Кустук дьылҕата

 

 

   – Төрдүм-ууһум Үөһээ Бүлүү, Ороһу. Кустук учаастага, уруккунан «Кустук» холкуос. Билигин Капито­новкаҕа интэринээт дьиэҕэ олоробун.

   Бииргэ төрөөбүт үһүөбүт. Биирбит Наумов Виктор Валентинович МГУ аспирантуратын бүтэрбитэ. Физикаҕа кытаанах эттиктэргэ учуонай буолбута. Өлбүтэ. Биир быраатым – үрдүк үөрэхтээх учуутал, биэс оҕолоох, биэнсийэлээх буолан баран тэтиэнэх. Бэйэм биэс оҕобуттан биир уолум икки үрдүк үөрэхтээх, манна кэлэр-барар, миэхэ көмөлөһөр. Улахан кыыһым Айхалга олорор. Биир кыыһым аптыакаҕа үлэлиир, биир манна экэнэмиистиир.

   Аан бастаан манна, Капитоновка интэринээт дьиэтигэр, көрүүгэ-истиигэ кэлэн баран, үлэһит кыргыттары кытта кэпсэтэн үлэлэрин-хамнастарын сэргээбитим. Онтон «кинилэр тустарынан кинигэ таһаарыахха баара» диэн санаа киирбитэ.

   Бастакы кинигэбэр маннааҕы быраастары, сиэстэрэлэри, көрөөччүлэри суруйбутум. Онтон тууһугуран, үргүлдьү суруйан киирэн барбытым. Суруйарбар чугас дьонум күүс-көмө буолаллар. Бииргэ төрөөбүт быраатым, билигин биэнсийэҕэ олорор учуутал киһи, бииргэ үөскээбит дьүөгэм Власьева Ксения Самсоновна итиэннэ кыра уолум Наумов Александр Васильевич. Бу үс киһи көмөлөһөн, күөртээннэр диэххэ сөп, кинигэлэрим күн сирин көрөн тураллар. Дьэ, итигирдик кинигэлэр матырыйааллара хомуллан, тугу умнубуппун санатыһан, үлэлээн барбыппыт.

 

 

   Дойдум барахсан туһунан санаатахха, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук. Уруккута дьон-сэргэ тоҕуоруһа мустубут дойдута буоллаҕа. Оҕо сылдьан дойдум толору дьонноох буолуоҕа дии саныырым. Билигин иччитэхсийэн турарын саныахха ыарахан. Дьон-сэргэ аны онно олохсуйан, оҕо аймах атах сыгынньах тэлэмээттэнэ сүүрүө дуо?

   Кустукка 50-ча дьиэнэн олоро сылдьыбыт дьон тустарынан суруйбутум. Уруккута кыра учаастак «Кустук» диэн холкуос буола сылдьыбыта. Ыалларбын барыларын биирдиилээн ахтан-санаан бардаҕым аайы дойдум дьоно үксэ сэриигэ баран хорсуннук кыргыспыттар эбит.

 

 

   Сэрии кэмигэр тыылга хаалбыт оҕо, дьахтар аймах ыарахан үлэни үлэлээбиттэр. Олор быыстарыгар Иванова Вера диэн дьахтар баара. Кыдамаһытынан биллэрэ. Үлэлии сылдьарын көрбүт эрэ барыта «бухатыыр дьахтар» диирэ.

   Аны от охсорун көрүө этигит! Хотуурун таптайар икки оҕонньордоох буолара. Кинилэр солбуһа сылдьан, таптайан, оҥорон биэрбит хотуурдарынан от охсон нэлэтэрэ. Хотуур сытыылааччы оҕонньотторо кэнниттэн батыһан тоҥхороҥноһоллоро. Хайдахтаах да эр киһи кыайан тэлэччи охсубатын охсоро, хадьымала көнөтө, ырааһа сөхтөрөрө. Дьахтар тохтообокко хотуурун эрэ уларытан иһэрэ. Сынньанан олорорун төрүт көрдөрбөтөҕө. Уһун сайыны быһа түөрт оҕуска төрдүөннэригэр соҕотоҕун кыдамалыыра. Олох хойут сааһыран баран өлбүтэ.

   Бэйэтиттэн оҕото суох буолан, икки уоллаах кыыһы ииттэ ылбыта. Кыыһа эрдэ өлбүтэ. Уола Ойуунускай Владимир Елисеевич диэн үтүөлээх отчут киһи буола үүммүтэ.

