Этиттэрии

 

 

   Дьэ, мэлийэн баран, сымыйанан эппит курдук, тоһуур аайы тохтотор, кэтэбил аайы киллэрэр, бырахпыт аайы баардыыр, хардыы аайы харалыыр, этиппэт, кэтэһиннэрбэт бэйэлээх «эриэккэс» кэм кэллэҕинэ, булчут барахсан, сэрэнэн сэрбэнэн, бэйэ бодотун тардынан, кэтэнэр-мананар кэмэ кэллэҕэ диэххэйиҥ.

Өбүгэлэрбит барахсаттар, былыр-былыргыттан «Түүй» эбэтэр «Түүйэр» диэн тылы бэркэ билээхтиир буоллахтара. Маны таһынан «Этиттэрии» диэн тылы, бэрт дэҥҥэ да буоллар, тутталлара.

   Киһи барахсан бэйэтэ билбэккэ бултуу сылдьан, сымыйанан эппит курдук аһара бултуйдаҕына, хойутаан да буоллар, сүрэҕэр ыттарара баар суол. Алдьархай аана арылыннаҕа ол. Итинник түгэннэри, булчут табаарыстарым кэпсээбиттэриттэн уларыппакка хайдах баарынан ааҕааччыбар тиэрдиим. Дьонум ааттарын уларытан суруйдум, бултуур сирдэрин ааттаабатым.

 

* * *

   Бу түбэлтэ ааспыт үйэ 90-с сылларыгар буолбута. Икки табаарыстыылар, ыттанан суос-сатыы бултуу үүтээннэригэр бараллар. Аара Јндөрөй диэн бу кэмҥэ эмиэ бултуу сытар, бииргэ оскуолаҕа үөрэммит табаарыһыгар Бииктэргэ, хонон ааһардыы былааннаах айанныыллар. Бииктэр үүтээнэ Јндөрөйдөөхтөн көс икки биэрэстэ буолуо. Балаҕан ыйын бүтүүтэ, Иһийээнэп таҥара күнэ, сир үрдэ саҥа тоҥон, дырдыйан эрэр буолан, сатыы киһиэхэ уонна ыкка үтүө кэм. Күһүҥҥү түүн-күнүс тэҥнэспит, хойутаабыт хаас үөрэ уонна куба айанныыр кэмнэрэ.

 

* * *

   Уолаттар киэһэ борук-сорукка, киһилэрин оһоҕун кыымын көрөн, эгди буола түстүлэр. Сылайан-элэйэн иһэр булчукка, үүтээн оһоҕун буруота борук сорукка халлааҥҥа харбаһан ирбэнньиктэнэ оонньуур кыымнара, хайа да бэйэлээх сөлүүттээҕэр кэрэтик көстөрүн, булчут барахсан эрэ билэн эрдэҕэ. Бииктэр табаарыстарын көрөн, үөрбүт омунугар, өттүгүн үлтү түһэ сыста. Сибиинньэ этин буһара уурбута, өссө да ситэ буһа илигин эттэ. Ґүтээнин таһыттан бүгүн кэлээт да, биир туртаһы бэрт дьиктитик ылбытын уонна икки тайаҕы бултаабытын кэпсээтэ. Ситэ сойо илик булдун этин буһарыаҕын санаата буолбакка, идэһэтин этин буһара уурбут эбит...

   Уолаттар ахтыбыт астарын аһаары, үүтээн кэннигэр баар лаабыска ойон тиийэн байтаһын тайах быысаһын, түөһүн уонна ойоҕоһун этиттэн аҕала охсон, биир солуурга ыгыччы буһаран бидилитэн кэбистилэр. Дьэ уонна Байанай маанылаах булда хайдах бултаммытын, күөс буһуор диэри истэргэ оҥоһуннулар. Бииктэр оронун анныттан биир муоста маһын түөрэн, өссө быһаҕынан буорун хаһан, хас да сыллааҕыта хаһааммыт испиирин хостоон, табаарыстарын улаханнык күндүлүүрдүү-маанылыырдыы тэриннэ. Јндөрөй бу испиири бэйэтин ньыматынан үс гына уулаан бэлэмнээн кэбистэ.

   Бииктэр үүтээнигэр эмиэ бүгүн эрэ кэлэн олорор. Аттаах буолан, саатын ыҥыырыгар төргүүлэнэн сылдьара, ыттара сүппүттэрэ ырааппыт, үүтээниттэн биэрэстэ эрэ курдук сиргэ, хатыҥ тумулу ааһаатын кытта биир туртас уонча хаамыылаах сиртэн ойон туран арыы ыарҕа талах быыһыгар ойдо, ол гынан баран уҥуор туораабата. СКС харабыынын илиитигэр ылан, атын чугас маска баайар, сол да сылдьан хараҕа ыарҕатын диэки.

