Маннык буолуохха

 

   Дьааҥыга тайах күһүн Иһийээнэп­тэн саҕалаан этэр (сүүлэ киирэн тыһы көрдүүр) дииллэр. Буур тайах муҥутаан 3-4 илиигэ тиийэ халыҥ тастанар (сыаланар). Ол эрээри этэрин саҕана, ыйга тиийбэт кэм иһинэн онтун быһа түһэн кэбиһэр, нэһиилэ хаамар буолар гына ырар. Оннук тайах этин киһи кыайан сиэбэт: амтана суох буолар.

 

 

   Аны туран, буур баарыгар ты­һытын сиргэ ииктэппэккэ, айаҕар түһэрэн иһэр. Онон кини этэ амтана суох буоларын ааһан, олус холлор, ирчилэнэр (хос, куһаҕан, атыннык эттэххэ, «иккилээх амтаннанар»).

   Ырара диэн – тыһыны көрдөөн хас эмэ көһүнэн сири наар сүүрүүнэн сылдьан, эргийэн кэлэр. Киниэхэ элбэх тыһы наада быһыылаах. Сайын булбут тыһытын, хас да оҕолоннун, чогдоон сиргэ (улахан мастаах үрдүк тыа) хаалларан, баран хаалар. Ол сылдьан атыыр тайахха түбэстэҕинэ, бухатыырдаһан, хайаан да харсан кыайар эбэтэр кыайтаран куотар. Арааһа, барар сиригэр өрүс да, күөл да түбэстин – тохтообот, сирэйин хоту харбаан туоруур. Икки хараҕын чэлкэхтээҕинэн (хааннааҕынан) көрөн утары иһэр буоллаҕына, булчут куоттаҕына эрэ сатанар түбэлтэтэ эмиэ баар буолар эбит. «Ол урут таптыыр чогдоонугар бэйэтэ тохтотон хаалларбыт тыһытыгар хонук аайы, төһө да ыраах тэлэһийэ сырыттар, кэлэн барар», – дииллэр саастарын тухары тайахтаабыт улахан булчуттар. Дьэ, тайах итинник дьаабыга-сүүрүүгэ, охсуһан харсыһыыга ыран сордонор. Сэһэҥҥэ киириэҕиҥ.

   Маннык түгэҥҥэ Табалаах нэһилиэгин булчута, хос аата Мойоо диэн киһи, көҕөччөр аттаах алыыны туораан испит. Ол истэҕинэ халдьаайыттан муостаах эдэр тайах сиэлэн дьуодьарыйан, элэҥ-сэлэҥ үктээн, бу Мойоону аттыгар ойоҕолуу түспүт. Ону көрөн, ат эмиэ бокуой биэрбэккэ сиэлбит. Киһи өй булан тэһиинин тайах диэки сыстардыы тардыалаан, атаҕынан атын киксэрэн табылыйбыт.

   Аттаах тайах адьас сыстыһар курдук кэккэлэһээттэрин кытта, Мойоо тайах үрдүгэр ыстанан, миинэ түспүт. Дьэ, доҕоор, тайах быыппастан, ой да ой буолбут. Мойоо «тыаҕа эрэ тахсыан иннинэ туттан хаалыахха» дии санаан, куруттан биир харыстаах быһаҕын кылбаппытынан таһааран, тайаҕы сүнньүгэ саайбыт. Кыыла биирдэ баран түспүт.

   Мойоо тайах муоһун үрдүнэн иннигэр ыраах көтөн тиийэн ат буола түспүт. «Итинник харса суох, сылбырҕатык бултаабыта», – диэн, оччотооҕуга туран эрэр булчут киһи Христофор Петрович Слепцов-Ньыма Христофор (1871-1959 сс.) кэпсээбитэ.

 

 

 

 

* * *

   Толоон хоту уһугар халампааһынан көрдөххө, үс хоҥор хаас (хомурах хоҥоро) логлоруһан олорор. Олору ырааҕынан эргийэн, быллаарынан сытан эрэ үөмэн, иккитин хааллардым. Дьаҕараабыс төннөрүгэр икки хоҥор хаастаах дьиэлээтэ. Чахчы, дьонун үөрдэрэ буолуо.

   Балааккабыттан ыраах, толоон ортотугар, сүүрүк түһэр тоҥмот уулаах көлүйэ-элгээҥҥэ, 30-ча кус уонна хас да хаас мончуугун анньан, көлүйэ кытыытынааҕы томтору хаһан, талаҕынан дьардьамалаан, кур отунан үллүйэн, киһи баара биллибэт, сытарга сылаас дурда туттан кэбистим. Барыта кус кэтэһэргэ бэлэм буолбутун кэннэ, уу кытыытыгар кутаа уот оттон, оллооҥҥо чэй оргутан, уоппар ас кэбиһэн баран, бэйэм өтөр аһаабат гына тото аһаатым.