   Сэрии кэмигэр отчуттар халлаан саҥа суһуктуйан эрдэҕинэ окко киирэллэрэ, күн тахсыыта ходуһаҕа үлэлии турарбыт, халлаан хараҥарыыта тахсарбыт. Итинник күүскэ үлэлээбит буолан, аҕыйах да буолан от үлэтин кыайарбыт. Мин оччолорго оҕус сиэтэр этим. Син отчут аатын ылбытым. Кисиэнньэ бугул түгэҕин харбыыра.

 

 

   Биирдэ Кустукка дьахтар тустуута буолбута. Оччолорго оҕочоос буоллахпыт. Биһиги харахпытыгар Күүстээх Биэрэ улахан баҕайы эмээхсин буолан көстөрө. Көрөн турдахпына ыһыах тустуутугар уонча киһини быраҕаттаан кэбиспитэ. Бирииһигэр икки киилэ арыы уонна биир муос чэй этэ. Онтукаҥ – сэрии кэмигэр улахан бириис. Урукку билииккэлээх чэйи муос чэй дииллэрэ. Оннооҕор сэрии кэмигэр ыһыах суолтатын күндүргэтэр буолан, ити курдук бириис туруораллар эбит.

 

 

   Таныы Эккирээбиттээҕэ диэн Сунтаарга киириигэ, аартыкка симиэбийэ турбут. Онно чугастааҕы улуустартан мустан атыыр хаартылааһын саҕаламмыт. Балай эмэ үбү туруорбуттар. Хаарты маатыска быһаарыылаах түмүгэр Күүстээх Биэрэ, биһиги эмээхсин диэн көрөр дьахтарбыт, барыларын сүүйтэлээбит. Кэлбит дьон бары кэриэтэ сүүйтэриилэрин биэримээри дьирээлэспиттэр. Эмээхсин баттаҕын ыһан кэбиһэн баран, хаһыытыы-хаһыытыы туран эрэ муостаҕа эккирээбит. Симиэбийэ муостатыгар. Үөһэттэн түстэҕин аайы биирдии муоста тостон өрө сүгүллэн испит. Ол аата сэнтиниэр иһэ-таһа ыарахан ыйааһыннаах буоллаҕа. Эр дьон дьахтары баттыахпыт диэн санаан олордохторо дии. Күүстээх күүһүн биллэрдэҕэ буолуо. Хаартыга мустубут мин аҕай диэн олорбут дьон сирэйдиин-харахтыын, тыынныын-быардыын кыччаабыттар. Бары кутталларыттан сүүйтэриилэрин түргэн баҕайытык биэртэлээт, атахха биллэрбиттэр. Уонтан тахса киһи куоппут. Дьэ, кытаанах Биэрэ.

 

 

   Дьиэ туппуттар, кэргэниниин. Оҕонньоро олус элбэх саҥалаах буолан баран, ойоҕор күүһүнэн сабырыйтарар үһү. Инньэ гынан тутуутун маһын барытын эмээхсинэ үөһэ таһааран биэрэр, аллара түһэрэр. Ол таһаардаҕын аайы кэргэнэ суруйан сэлэпиискэлээбитин төттөрү түһэрдэҕинэ, баһыылыыр эбит. Оҕонньоро кыра үлэтигэр, чээбийигэр сылдьыбыт. Ол дьиэ хойукка диэри баара үһү. Туох да үчүгэйдик тутуллубут дьиэ буолан тулустаҕа.

   Кустук туһунан санаатахпына, билигин да улаханнык санаам оонньуур. Хаһан да дьон олорботоҕун курдук, киһи олорор дьиэтэ суох диэн кэпсииллэр. Билиҥҥитэ таах сүөһү сайылыга буолан турар. Ити Ороһу эбэтин уҥуоргута. Эбэ биир өттүттэн оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан сүүрэн тэлэмээттэммит аҕай сирим. Ырааҕын ыраах буолан баран оччотооҕу тэбэнэт сааспар ити кырыыны өр гыныллааччыта суох.

Эбэм олох абааһы, иччи, санааҕар эрэ баар, көрдүм-көрбөтүм, иһиттим-истибэтим диир эрэ таһымынан үөрэппит буолан, өссө элбэҕи билиэх-кэпсиэх таах хааллаҕа буолуо. Элбэх кэпсээн баара.

 

 

   Хаамырап Хабырыыл диэн киһи ат сүүрдэр идэлээҕэ. Сүүрдэр ата дьоһуннаах улахан, Маархап Харата диэн ааттыыллара. Кинини кытта тэҥҥэ сүүрдэр киһи Барыыһап Баһылай диэн киһиэхэ эмиэ улахан аттааҕа. Иккиэн аттарын баайа сылдьыбыттар. Сүүрдэн кэлэн баран, сойутардыы хам баайан баран, өттүгэстээн утуйан ылбыттар. Турбуттара, сылгылара иккиэн күөл уҥуор сылдьаллар эбит. Бу буолаары турар ыһыахха сүүрүөхтээх аттар эбит. Ат бөҕөнү наймылаһан сүүрүк аттарын тута бараллар. Булбаттар.

