Тыатааҕыны икки нэһилиэгинэн бултааһын

 

 

   Аҕам биир киэһэ биир айахтаах, уһун тимирдээх 16-лаах саатыгар сүн­ньүөх оҥостон түбүгүрдэ. Икки нэ­һилиэктэн киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук элбэх – 20-чэ сыарҕалаах атынан 50-ча киһи – тыалыыр буолбут. «50-ча» диэн тыл мин кулгаахпар олорон хаалбыт. Оччолорго 8-9-таах уол этим.

   Халлаан добуочча тымныы этэ. Тиийэн биэрэстэ аҥаардаах сиргэ тохтоон, сылбырҕа, олуур мастары быспыттар, бүө оҥостубуттар, кимнээх салгыы баралларын быһаарсыбыттар. Киһи үксэ онуоха-маныаха диэри хаалар буолбут, кинилэргэ дьаһайааччы анаммыт.

   Дьэ, тиийэн сылбырҕа, бүө анньан, арҕах үрдүгэр туора-маары мас түһэртээн баран, уоскуйан, өйдөөн көрбүттэрэ, били хаалларбыт дьонноро тиийэн кэлэн, от-мас быыһынан кө­рөн аҕай тураллар үһү. «Хайа, бу тоҕо кэллигит?» – диэн буолбутугар, хоруй да судургу буолбут: «Оттон кө­рөөрү кэллэхпит дии».

   Арҕаҕы үрдүнэн дьөлбүттэр. Туох да биллибэтэх. Ол эрээри от-мас кырыарбытынан көрөн, хайаан да иччилээх диэн буолбут.

   Тоһуурга үс киһи турбут. Арҕах айаҕын ураҕаһынан сууралаабыттарыгар, эһэ төбөтө элэс көстөн ааспыт. Ол кэмҥэ мин аҕам чыыбыһын тардан кэбиспит. «Өллө-өллө», «Үчүгэйдик бык­тарыахха баара» дэһии буолбут. Ол икки ардыгар өссө биир эһэ төбөтө көстөн кэлбитин, аҕам эмиэ ытан саайбыт. «Хайдах мээнэ ытыалыы тураҕын» диэн сэмэлээбиттэр.

   Чочумча буолан баран, салгыы булкуйбуттарыгар өссө биир төбө быган кэлбит. Ону биир киһи ыппыт – ньимис гынан хаалбыт. Ити кэннэ, баҕар, сэрэххэ диэн, эмиэ булкуйан көрбүттэр да, туох да биллибэтэх. Н.Т. Ефремов-Өрө Тэбэр диэн харса суох киһи баара арҕахха үөһэнэн илиитин уган, эһэ төбөтүн өрө соһон көрдөрбүт. Дьэ, бүөлэрин ылан бииртэн биир үс эһэни хостууллар. Дьон аҕабын хайҕааһын бөҕө буолаллар. Кэлин кини «үһүс эһэни ытыахпын сөп этэ даҕаны, туттуммутум» диирэ.

* * *

   Үгэс быһыытынан, биир эдэр киһини сэттэтин хостото киллэрэллэр. Ол эрээри ки­һи­лэрэ киирэн иһэн төт­төрү ойон тахсар – «харахтар көстөллөр» диэн тыллаах. Өҥөйөн көр­бүттэрэ, кырдьык да, арҕах түгэҕэр харахтар кылахачыһан көс­төллөрө үһү. Ытан ылаллар. Онон биир арҕахтан түөрт эһэни – ийэлэрин, икки быйылгы оҕотун, биир бы­лырыыҥҥытын – бултууллар.

   Үөрүү-көтүү бөҕө буолаллар, астыыллар, иһин-үөһүн үчүгэйдик күөс­­тэнэн аһыыллар. Биир тириини аҕабар аныыллар.

   Ол киэһэ ийэм то­ҕо эрэ сотору-сотору та­һырдьа таҕыс да та­ҕыс буоларын өйдүү­бүн. Онтон биирдэ тахса сылдьан баран: «Дьом­мут үчүгэй буол­буттар быһыылаах: иһэл­лэр, са­ҥа-иҥэ, күлсүү-салсыы бэрт», – диэн киирдэ.