   Арай ыарҕа быыһыгар киирбитэ, туртаһын атахтара бу илигирэһэ сыталлар эбит. Соһуйан да төһөнү соһуйуой, дьиктитэ диэн, туртаһа бэлиэр хараҕын уота өһөн, тылын туора уобан өлөн сытар буолан биэрбит. Онто баара, куҥ-таас бөҕөтө, көнньүнэн өлбүккэ маарыннаабат. Ону ылан, ыҥыырыгар туора быраҕан, үүтээнигэр илдьэн астаары быалаан кэбиспит. Мантан аҕыйах миэтэрэни бараатын кытта үүтээнин таһынааҕы бастакы элгээнэ нэлэс гына түһэр, онтун уҥуоругар, аны туран, биир тыһы тайах уулуу турар эбит. Ол аайы саатын сүгэ сылдьар буоллаҕа дии. Эмиэ аны хараҕын элгээнин уҥуоруттан араарбакка эрэ, атын баайа охсон, атыттан уонча хаамыы тэйээт, сүүсчэкэ хаамыылаах сиргэ бааллыбыт курдук турар тайаҕын биирдэ ытан кэбиһэр. Бииктэр Байанайыгар алакылыы түһэн баран, туртаһын илдьэн үүтээнин аттыгар хаалларан, таарыччы куул илдьэ кэлэн, тайаҕын иһин ороон, куулларыгар уктан, онтун иккис, үүтээнин таһынааҕы элгээнин кытыытыгар баар далаһатыгар олорон сууйаары, илдьэн түһэрэн кэбиһэр. Тайаҕа бүтэй бүөрдээх, байтаһын тайах бэрийэр бэрдэ буолан биэрбит. Дьэ уонна чэйдээн баран, хаалан сүтэн кэлбит ыттарын баайталаан, оҥостон тиийэн тайаҕын астаан, үүтээнин кэннигэр баар лаабыска таһан кэбиһэр.

   Бииктэр туох даҕаны бэртээхэй ырыаһыт этэ, дьэ ол сиэринэн, бултуйбут киһи быһыытынан, киҥинэйэн ыллыы-ыллыы, тайаҕын иһин сууйа олорбут. Күһүҥҥү айылҕа барахсан, Иһийээнэбин билиммиттии, иһийэн аҕай турар, үтүө-мааны кэмнэр, бүтэһик ылааҥы күннэр тураллар. Дьэ туран, бу букунаһа олордоҕуна, арай туран, элгээнин уҥуор уу чалымныыр тыаһын истэн көрө түспүтэ, атыыр тайах киирэн, сыт ыла сатаан олоотуу турар эбит. Ыт үрэрэ, тайах хаанын, иһин сыта, биэс уонча миэтэрэлээх сиргэ далаһа үрдүгэр багдаллан, ууну булкуйа олорор киһи... Ол тухары сытын ылбат, туох ааттаах кулгааҕа-хараҕа бүөлэммит тайаҕа эбитэ буолла. Јндөрөй, баҕар, куба айанныа диэн, СКС-н чугас ууран олорбут буолан, утары көрөн олойон турар тайаҕы уолугун үүтүнэн түһэрэн, биирдэ эрэ ытан кэбиһэр.

   Үс эрэ чаас иһигэр үһүс булда. Биһиги киһибит барахсан, 46 эрэ саастаах, тоҥ маһы тостурута тардар доруобай киһи тугу куһаҕаны санаахтыай. Ґөрэ-көтө бу да кыылын астаан, лаабыһыгар таһан баран олордоҕуна, ааттаах атастара, биир кылааска үөрэнэн оскуолатын бииргэ бүтэрбит, эмиэ ааттаах ырыаһыт, байаанньыт бэрдэ Јндөрөйүн көрөн, үөрүөн үөрдэҕэ. Туртас буоллаҕына сүрэҕэр хааннааҕыттан сылыктаатахха, аттаах киһиттэн соһуйан, сүрэҕэ хайдан өлбүт диэн быһаарбыттар. Ырыа куттаах уолаттар, хата үүтээннэригэр бэрт бүччүмнүк хараллан сытар байааннаахтар эбит, онтуларын хардары-таары тарда-тарда ыллаан сыыйан киирэн барбыттар. Манна даҕаны хабарҕа хайдарынан хаһыытаабакка, аргыый наллаан ыллыыллар эбит.

