Үөрэммит оскуолам 125 сыллаах үбүлүөйүгэр ыҥырыллан дойдубар тиийдим. Кэлиҥҥинэн маннык үтүө үгэс сир-сир аайы олохсуйда: тугу эрэ бэлиэтиир түгэн, туох эрэ үбүлүөйэ, быһата, араас тэрээһин. Үчүгэйэ сүрдээх. Элбэх киһи мустубут. Биһиги, оскуоланы үйэ аҥаарын анараа өттүгэр бүтэрбит кылааһынньыктар, лаппа сааһырдыбыт диибит эрээри, биһиги иннибитинээҕи выпустар эмиэ элбэхтэр эбит. Өссө ол дьонуҥ «бэҕэһээҥҥи бэтэнээскилэргит» диэн букатын да ньырамсыталлар, бэйэлэригэр тэҥниэх быһыылара көстүбэт. Дьэ, бу 125 сыллаах тэрээһиҥҥэ кэлбит дьон тус-туһунан мустан ахтыһыы-санаһыы бөҕөтө. Ол кэмнэргэ түргэн үлүгэрдик эргиллибит курдук сананныбыт. Киһи үөрүөх, үөрэммит оскуолабыт эрэйдээх сол курдук аарыма түннүктэрэ килбэйбиттэрэ-килбэйбиттэринэн соҥуйан тураахтыыр. Арай дьыл-күн баттаан, уруккуттан да устукатуурката-сыбаҕа суох буолан, дэлби хараарбыт, чахчы, илистибит, кырдьыбыт көрүҥнэммит.
Үөрүү-көтүү быыһыгар харах уута хачылыйар түгэнэ син биир толору: били, оччолорго күн кыһалҕата суох элэстэммит табаарыстарбытыттан сорохторо аны хаһан да төннүбэт сирдэригэр барбыттар...
Урут бэркэ тиэстибит сирбинэн хааман иһэн син балай эмэ улахан дьиэ таһынааҕы ыскаамыйаҕа кыл сэлээппэлээх, сэнэх таҥастаах, сэттэ уонун лаппа ааспыт эмээхсин туоллан олорорун көрдүм. Чугаһаан кэлбитим – Мэкиэрэ! Оок-сиэ! Саас обургу ылар да буолар эбит. Дьэ, уруккута, биһиги алын кылааска үөрэнэ сырыттахпытына, үрдүкү кылаас бу кыыһа оройуоҥҥа биллэр сүүрүк этэ, хайыһарыгар да мэлдьи миэстэлэһэрин өйдүүбүн. Өссө онтун ааһан саахыматтыыр быһыылааҕа.
– Дорообо, кырдьаҕаас. Дьөгүөргүн буолбат дуо? Хайа, бу туох ааттаах ньохчоччу кырыйдыҥ, ноко? Атын сиргэ көрсүбүтүм эбитэ буоллар, ончу билиэ суох эбиппин, – диэн, Мэкиэрэ сыҕарыс гынан аттыгар олорто уонна «доппуруостаабытынан» барда.
Ити курдук оонньуу-көр былаастаах кэпсэтэ олордохпутуна, дьиэ иһиттэн хаар маҥан баттахтаах, омуннаан эттэххэ, балтараа сэнтиниэрдээх оҕонньор тахсан кэллэ. Көрбүтүм – Мэхээлэ! Уруккута 54 киилэҕэ киирсэр боксуор, тустуук бэрдэ итиччэ «эт туппут», төлөһүйбүт!
Мэкиэрэ Дьокуускайтан эмиэ үбүлүөйгэ кэлбит. Сурдьугар кэлэн бу олорор дьүһүнэ эбит. Эмээхсиниҥ кэпсээнэ-ипсээнэ хара баһаам. Арааһы бары түөһэн кэпсиир, ыйытара да ол сиэринэн. Уруккутун курдук (биһиги биэнньиэр этэрээппитигэр баһаатай этэ) мөҕөр икки сүбэлиир икки ардынан биир кэм кутан олорор.
