Оо, табаларбын бөрөлөр буулаабыттар. Сор да буолар эбит! Улахан атах суолугар биир-биир тэҥҥэ үктээн, түөрт хас үөрдээх бөрө табалары көрбүтүнэн бу түүн ааспыт суолларын көрөөт, Сөдүөт олус ыксаата, ыгылыйда. Өйүгэр, бу дойду муҥур тойоно буолбут Суламдьы хайдах курдук уордайан, суоһа-суодала киирэн, кини табалары соруйан сиэппитин, көрбөтөҕүн-харайбатаҕын курдук үлтү түнэйдиэҕин өйүгэр оҥорон көрдө. Мэктиэтигэр, көлөһүн алынна.
Түргэнник, баҕар, саҥа чуҥнуу сылдьаллара буолуо. Бүтэһик эрэл кыым санаанан иннин диэки табатын соруйда
Ньиирээйи бөлкөй талахтары ааһаатын кытта, иннигэр ынырык көстүү арылла түстэ. Хас да табаны охторбуттар. Тыһы бөрө уучахтаах киһи иһэрин көрөөт, былырыыҥҥы оҕолорун батыһыннаран, талах быыһыгар түһэн куотан эрэр. Сөдүөт, бэрдээнин харбаан ылаат, батыһыннаран ытан көрдө да бара турдулар. Ол икки ардыгар иһэ хайа тардыллан, сарсыардааҥҥы дьыбарга ис итиитэ тахсан буруолуу сытар таба кэнниттэн аарыма улахан атыыр бөрө ыстанан турда. Сөдүөт уонна атыыр бөрө харахтара харса түстүлэр. Бу уорун, суодалын, мунна, мэктиэтигэр, тиэриллэн тахсан, араҕас аһыыта килбэйэн, хараҕа хараҥа хаанынан кытаран, өһөхтөөхтүк көрөн, булдун көҥүл өттүнэн туран биэрбэт санаанан, иккиттэн биирбит буолуо диэбиттии, өс-саас уотунан умайан ыстанардыы бэлэм турда. Сөдүөт олус чугастан аарыма бөрөнү көрөн, олус салынна, ол эрээри булчут үөрүйэҕинэн бэрдээнин бөрө улахан сүүһүн туһаайан, чыыбыһын тардан кэбистэ. Бөрө иннин диэки дьүккүк гынан иһэн, умса баран түстэ.
Адьырҕа кыыл өлөн да баран, өһөхтөөх хараҕынан өтөрү көрөн сытарыттан уол хайдах эрэ этэ тарта. Буулдьа түспүт сириттэн өһөх хара хаан маҥан хаарга халыйан, тэнийдэр тэнийэн истэ.
Ханна эрэ ыраах тыһы бөрө доҕорун кытта быраһаайдаһан, улуйан онолуйда.
Бу адьарайдар сииллэригэр биири, иккини эрэ буолбакка, оҕолорун булка үөрэтэн, хаһы да тарпыттар. Арахсыбат кыыллар буолбуттарын өйдөөтө. Ыһыллан хаалбыт, тэһииркээбит табаларын тоҕус сорунан хомуйан, түһэн олорор сирдэрин диэки үүрэн истэ.
* * *
Тордохторугар чугаһаан иһэн көрдөҕүнэ, саалаах, табалаах дьон бөҕө мустан, кутаа оттон, таба өлөрөн, аһаан-сиэн айбардаан, тордоххо киирэн-тахсан ампаалыктана сылдьаллар эбит. Уол кэлээтин кытта, туох да улахан кэпсэтиитэ суох икки өттүттэн тутан тордоххо киллэрдилэр. Хас да киһи олороруттан түгэххэ ийэтэ эрэйдээх куттанан, кумуйан олорорун таба көрдө. Туттарыттан-хаптарыттан көрдөххө, тойонноро буолуон сөп киһи уолу баһыттан атаҕар диэри өрө көрөн таһаарда.
– Дьэ, быраат, эйигин илдьэ барар санаалаах кэлэн олоробут. Онон хомун, биһигини кытта барсаҕын. Тойонуҥ Суламдьы сырыыны сылдьар, бэйэтин олус диэн кыанар, бэргэн ытааччы диэн илдьиттээн олорор. Табаларга кыһаныма, атын киһи ыытан көрдөрүөх, ийэҕин олохтуох буолла, – диэн, утары этиппэттии дьаһайда.
Туох айылаах түрбүөннээх күнэ үүннэ? Ийэтин диэки көрдө, ийэтэ эрэйдээх “барыма даа” диэбиттии көрөн олороруттан бэркэ харааһынна.
– Бу – соҕотох оҕом, иитэр-харайар эрэ киһим, илдьэ барбатаххытына сатаммат дуо? – диэн саҥа таһаараахтаата.
Тойон бу эрэ көрбүт курдук, эргиллэ түстэ.
– Эмээхсиэн, уолуҥ улуу дьыала иһин саа-саадах тутан туруулаһа барар. Сотору кыайан-хотон, байан-тайан эргиллиэ. Ону хааххайдаһа олорума. Хата, уолгун тэрий. Кэпсэтии итинэн бүттэ.