   Киэһэ хаста да хаастар кэлбиттэрин ытан, сороҕун күөрэтэн, алта хомурах хоҥорун хааллардым. Атын кус көппөтө. Түүн үөһүттэн сарсыарда мин эрэ уум кыралаан хамсыыр сүүрүктээх, дириҥ, киһи уһун этэрбэһинэн кэспэт буолбут. Түүн төһө да тымныйдар, уу тоҥмото. Атын уу барыта ньаалбаан курдук эпсэри тоҥон хаалла.

   Бастакы үөр кус – моонньоҕон, мороду былаастаах балтараа сүүсчэкэ кус мэҥэ халлаантан олорбутунан кэлэн түһэн, дурдабын силигирэтэн, барылаан кэбистэ. Мин ааттаах «Зауэр-Ястреб» уон иккилээх былыргы «штучнай» саабынан кыҥаан, холбоон ыттым. Көтөн тахсыылара олус хойуу – эмиэ ыттым!

   Туран көрбүтүм – кус булумахтас. Хас да кус уҥуор устан барда. Тыынан эккирэтэн ылаттаатым. Кэлэн иһэн өлбүт кустарбын хомуйан, илдьэ тахсан аахпытым – уон сэттэ! Үксэ моонньоҕон эбит.

   Итинтэн ыла халыҥ үөрдээх моонньоҕон, тыйаах кэлэ-кэлэ түс да түс, ытар бокуой биэрбэттэр! Тыынан хомуйуохха тиийбэккэ, күн быдан үөһэ ойуор диэри элбэхтэ ыттым!

   Бултуйуу хара баһаам. Күрүлүүр күн ортото ааһыар диэри ытан, барыта 164 бөдөҥ куһу, 8 хомурах хоҥоро хааһы өлөрдүм, бултаатым. Хайа да киһи үйэлээх сааһыгар биир сууккаҕа өлөрбөт-бултаабат үлүскэн элбэх куһа-хааһа буолла!

   Ити 1962 сыллаахха саас барыта 350 кураанах куһу, 23 хааһы бултаан-өлөрөн турардаахпын.

 

 

 

   Хаппытыан уонна Сөдүөт диэн оҕон­ньоттор, ханнык да кыылы-сүөлү ыыппат аатырбыт айаһыттар. Ол эрээри эһэни бултуохтарын баҕарбыттарын да иһин, саанан даҕаны, тугунан да­ҕаны бултуохтарын наһаа куттаналлара бэрт буолан, ол диэки санаалара барбат этэ.

   Ити да гыннар 50-с сыллар саҥала­рынааҕы биир саас «өлөр үйэҕэ, кыр­дьас сааска биирдэ куттала суох бултаан көрүөххэ» диэн буолбут.

   «Саас арҕаҕыттан тахсаат, ханнык толооҥҥо, сыһыыга киирээччиний?» диэн, өр толкуйданан баран «Сөдүөт арҕаа тыаҕа баар бултуур сирин дьиэтин таһыгар айалаан көрүөххэ, онно сааһы көтүппэккэ кэлэн барааччы» дэспиттэр. Оҕонньоттору кытта Сөдүөт убайа Көкөс Дьөгүөр улахан уола Хоруолдьут диэн хос ааттаах эдэр киһи барсар буолбут. Ити аатыттан ончу өһүр­гэммэт этэ. Маай бырааһынньыгын нэдиэлэ иннинэ үс атынан Булгутах үрү­йэтин үрдүгэр баар Сөдүөт дьиэтигэр тиийбиттэр. Тохтоон, аттарын аһа­тан, бэйэлэрэ аһаан, уоттарыгар ас кээһэн баран, наҕылыччы Туостаах өрүс чокуур таас курдук киил маһынан оҥо­һуллубут икки айаны эр-биир кыбынан, утуу-субуу субуруһан, суолтан суолга үктээн, халыҥ хаары хааман, дьиэттэн соҕуруу диэки көстөн турар суон, баараҕай чаллах тииккэ тиийбиттэр. Бу тииккэ сайын аайы «били киһи» оонньуур, холонор, хайыта тардан ты­ҥыраҕын суолун хаалларар үгэстээх эбит.

   «Былырыын үөһэ-аллара хааллартаабыт суолуттан көрдөххө, арааһа, икки «киһи» оонньообут эбит», – диэн оҕонньоттор хантайан туран сылыктаабыттар. Ол тииттэн соҕуруулуу-арҕаа, үрүйэ эмпэтиттэн чугас, тэлгэһэ саҕа балачча хойуу ойуур лөглөйөн турар. Ол хаҥас өттүнэн ынах суолун санатар былыргы, сатыы булчут Сөдүөт инниттэн сылдьыллыбыт, кыараҕас да буоллар ото-маһа ыраастаммыт, кыһыҥҥы суол омооно баар эбит. Улахан сүбэ тыырыыта, таайа сатааһын манна буолбут. Эһэ былыргыттан сылдьар ыырын билиэххэ наада.