Маннык төһө ыйыа-кэрдиэ эбитэ буолла, хата, ону хаһаайын чэйдиэҕиҥ диэн, дьиэтигэр ыҥыран киллэрдэ. Дьэ, саҥатык дьиэ диэтэххэ, мала-сала, иһитэ-хомуоһа – бүөт бөтүрүөп саҕанааҕы буолан соһутта. Талаҕы иэҕэн оҥорбут устуул диэн, киэргэллээх өйөнөрдөөх (эмиэ төрүт былыргы) эмиэ биир дьикти устуул диэн, ыскаамыйа диэн... Киһи ааҕан ситиэ суох. Аны туран, иһититтэн холобурдаатахха, эмиэ бэрт өрдөөҕү, араас дьэрэкээн ойуулаах, ол быыһыгар өссө Кириэмил көстөр ыстакааннаах.
Мэхээлэ кырдьаҕас эдьиийэ кэлэригэр анаан тэрийбит мала-сала эбит. Өссө биир саамай дьикти мала – хараҥа өҥнөөх аарыма мас сундуук! Кэпсээн-ипсээн тимэҕэ сөлүннэ. Ону барытын төлө тардааччы, эдьиий киһи Мэкиэрэ буолла.
– Сурдьум аахха хас эмэ сылга биирдэ таарыйан аастахпына, өрүү бу малы-салы көрөн, бэрт былыргыны ахтабын-саныыбын. Дьэ, ону иһит, Дьөгүөр.
* * *
Оо, дьэ, төһө да ааспытын иһин, ыарахан дьыл-күн этэ. Көр, оччолорго биһигини учуутал аҕалаахтар диэн, кыахтаах ыал ахсааныгар киллэрэр быһыылаахтара. Кырдьык, аҕабыт хамнаһа туох да тардыылыга суох кэлэрэ эрээри, оччолорго дуоннаах буолбатах этэ. Ийэбит эрэйдээх биэс тыынньатын көрөрүттэн ордубат. Онуоха эбии сэрии тулаайахтара эдьиийдэрбит, убайбыт уонна 10 оҕолоох абаҕабыт улахан уола биһиэхэ бааллара. Бу барыта – биир киһи быыкаа хамнаһыгар!
Ыал улахан оҕото буоламмын, туох баар түбүк-садьык мин үрдүбүнэн барара. Аҕабыт оскуолатын таһынан уопсастыбаннай үлэтэ бүппэт этэ. Аҕытаатар, лиэктэр, бырапагандьыыс, уопсастыбаннай албакаат, табаарыстыы суут бэрэссэдээтэлэ – барыта аҕабытыгар сүктэрэр эбээһинэстэрэ. Ас-үөл сүрдээх кэмчи этэ. Наар хара килиэп астаах буоларбыт. Онтубут өссө сиикэй буолан иэдэтэрэ. Улахан бырааһынньыктарга дэҥ кэриэтэ быыкаа сиэйиҥкэ сыыһын биэрдэхтэринэ, алаадьы сиэн, киһи тэҥэ суох дьоллонорбут. Тойуу саахары – тиис саҕа куһуогу – кэмчилээн, кытаанах нуорманан сиирбит, оттон мэлии саахар буоллаҕына, килиэпкэ барбах табыгыната түһэллэрэ.
Былыр элбэх да сүөһүлэнэ сылдьыбыппыт. Дьэ, ол саҕана үрүҥ аһы бэркэ сиирбит. Онтубут да уһаабатаҕа – ыалга биирдии ынах сөп буолар диэн дьаһал тахсыбыта. Бырааттарым, балтыларым эрэйдээхтэр (муҥар, наһаа иринньэх этилэр) буорайбыттара. Кыра сурдьум, арахыыт өлүү тутан сиэн, төбөтө эрэ саллайан тахсыбыта, илиитэ-атаҕа өлөҥ от курдуга. Бэттэх кэлиэх быатыгар, биэлсэрбит барахсан биэ үүтүн иһэрдиҥ диэн сурук оҕото суруйан абыраабыта. Дьэ, онуоха тууйаспын туппутунан инньэ икки биэрэстэлээх учаастакка кумаарга туттаран сиэтэ-сиэтэ тиэстэрим.