   Аҕам эһэ хааныгар биһиллибит саа­та таһырдьа ампаар айаҕар саас­кааҥҥа диэри ыйанан турбутун өй­дүүбүн. Аҕам кустуурун, балыктыырын олус сөбүлүүр этэ. Түргэн туттуулаах үчүгэй сааһытынан биллэрэ. Мотуорканан иһэн, өрүс тоҕойуттан көтөн турбут көҕөттөрү 2 айахтаах саатынан үстэ-түөртэ ытан хаалара.

   Биир күһүн Марха өрүс булуугар түһэ сыппыт хаастарга үөмэн киирэн, 2-тэ ытан 9 хааһы суулларан турар. Булка мэлийдэҕинэ да, улаханнык хомойбот буолара. «Спортивнай суолталаах сырыы буолла» диэн күлээччи.

   Ити кэпсэммит бултааһыҥҥа сылдьыспыттар ортолоругар саҥа туран эрэр, кэлин аатырбыт булчут буолбут уолаттар бааллара. Ол – кэлин Новосибирскай куоракка булчуттар сүлүөттэригэр бара сылдьан, оччотооҕуга олус сэдэх харабыынынан бириэмийэлэммит Н.В. Кононов-Хабаанньа Ньукулайа, Ленин уордьаннаах булчут Н.И. Васильев-Морочуок Ньукулай, оһуокай дархан этээччитэ С.В. Семенов-Сиэдэрэй.

   Бэрт аҕыйах сылынан ити дьон кыһын ыраах тыаҕа сылдьан арҕах үк­түүллэр уонна кыракый тииҥниир туо­һапкаларынан маҥнайгы улахан бултарын – 2 эһэни бултууллар. Нэһи­лиэгинэн бултааһыҥҥа сылдьыспыттара онно төһүү, көмө буолбута биллэр.

   Быйыл саас Булчут күнүгэр Мал­дьа­ҕарга ыты эһэҕэ тургутар өрөспүү­бүлүкэтээҕи күрэх буолбута. Онон, санаан көрдөххө, түбэһиэхчэ буолбатах курдук. Манна аҥаардас А.Н. Данилов курдук саха булчут ыттарын иитэр-тупсарар үлэлээх киһи баара да элбэҕи этэр.

   Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, эмиэ сэрии кэннинээҕи сут-ку­раан саҕана «Коминтерн» холкуос отчут­тара ыраах үрэх баһыгар оттуу сып­пыттар. Көрө-билэ, бурдук-арыы таһаара холкуостарын бэрэссэдээтэлэ тиийбит. Кини уолаттартан «тугу эмэ бултаан эбинэҕит дуо?» диэн ыйыппытыгар, биир эр бэрдэ – Хаччылаах Ньукулай (Алексеев Н.А.) оонньуу-күлүү курдук буолбакка, дьиҥнээхтик «дьэ, суох. Саатар, лэппэкэ оҕунуоҕа гыныаҕы эһэ сыакаар көстүбэт» диэн хардарбыта билиҥҥэ диэри Малдьаҕарга уос номоҕо, кэрэ кэпсээн буола сылдьар.

 

   Уҥуоргу Сыһыы эбэҕэ арҕаа Ырпахтыыр Чоҕурун тардыытыттан үс балачча уулаах үрүйэ киллэрэр: Саһыл Быталаах, Босхо Томтор, Кыһыл Сыыр диэннэр.

   Биһиги Кэҥкибэҕэ Баачаан Миитэрэй былыргы суоруу балаҕаныгар олоробут. Сыһыыбыт, дьиэбит – ааттаах үчүгэй. Ол эрээри аспыт – хатарба лэппиэскэ. Эбээ Балбаара үлүннэрэн, «көппөс» диэн ааттаах буулка курдук лэппиэскэ оҥорор. Хара аспыт – күөлгэ тахсыы мундуну туулаан сиибит.