   Биллэн турар, эһэ оонньуур тиитин умнубат, барарын-кэлэрин ыйдарар майаага буоллаҕа. Ол да иһин сыл аайы хаар хараарыыта бу дьиэҕэ киһи суоҕун билэр. Онон судургутук-көнөтүк манна кэлэн Сөдүөт куобаҕын сэмнэҕин, сиэбит этин уҥуоҕун сии, өл хаба булгуччу кэлиэхтээх.

   «Оччоҕо хайыыбытый?» диэн буолбут. Биир айаны Сөдүөт кыһыҥҥы суолугар улахан тиит туора сытарын анныгар (атыллаан тахсыытыгар) тардыбыттар. Аны иккиһи эдэр киһи Хоруолдьут «ити тиит төрдүгэр тардыаҕыҥ» диэбитин ылымматахтар. Инньэ гынан лөглөһөр хойуу ойуур быыһыгар сайыҥҥы ынах суолун курдукка, суол үктээн баран (титирик быһа охсон эбэтэр тоһоҕо маһы хайытан, кыбытан айаны тардыы – иитии), тардан кэбиспиттэр. Ол кэннэ аны эһэ эккирэтиэ диэбиттии, бэрт түргэнник хомунан, тиэтэйэ-саарайа дьиэлэрин диэки ыстаннарбыттар. Куотар курдук.

   Булчуттар Маай бырааһынньыгын ааттарын билбэт буолуохтарыгар диэри аһара «бэлиэтээн» уонна Хоруолдьуттара икки хас күн оонньоон кэбиһэн, айа эрэ, туох эрэ – умнууга хаалбыт. Кэмниэ кэнэҕэс бырааһынньык кэннэ икки-үс күн буолан баран, дьэ өй­дөнөн, санааларыгар, айаларын кө­рө диэн лааҥкылаһан барбыттар.

   Кинилэри көһүтэн күн тохтооботох – уота, сылааһа сайгыччы ириэрэн, били халыҥ хаардара мэлийбит. Күлүк эрэ сиргэ, ону даҕаны маҥан сылгы баттаҕын тамнааттаабыта курдук, онно-манна хаалыталаабыт.

   Бастакы – дүлүҥ үрдүгэр тарпыт айа­ларыгар кыракый, тыһы эһэ айа кылыытын тэлэйэн баран, сүрэххэ түһэр­тэрэн, дүлүҥү мииммитинэн охтон, өлөн хаалбыт. Иккис – ойуур иһигэр ииппит айалара эмиэ эстибит. Арай эбиэннэрэ охсордуун суох.

   Сөдүөттэрэ эһэ суолун батыспыт. Ол иһэн: «Эһэ тыыннаах!» – диэн хаһыы бөҕөнү хаһыытаан, иһирик ойууру үлтү барчалаан дьонугар төннөн кэлбит.

   – Хайа, доҕоор! Эһэ ханна баарын көрөн омуннурдуҥ? – дии тоһуйбут табахтаан бурҕата олорон Хаппытыан.

   – Онно түүтүн адаарыҥната сытар! Миигин көрөн, ырдьыгынаан тии­һин килэҥнэттэ, – диэн Сөдүөттэрэ нэһии­лэ тыынын ыларын быыһыгар кэпсээбит.

Үчүгэй саалаах, куттаммат Хоруолдьут баран көрбүтэ – эһэлэрэ былыр үйэҕэ өлөн, утары көрбүтүнэн охтубут. Тыал үрэн, түүтүн хамсатан үрэллэҥнэтэр эрэ эбит. Эбиэн эмиэ сүрэххэ батары саайбыт.

   Ортотунан быһан икки тэллэх буолар тириилээх наһаа улахан эһэ эбитэ үһү.

   Дьэ, ити курдук айа – таба тутуннахха, ынырык суостаах тэрил. Былыргы бухатыырдар кураахтаах сааларын ханыыта буоллаҕа дии.

 

 

   Бу – «Кыым» хаһыат улахан доҕоро, эрэллээх ааҕааччыта уонна биир бастыҥ суруйааччыта, кыраайы үөрэтээччи, олоҕун түөрт уонча сылын оҕону-ыччаты иитиигэ-такайыыга анаабыт Илья Колосов аҕата С.П. Колосов 1988 с. кулун тутарыгар Мэҥэ Хаҥалас Майатын Кэбэс алааһыгар олорон сурукка тиспит кэпсээннэрэ.