Билигин санаатахха, киһи күлүөх түгэнэ кытта баар эбит. Лааппыга бүтүннүү үлүйэн хаалбыт дьаабылыканы атыылыыллара. Биһиги аҕабыт ону атыылаһан кэллэ да чоҥоохпутугар угарбыт, оччоҕо тымныы ууга мууһура түһэн баран, хараҥа өҥнөөх хааһы курдук буолан хаалара. Дьэ, ону ньуосканан баһан мотуйарбыт. Били, кинигэҕэ, сурунаалга көрөр дьаабылыкабыт сымыйа, дьиҥнээҕэ маннык эбит диэн, улаатыахпар диэри саныырым.
Эһэм, эбэм тыыннаахтарына, сэрии иннинэ, кыахтаах соҕустук олорбут үһүбүт. Таайдарбыт да турбут дьон – учууталлар үһү. Ийэм хойуккааҥҥа диэри улахан убайа Мэхээлэ тэтэрээтин уура сылдьара. Дьэ, таайбыт үчүгэй да буочардаах эбит. Өрөбөлүүссүйэ саҕанааҕы ырыалара, диниэбинньигэ – түөрэтэ латыынныы алпаабытынан суруллан кэчигирээбит этэ. 1944 сыллаахха Латвияны босхолоһо сылдьан охтубут. Сержант сыбаанньалаах бүлүмүөтчүк үһү. Оҕо-уруу диэн кэлиэ дуо – сол курдук туора дойдуга олоҕо түмүктэннэҕэ. Эһэлээх эбэм эрэйдээхтэр улахан уоллара, саамай таптыыр ыччаттара өлөн, хайдар аҥаардара, быстар быһаҕастара эрэ хаалбыт үһү. Ийэм «тапталлаах убайым, өлбөтөҕө буолуо, баҕар, эргиллэн кэлиэ» диэн, хойуккааҥҥа диэри кэтэһээхтээбит үһү.
1947 сыллаахха бу сурдьум төрүүр. Дьонум уол оҕо төрөөбүтүгэр таайын аатын биэрбиттэр. Инньэ гынан Мэхээлэ буоллаҕа ол.
Бу хараҥа өҥнөөх сундуук турар. Ити – эһэм аах маллара. Ийэм эргэ тахсыбытыгар бэлэхтээбиттэр. Дьэ, сэгэрим, кырабытыгар бары даҕаны бу сундуугу орон гыммыт буолуохтаахпыт. Обургу кыыс сылдьаммын «бу сундуук иһигэр туох баара буолуой?» диэн таайа сатыыр этим. Дьоммут ол курдук харыстаан туталлара. Хайа эрэ уус мындырдаан оҥорбут күлүүһүнэн хатыыр этилэр. Аҕабыт хамнаһын ыллаҕына, улахан ботугураһыы кэнниттэн бу сундууктарын аһаллара уонна хараҥа күөх ородьукуулу таһааран харчыларын онно угаллара. Лаппа улааппытым кэннэ ийэм сундуугар туох баарын дьэ көрдөрөр буолбута. Онтубут баара, ийэбит мааныга кэтэр биир ырбаахыта, саһархай өҥнөөх, бытырыыстаах солко былаат, аҕабыт улахан бырааһынньыкка кэтэр бинсээгэ, бырастыына таҥаһа, икки хаһыыҥка, саарпык чөм курдук ууруллубут. Били, күөх ородьукуул иһигэр элбэх сойуом кумааҕыта баара. Ону дьоммут «эһиги улааттаххытына, олохпут көннөҕүнэ, бу кумааҕылар харчы буолан кэлиэхтэрэ» дииллэрэ. Ол эрээри онтубут харчы буолан эргиллибитин өйдөөбөппүн, соннук хаалбыт буолуохтаах.