Ити дьыл Улахан Хайаҕа үүнэн турар хаппыт суон тэтиҥнэри кэрдэн уонна Ат Уҥуоҕун аннынааҕы сыҥҥа (лааҥкы мас) Адыаччы эбэ уута аҕалбыт мастарын нарылаан, 13 хаас уонна 30-ча кус мончуугун атахтаан, кырааскалаан үкчү гына оҥортообутум. Тыыны Ыстапаан Чириков биэрбитэ. Ол тэриллэрбин эрдэ сыарҕалаах оҕуһунан Уҥуоргу Сыһыыга Харытыана эмээхсиннээххэ таһаарбытым.

   «Баччаҕа көтөр кэлиэ» диэн саабын сүгэн, сатыы Адыаччы эбэ мууһун (кыралаан ырбыыланан эрэрэ) туораан, өр буола көтөргө сыта таҕыстым. Уҥуоргу Сыһыыга кэргэним: «Көтөр суох буоллаҕына, тоҥо-аччыктыы сытымаар, кэлээр», – дии хаалла. Оттон Эбээ Балбаара: «Сэмэн – доҕоруҥ саатын сүктэ, тугу эмэни бултуур ини», – диэтэ.

   Мин, итиччэ сайыһыннарбыт киһи, эгди буолан, Уҥуоргу Сыһыыбар – Харытыана эмээхсиннээххэ тиийдим. Уолаттар икки Охонооһой – 1-кы уонна 2-с, Дьөгүөр бааллар эбит. Тыыбын, мончууктарбын, балааккабын, атын малбын кыра уол Дьөгүөр оҕуһунан киллэрэн биэрдэ.

   Балааккабын арыы талахха туруордум. Тимир оһохтоохпун. Саҥа уу киирбит хордолун тумуһаҕар отунан дурдабын оҥоһуннум. Кус мончууктарбын ууга, хаастарбын – кытыытыгар хонууга олордуталаатым. Уоппун аһатан, чэйдээн баран дурдабар киирдим. Дурдам от буолан, хата, сылаас. Дурдам кэннэ бүтэй. Онон көстүбэппин. Ытар, илиим өттө – аһаҕас.

   Сарсыарда хас да моонньоҕону өлөрдүм. Эбиэттэн киэһэ олорбутунан утуйбуппун. Туох эрэ ууну тыаһаппытыгар уһуктан көрбүтүм, икки хомурах хоҥоро кэлэн, биирэ олох дурдам таһыгар, иккиһэ – сүүрбэччэ хаамыы тэйиччи түһэн олороллор эбит. Улахаттара сүрдээх.

   Аргыый аҕай ырааҕын уҥа уоспунан ыттым. Бэтэрээҥҥитэ көппүтүн кэннэ тэйитэ түһэн баран, хаҥас уоспунан ытан түһэрдим.

   Күн үөһэ турдаҕына, үөр лыглык хаас мончуугар кэлэн түстэ. Ону сатаан ыппакка, иккини эрэ хааллардым. Сарсыҥҥытыгар биир хомурах хоҥоро мончуук быыһыгар түспүтүн хааллардым. Кустан наар моонньоҕону бэркэ өлөрдүм.

   Хас да хонон баран эһэбит Дьаҕа­раабыс оҕонньор кэллэ. Буспут мундулаах уонна кыыһын, мин кэргэним, суругун биэрдэ. «Бөтөҥкөс диэки ханна да куһу-хааһы харахтарыгар эрэ көрөллөр, өлөрбөттөр үһү. Көтөр кэлбэт буоллаҕына, тоҥо, эрэйдэнэ сытыма, кэл!» – диэн буолбут.

   Балааккабытыгар таҕыстыбыт. Мин уот оттон чэй сылыттым.

   – Ыл, балаакка кэннинээҕи оту чө­мөхтөө эрэ. Бэҕэһээ тыал ыспыта, – диэтим Дьаҕараабыска туһаайан. Оҕонньор саҥата суох тахсан барда, онтон оту суугунатан арыйан эрэрэ иһилиннэ:

   – Бай! – диэн соһуйан, саҥа аллайда. Олус үөрбүт, соһуйбут. 8 хаас, 32 хомурах моонньоҕоно кус – үс хонукка элбэх булт.