Уоллаах ийэ быыс булан кэпсэтэ олордулар.
– Ийээ, иэдээн буолла, табаларбытын бөрөлөр буулаабыттар, хаһы да тарпыттар.
– Оо, иэдээн эбит. Тойоммут Суламдьы сиир буолбут. Хас да сыллааҕыта эн кыра эрдэххинэ, бөрөлөр сылы быһа буулааннар, таба бөҕөнү тардыбыттара. Онно буруйдаан, тойоммут Суламдьы аҕаҕын үлтү кырбаан, киһи аатыттан аһаран, айаннаан тиийбит киһи төннөрүгэр тиэллэн кэлбитэ. Ол кэнниттэн өр буолбатаҕа, өбүгэлэрин дойдутугар бараахтаабыта. Тукаам, ол тойоммут дьаһайбыт буоллаҕына, хайыыр да кыахпыт суох буолаахтаатаҕа, барбат да буоллаххына, илдьэр санаалаах дьон быһыылаахтар, кытаатан, сэрэнэн сырыт, – диэт, ийэтэ эрэйдээх ытаан санна титиристээбитинэн барда.
Ол икки ардыгар тойон саҥата: «Чэ, бардыбыт айаммыт уһун», – диэн дьаһайда.
Этэрээт хомуна охсон, айан суолун тутуста. Сөдүөт өйүн-төйүн булан, дьэ тулатын көрүннэ. Олорсубут туркутугар Суламдьы тойон охсор илиитэ, тэбэр атаҕа буолбут чаҕара Өтүөс уол табаларын ньуоҕулаан, айаннатан иһэр. Сорох-сорохторун көрөн билэттиир эбит. Онон син эгди буолла.
* * *
Өтүөс уол табаларын соруйарын быыһыгар, эргиллэ-эргиллэ, кэпсии-ипсии ыһа-тоҕо истэ. Уол оҕо эрдэҕиттэн тулаайах буолан баран, тойоҥҥо чугас аатыран киһиргэс, дэбдэҥ соҕус, кыра-хара дьоҥҥо, сэнээбитигэр тоһурҕас, киҥ-татыа соҕус. Тойоно уокка киир, ууга түс диэтэҕинэ – толорор киһи.
– Бу киэһэ сүрүн этэрээти кытта холбоһобут. Улахан хамандыыр аата ким эрэ диэн Махыытын дуу Аракыытын дуу. Чэ, ол биһиэхэ наадата суох. Сотору Дьокуускайы ылар үһүбүт. Бырааттар Аммаҕа баһаам элбэх киһини хаайан, төгүрүйэн сыталлар. Олору куоракка куоттарбат гына дьаһаныахтаахпыт, – диэн дьаһалга улахан кыттыгастаах киһи быһыытынаан кылар хараҕынан кылап гына көрө-көрө кэпсии-ипсии истэ.
Сөдүөт төттөрү эргиллэн төрөөбүт-үөскээбит киэҥ нэлэмэн туонатын анаара көрө истэ. Үрдүккэ тардыспыт таас хайалар төбөлөрө былыкка анньыллан, улуутуйан тураллар. Бултаабыт-алтаабыт сирэ-уота маһа-ото ахсынньы аам-даам тымныытын туманын бүрүнэн, хаар оҕуруонан тиһиликтэнэн кэрэтийэн көһүннэ. Ыкса киэһэ дьон бөҕө тоҕуоруспут олохтоох баай сиригэр-уотугар тиийэн кэллилэр. Хонор сирдэрин булбуттарын кэннэ, көрдөҕүнэ, этэрээт үксэ эбэҥкилэртэн уонна сахалартан турар эбит. Маны таһынан сүүрбэччэ байыаннай таҥастаах нуучча баар. Хонон турбуттарын кэннэ сарсыҥҥытыттан унньуктаах уһун айан саҕаланна. Сөдүөт тоҥно-хатта, бэрт үгүһү биллэ-көрдө. Айахтарыгар баҕас тутайбаттар. Сороҕор олохтоох баайдар илин-кэлин түһэннэр, сороҕор байыаннай кэм суотугар диэн, үгүс ыйытыыта суох сүөһү өлөрөн аһаан-сиэн айбардаан сырыттылар. Көҥүл-дуол олох баар эбит диэх курдук санаталаата. Бардахтарын ахсын сир-дойду да оҥкула уларыйда. Хайалаах киэҥ алардары, толооннору солбуйан алаас сирдээх, хойуу уһун мастардаах тыалаах налыы сирдэр кэлитэлээтилэр.
Биир сиргэ тохтоон, сынньаттылар, арааһа, соруктаах сирбит чугаһаата быһыылаах. Олохтоох баайдар тыллааһыннарынан, хас да киһини тутан аҕалан, уһун киэһэни быһа сордоон-муҥнаан, хаһыытатан-ыһыытатан, ытатан-соҥотон баран, биир-биэс тыла суох соччо ыраатыннарбакка, тыа саҕатыгар илдьэн ытыалаан кэбистилэр. Бу бэҕэһээҥҥэ диэри эн-мин диэн кэпсэтэн-ипсэтэн сылдьыбыт, сорохторо эмиэ кини курдук баайдарга таба манаабыт уолаттар ол алдьархайга кыттыһан, тойотторугар өҥ туттан, бу хаһан көрбүт дьонноругар кыыллара туран, өлөрсөн-өһөрсөн, кэлэн-баран хайдах дьаабыламмыттарын, кэпсии-ипсии олороллоруттан олус саллан, дьалты хаамта. Киһи майгыта-сигилитэ олус да уларыйар эбит.