Бу сундуук иһигэр ыраас ноһубуойга аҕабыт хас да мэтээлэ суулана сылдьара. Ийэбит иэйдэҕинэ, ону таһааран, илиибитигэр туттаран көрдөрөр буолара. Биир саамай сөбүлүүр иһиппит – былыргы ньаалбаан чэй хоруопката – баара. Ойуута-бичигэ кытаран-наҕаран түһэн оһуобай этэ. Ол иһигэр элбэх булаапка тиһиллэн сылдьара. Оҕолортон ким эмэ ыарыйдаҕына, ийэбит ол хоруопканы таһааран оонньоторо. Инньэ гынан бу хоруопканы улахан кыһалҕа тирээтэҕинэ эрэ таһаараллара. Саамай атаах сурдьум бу Мэхээлэ ыалдьан, кыыкынас буола сытан ити булаапкалары түөһүгэр иилинэрэ, хоруопканы көрүү-истии бөҕө буолара уонна, дьиктитэ баар – начаас үтүөрэн хаалара!
Мин, ыал улахан кыыс оҕото, бу сундуукка өссө биири ымсыыра көрөрүм. Ол – хас да үрүҥ көмүс боруос угулла сылдьара. Оскуолаҕа улахан бырааһынньык буоллаҕына, ол 3-4 боруостан биири иилинэр бырааптаах этим. Биэчэр кэнниттэн онтубун ийэм хайаан да миэстэтигэр уурдарара. Дирижабллаах үрүҥ көмүс боруоһун Дьокуускайга үөрэххэ барарбар бэлэхтээбитэ билигин да баар. «Кыһыл көмүс киэргэлгит тоҕо суоҕуй?» диэн ыйыттахпына, ийэм «ону барытын сэрии пуондатыгар туттарбыппыт» диэн судургутук хоруйдуура.
Сундуугар итини таһынан араас тимэх сапка тиһиллибитэ баара. Биһиги онтон-мантан булбут тимэхпитин барытын онно тистэрэр этибит. Санаабытыгар, кистэлэҥнээх сундуукпут кылаатын элбэтэбит диэн буолуо. Кырдьык, манна даҕатан эттэххэ, аҕабыт соло-билэ буолбут кэмигэр утуйаары сытан араас остуоруйаны кэпсиир үгэстээҕэ. Ол остуоруйаларыгар булгуччу сүрүн дьоруой аптаах кылааты буларынан эбэтэр туох эрэ хорсун быһыыны оҥорон ыраахтааҕыттан саарыстыба аҥаарын саҕа баайы-дуолу бэлэх ыларынан түмүктэнэрэ. Сиикэй хара килиэп астаах, бэрт дэҥҥэ «хара» диэни үссэнэр оҕолор ону олус сэргээн, «хаарыаны-ыы» диэн ымсыыра истэрбит. Хаһан эмэ биһиги даҕаны баай-талым олох диэни син биир билиэхпит диэн ыраланарбыт.
Дьылҕа Хаан обургу биһигини ханна-ханна тиэрдибэтэҕэй?! Бары даҕаны Дьоллоох Дьокуускай куораты булан олоробут. Арай бу Мэхээлэ төрөөбүт-үөскээбит нэһилиэгэр хатыыппардаһан олорор. Бу ийэлээх аҕабытыттан хаалбыт малы-салы кэргэнэ Кылаанньа барахсаны кытта хайдах курдук харыстаан илдьэ сылдьалларый! Мин манна кэллэрбин эрэ, төрөппүттэрбин көрсүбүт курдук сананабын эбээт. Дьэ, сэгэрим, ити кэтэҕэриин турар ыскаамыйа үрдүнэн эрбэй-сэрбэй сылдьан төһөлөөх сүүрэкэлээбиппит буолуой! Оттон ити Кириэмил ойуулаах ыстакааҥҥа хойуу чэйин куттан, ийэбит бэркэ астынан, аа-дьуо сыпсырыйан иһэ олороро бу баарга дылы.
Дьэ, ити курдук Мэкиэрэ эмээхсин кэпсээнэ уруккуну-хойуккуну санатта. Тулабытын өйдөөн көрбөт урааҥхайдар эбиппит, барыта – күннээҕи түбүк-садьык. Бэлиэр ааһан эрэр көлүөнэ буоларбытын өйдөөбөт да эбиппит. Арай бу былыргы малы-салы көрдөхпүтүнэ, эдэр сааспыт элэҥнээн көстүүһү.
БУТУКАЙ.