Дьэ, онон уолаттар барахсаттар, үөрэн-көтөн, баай талым остуолга астына аһаан, сэһэн-сэппэн бөҕө буолан, ырыа бөҕөтүн ыллаан, олох хойут утуйбуттар. Сарсыарда Бииктэр табаарыстарыгар төһө кыайалларынан эт сүктэрэн ыыталыыр уонна тыатыгар тахсар. Бу да тахсан кураанах буолбат, ыттара сотору соҕус буолан баран, үрэн киирэн барбыттарыгар тиийэн, аны оҕолоох тыһыны бултуйар. Дьэ уонна, сүрэҕэр ыттаран, киһи эрэ буоллар, дьиксинэ саныыр. Булдун этин лаабыстаан баран. Сөп соҕус эрдэ үүтээнигэр кэлбитэ, аҕата оҕонньор биир киһилээх кэлэн олороллор эбит. Онно: «Сөп буоларбын ыллым, кэбис, уурайан дьиэлиэххэйиҥ», – диэбитин аҕата сөбүлэспэтэх, онон кырдьаҕастар хаалар буолбуттар. Арай онно бары сүбэлэһэн, дьиэлэригэр төннөн, сааларын быйыл ылбаттыы ыйаталаабыт буоллуннар, хайдах буолуо эбитэ буолла? Билбит суох. Биһиги дьоммут атыннык дьаһаммыттара.

   Бу да дьон си-дьүгээр буолбатахтар, эмиэ түөрт тайаҕы олох кыра кэмҥэ сууһараллар, онтон мах бэрдэрэн, син сөп буолан, былааннаах кэмнэрин иннинэ дьиэлииллэр.

   Айдааннаах-араллааннаах сопхуостары эһии уодаһыннаах уурааҕын толоруу кэмэ. Онон ханна да буолбутун курдук, биһиэхэ даҕаны, истигэн бөҕө дьаһалтабыт, ити идэмэрдээх дьаһалы, турунан туран толорбуттара. Бииктэр даҕаны, төһө даҕаны тыа суутун үлэһитэ буоллар, сопхуоска аҕатыныын үлэлээбит паайын ылаары, бөһүөлэктэн тэйиччи баар сылгы базатыгар баран иһэн, оҕолоох тыһы тайаҕы бултаан кэбиһэр. Байанай барахсан «баайан» биэрбитин «¤ай!» диир кыаҕа суоҕа эбитэ буолаахтыа. Бу – кини куһаҕан буолуон биир нэдиэлэ иннинэ бултаабыт бүтэһик ыктарыылаах булда буоларын хантан билээхтиэ баарай.

   Кэлин буолар буолтун кэннэ Јндөрөй, били үүтээҥҥэ аһыы олорон хайдах эрэ: «Аны көрсөр биллибэт», – диэн, Бииктэр этэн аһарбытын кэлин өйдөөн, олус соһуйбут, саллыбыт этэ. Ити буолара дуу, өбүгэлэрбит куһаҕан буолаары гыммыт киһинэн Айыылар этиттэрэн чугас дьонугар, биллэрэ-сэрэтэ сатыыр түгэннэрэ баар буолааччы дииллэрэ – билбит суох. Бииктэр даҕаны ити эппит тылларын бэйэтэ да өйдөөбөтө буолуо дии саныыбын, ол да иһин «этиттэрии» диэн этэн эрдэхтэрэ.

* * *

   Дьэ, бу, «этиттэрии» туһунан биир бэйэм илэ-бодо түбэспит түгэммин, манна кыбытыым. Бу түгэн, 1991 сыл балаҕан ыйыгар буолбута. Мин баһаарынай чаас сарсыардааҥҥы харабыллар туттарсыыларын бэрэбиэркэлии сырыттахпына, баһаарынай иниспиэктэр, хапытаан Данилов Роман Прокопьевич кэллэ. Уолаттар инбэнтээрдэрин туттарса сылдьаллар. Роман Прокопьевич массыына иннигэр турар. Мин уонна тутааччы харабыл начаалынньыга Семенов Петр уонна байыас-баһаарынай Алексеев Марк, массыына кэннигэр, носуоһу бэрэбиэркэлии турабыт. Дьэ ол турдахпытына, байыас уолбут массыына кэнниттэн өҥөйөн туран, сөмүйэтинэн Роман Прокопьевиһы ыйан туран киһи истэр гына:

   «Ити киһи өлөөрү гыммыт!» – диэн саайда уонна массыына нөҥүө өттүгэр элэс гынан хаалла. Бүөтүр биһикки соһуйан хаалан, таалан тура түһэн баран, киһибитигэр тиийэн:

   «Ити аата туох буолар быһыы­гы­ный, хайдах халы-мааргытык тыллаһа­ҕыный, хата, киһиҥ истибэтэ диэн үөр» диэбиппитигэр, киһибит аны туран:

  –Туох диэтим, эс хайдах буолаҕыт, мин тугу да саҥарбатым ээ, – диэн, килэччи мэлдьэһэн кэбистэ. Кэлин даҕаны онтун билиммэтэҕэ. Бу кэннэ, сарсыныгар Роман Прокопьевич «Урал» матасыыкылынан бултуу барар табаарыһын илдьэ баран иһэн, массыына анныгар киирэн, суорума суолламмыта. Табаарыһа олорон испит кэлээскэтин түөрт туттарыыта быһа ыстанан, улаханнык эчэйбэккэ тыыннаах хаалбыта. Роман Прокопьевич сырдык тыына быстыбыта. Дьэ, итинник арааран, талан, ылыахтаах ылан барбыта. Бу даҕаны, киһи эрэ соһуйар, бэркиһиир түбэлтэтэ буолбатах дуо? Ити эдэр киһинэн этиттэрбиттэрэ.

   Аны туран, бу матасыыкылга, бу иннинэ милииссийэ биир үлэһитэ, табаарыспыт, суорума суолламмыта. Ол кэннэ бу матасыыкылы ХОЗО-ҕа ыытан, онтун-мантын уларытан, өрөмүөннэтэн аҕалбыттарын биһиги этэ, сэрэтэ сатаабыппытын истибэккэ, Роман ылан миинэн кэбиспитэ. Дьэ, бу кэнниттэн, иниспиэксийэбит тойоно Иван Федорович Тартыыйаптыын бу матасыыкылы сонно чугас, оһол буолбут сиригэр, уоттаан кэбиспиппит.

Дьэ, онон, күндү ааҕааччым, бу түгэни, тугун-ханныгын бэйэҥ быһаар.

* * *

   Кэпсээммэр төннүүм. Бииктэр дьиэтигэр тиийбитэ, биир аллар атаһа Уйбаан, харабыынын уларсаары кэтэһэн аҕай олорор эбит. Бииктэр саатын уларсан кэбиһэр. Аҕыйах күнүнэн аҕалыах буолан, атаһа дьиэлиир. Алта хонон баран Бииктэр, киһитэ бултаан кэлбитэ икки хоммутун кэннэ, саатын ирдэһэ тиийэр. Уйбаана тыаттан мэлийэн, кураанах киирбит. Бу бүгүн оройуон киинигэр бараары олорорун эппит, онон Бииктэр саатын ылан, иҥэн-тоҥон иитиилээх эрэ буолуо диэн көрө да барбакка, ардахха кэтэр уһун сонун иһигэр, уоһунан үөһэ гына уҥа хонноҕун анныгар уктан баран тахсан барар. Саалаах уулуссанан барыан сөбүлээбэккэ, кэтэҕинэн кыбыынан тахсан курдары барар. Дьэ, бу баран иһэн, олбуор быыһынан, икки сиэрдийэ икки ардынан тахсан иһэн, өлүү болдьохтоох, иитиилээх сылдьар саатын эһэн кэбиһэр. Идэмэрдээх буулдьа Бииктэр муҥнаах алын сыҥааҕын уонна таҥалайын тоҕо көтөн, хаҥас иэдэһинэн тахсар. Онтун саал былаатынан саба туттубутунан, балыыһаҕа сүүрэн тиийэр. Кыайан саҥарбат буолбут киһи мээнэ бааҕыныыр эрэ буолаахтаатаҕа дии. Ону бырааспыт буолуохсут, итирэн баран муннун тоҕо оҕустарбыт дии санаан, түөскэ кэбэн, таһырдьа анньан баран, аанын хатанан кэбиһэр. Ханна бараахтыай, хаанынан уста сылдьар муҥнаах, ору-сары бөҕөтүн түһэрэн уулуссаҕа сүүрэн тахсан, били Уйбаана бэйэтин «Москвич» массыынатынан улуус киинигэр баран иһэригэр олорсон, онно барсар. Бу тухары били саатын быатыттан соһо сылдьаахтаабыт, ону дьон бөҕө көрөн киһибит, «кэрээчикэлээбит» дэспиттэр. Аны улуус балыыһатыгар тиийэн баран, бука, абатыттан уонна хаана да баран буолаахтыа, били Уйбаанын кытта мочоохтоһо сатыыр киһини, арааран нэһиилэ киллэрбиттэр. Хаана тоҕо түһэн хаалбыт киһини, кыайан быыһаабатахтар.

   Аҕата ити кыһыныгар түүлээххэ олус бултуйбута, хас да сыһылы, ол быыһыгар хара саһылы эмиэ. Ол кэнниттэн сылы кыайбат кэминэн уолун батыһаахтаабыта.