* * *
Сөдүөт хаста да быстан, төлө туттаран төрөөбүт-үөскээбит дойдутун диэки түһүнэн кэбиһиэн санаталаата да, ону толорор өй-санаа, күүс-уох тиийбэтэ. Иннигэр туох күүтэрэ биллибэтиттэн санаата оонньоото.
Биир киэһэ им сүтүүтэ улахан Эбэ киэҥ киэлитигэр киирбиттэрэ билиннэ. Халлаан тымныйан, салгын аан туманынан оргуйан олордо. Сыыр анныгар тохтоон, кылгас сүбэ кэнниттэн, өмүтүннэрэн, сүтүгэ суох кыһыллары кыайар соругу туруордулар. Кыһыллар аҕыйахтар, биир балаҕаҥҥа тохтоон сыталлар диэн буолла. Тыанан хараҥаны, туманы туһанан балаҕаҥҥа ыкса киирдилэр. Балаҕан үрдүгэр харабыл тулуупка сөрөнөн утуктуу туран, иэдээн кэлбитин хойутаан билэн, үстэ ытан субурутта. Балаҕан иһигэр мучумаан буолбута билиннэ. Хамаандалар сатараатылар, иннилэрин диэки тоҥуу хаарынан киирэн эрдэхтэринэ, бастаан биирдиилээн саалар тыастара төлүтэ барда. Балаҕан иһиттэн эрдэ бэлэмнэммит хаххаҕа хас да киһи сулбу түһэн ытыалаабытынан барда. Саа тыаһа икки өттүттэн сүрдэннэ. Үрүҥнэр ыган бардылар. Ол икки ардыгар эмискэ балаҕан диэкиттэн бүлүмүөт тыаһа бастаан бөтө-бөтө, онтон сыыйа бөтүгүрээбитинэн барда. Кимэн киирээччилэр хаарга батары түстүлэр. Дьэ, манна сахалыы-нууччалыы маатыра-куутура аҥаардаах үрүт-үөһэ хамаанда бөҕө сатараата да, иннин диэки барар киһи мэлигир. Хара тыа, нэлэмэн туундара оҕолоро түбэспэтэхтэригэр түбэһэн, уолуйан сытаахтаатахтара! Арай биир эбэҥки бэрдэ ампаар муннугар сөрүөстэн туран, балаҕантан тахсан бөҕөргөтүнүүгэ сыылан эрэр дьону биирдии ытыынан охтортоото. Кыһыллар хантан ытарын билэн, син өр бултаһан тохтоттулар. Биэс-алта үрүҥ эписиэр дьону көҕүлүү сатаан баран, бэйэлэрэ сүүрэн киирдилэр, ол эрэн аһаҕас сиргэ олус ыкса киирэн хаалан, бэйэлэрин былдьаттылар. Сөдүөт иннигэр өлөрдүү таптарбыт нуучча киһитэ тыын былдьаһан, киһи саҥатыттан хайдах эрэ уратытык, сытыы баҕайытык кыланан иһэн, хаста да бүгүллэҥнээмэхтээн баран, налыйан хаалла. Сөдүөт маны чугастан көрөн, олус салынна, кута көттө. Бу кэмҥэ тэйиччи ойдом боруоран турар дьиэттэн икки хас бүлүмүөт, саалар тыастара ону кытары тэҥҥэ кыһыллар «ураа!» хаһыылара дуорайда. Үрүҥнэр ортолоругар булкуллуу буолла. Ким быыс-хайаҕас тахсарынан куотарга бардылар. Сөдүөт дьонун батыһан, куотар санаалаах сытар сириттэн өндөх гынарын кытта түөһүгэр күүстээх охсууттан умса баран түстэ. Өлбөөдүйэн эрэр өйүн быыһынан түөһүттэн өһөх хаан маҥан хаарга халыйан эрэрин көрдө. Ис-иһиттэн: «Ийээ», – диэн ынчык быыһынан саҥа таһаарда. Уонна тоҕо эбитэ буолла, өйүгэр атыыр бөрө тиһэх түгэнэ көстөн иһэн барыта хараҥаҕа туман быыһыгар сүттэ. Туох иһин?!
* * *
Билигин Төҥүлүгэ бартыһааннар уҥуохтара диэн ааттанар тумул сыыр үрдүгэр урукку дьон уҥуохтарын быыһыгар уонтан тахса киһи биир ииҥҥэ көмүллэн сыталлар. Бу кимнээҕий? Ким эрэ оҕото, убайа, аҕата ыраах тэгил сиртэн тэлэһийэн кэлэн сытаахтаатахтара.
Уйбаан Устуручукуоп.