   Оҕонньорум үөрүүтүгэр чэй да иһэр бокуойа суох көтөрдөрүн куулга икки гына уган баайталаата. Кини кэлэригэр Торбос Биэрэгинэн туораабыт. Ол аата мин дурдабыттан биир биэрэстэ курдук.

   Малын сүксэн, биэрэккэ киллэрэн биэрдим. Оҕонньор кустаах-хаастаах куулларын тыытын иннигэр, кэннигэр уурталаата. Онтон бэйэтэ ортотугар киирэн олорбутун кэннэ тыытын көрбүтүм, ойоҕоһо ууттан икки илии эрэ курдук ордор! Бу биэрэгинэн мууһун суйдаан, балачча долгуннаах. Хата, киһим харса суох эрдэн ньолоордо турда.

   Туоруурун көрөн олордум. Иҥниэх киһи буолбатах. Дьаҕараабыс үтүө күнүгэр Өлүөнэ эбэни эмиэ тыынан туораабыта үһү, 30-с сыллардааҕы Ыстаалын эрэпириэссийэтигэр түбэ­һэн хаайыыга, кыһалаҥ үлэҕэ сылдьан. Куттанар диэни ончу билбэт, наһаа тыыһыт киһи сорсуйбута.

   Уопсайынан, Дьааҥы дьоно бары да наһаа тыыһыттар, көтөрдьүттэр, балыксыттар. Ол сонун буолбатах. Оҕон­ньор дьиэтигэр үөрэн-көтөн тиийбит. Дьоно наһаа соһуйбуттар, үөрүү бөҕө буолбут.

 

 

 

   Быһаас бииргэ үлэлиир доҕоттор­бун кытары сааламматахпыт ыраатан, сүбэлэһэн баран, чугастыы куорат Үс Хатыҥар кустуу таҕыстыбыт.

  Өр гыныахпыт дуо, үлэ чааһын кэнниттэн Үс Хатыҥҥа чаас аҥаара курдугунан куугунатан тиийдибит. Ыһыах­тыыр сир кэннигэр сананан тиийбит сирбит «иччилээх» буолан хаалла. Санаммыт эрэ сирбитигэр буолуо дуо, ол тулатынааҕы киһи кус маныах айылаах ууларыгар барытыгар дьон баар. Онон көрдөөн-көрдөөн, биир чоҥолох уу баарыгар паара уотунан аҕыйах мончуугу быраҕан баран, түүннэри киирэн олорунан кэбистибит.

Эмиэ да кус ааспакка дылы даҕаны, саа биһиги киириэхпититтэн биирдиилээн тохтоло суох тыаһыыр. Биһиэхэ туох да биллибэт.

   Оннук сарсыарда биэс аҥаар чаас буолла. Биһиги, үлэлээх дьон, мончууктарбытын хомунан барардыы оҥо­һун­нубут. Арай ол сырыттахпытына, биир уолбут «бу кэллилээ-ээр!» диэт, массыына капотугар сытар мин саабын хаба тардан ылла даҕаны, ытан хабылыннарда. Үөһэттэн сэттэ чыркымай, били, биһиги хоммут уубутугар, ол тулатыгар таммалаата. Биһиги өйдөөбөккө да хааллыбыт. Даллаһан турдубут. Онтон киһибит уу диэки ыс­таммытыгар кэнниттэн түстүбүт.

   Тиийэн көрбүппүт, биэс кус тута өлөн түспүт, икки – сатыылаан баран, ньыкыйыахтарынан-ньыкыйан хонуу устун сүүрэн эрэллэр эбит. Ситэ баттаан ыллыбыт. Онон оннук эмиэ буолан турардаах. Уолбут биир ытыынан сэттэ чыркымайы ылбыта.

   Тохтуу түһэн баран кэпсээбитинэн, кустарбыт эмискэ талах үрдүнэн көтөн кэлэн баран, биһигини көрөн эрийэ баттаабыттар. Кини оруобуна ол кэмҥэ ыппыт. Инньэ гынан эргииргэ түгэнин таптахха, элбэҕи суулларыахха сөп эбит.