   Кустукка олоро сыл­дьыбыт дьахтар оҕон­ньоро – Бүлүүттэн кэл­бит күтүөт киһи. Бү­лүү­чээн диэн ааттыыл­лара. Ол оҕонньор баар кэмэ эбит. Балыксыт оҕонньор. Ол оҕон­ньортон, кыахтааҕын бил­лэхтэрэ буолуо, көр­дө­һөллөр. Улахан иччилээх тыллаах-өстөөх киһиттэн тугу эмэ этэн-тыынан аппытын аҕалыа дуу диэбиттэр. Оччолорго ол икки ат оройуоҥҥа иннилэригэр атын аты киллэрэ иликтэр.

   Оҕонньор тахсан ботугураабытыгар сүүрүк аттара субу сырсан кэлбиттэр. Сылгыһыттар быалыылларыгар өссө тобуктаан биэрбиттэр.

 

 

   Ханна от охсо тиийэр да, сонно хотуурун талахха ыйаан кэбиһэр эбит. Биһиги буоллаҕына хаста таптайан биитин таһаарыахпыт биллибэт. Ол киһи охсоругар эрэ талахтан сулбу таһыйан ылан барбах туурт-таарт тарда түһэн баран охсубутунан барар үгэстээх. Сарсыныгар эмиэ биир оннук. Талахтан сулбу таһыйан ылла да охсубутунан барар. Атын дьон хотуурдарын үрдүгэр кыырбаттар эрэ эбээт, үлэ бөҕө буолаллар. Таптайаллар, онтон кылаанын таһаараллар, сыппаатаҕына, көннөрөн биэрэллэр эҥин. Ол киһи барбах сотуоскайдыы түстэ да, күнү быһа охсубут илии биир. Дьэ, сүрдээх сэниэлээх киһи баара.

   Эмиэ бу киһи сэттэ уончатыгар сырыттаҕына, биир ыал дьиэтин тута сылдьыбыттар. Оҕонньор ааһан иһэн көрдөҕүнэ, үс эр бэрдэ биир улахан баҕайы бэрэбинэни үөһэ таһаараары кыайбакка, эрэйдэнэ аҕай сылдьаллар эбит. Ону көрөн оҕонньор тиийиитигэр уолаттар ол мас төбөтүн диэки сыҕаллан биэрбиттэр. Оҕонньордоро мас төрдүн ыараханын соҕотоҕун ылан туох да быата-тойо суох таһаарбыт. Өрө көтөҕөн ылан баран, дьиэ үрдүгэр олордон кэбиспит. Эдэригэр баламат кыахтаах буоллаҕа.

   Маннык дьону эҥин туоһуластахха, бопсоллор быһыылааҕа. Ол да буоллар эбэбит: “Аньыы буолуо, инньэ гынымаҥ, маннык гынымаҥ”, – диэччи. Холобур, киэһэлик биһиги мэниктээн саҥарарбытын буойааччы. Элбэх тылы эппэт этэ. Аньыы буолар диэтэҕинэ, биһиэхэ кытаанахтык иһиллээччи. Ону кытта тохтоон хааларбыт.

   Урукку киһи халлаан хайдах буолуоҕун араастаан оттон-мастан, биилээхтэн кытта билэллэрэ. Оҕонньоттор: “Быһах биитэ уларыйбыт, дьыалабыт кытаатта быһыылаах, сиик түспэтэх, кытаатан туттумахтаһан хаалыҥ”, – дэһээччилэр. Саха быһаҕын уонна сүгэтин биитэ куһаҕан халлаан буолаары гыннаҕына, толбоннуран, уларыйан хаалара. Дьэ, чахчы, халлааны билэр.

   Биһиги дойдуга Мөксөөрөп Өлөксөй диэн киһи – тимиргэ, ону кытта таайым Иванов Михаил Михайлович эргиччи уһаналлара. Кинилэр оҥорбут, таптайбыт быһахтарыгар халлаан уларыйарын билэн эрдэхтэрэ.

   Интэринээккэ уонтан тахса сыл олорбутум, ол тухары куһаҕаннык олорбутум диэтэхпинэ, аньыыта бэрт буолуо. Наар үчүгэйдик көрөр, наар үчүгэйдик таҥыннарар дьонноох үлэһиттэрдээх дьиэ. Эргиччи үлэһиттэр. Этэргэ дылы, таҥара хонноҕун анныгар сылдьар курдук саныыбын. Хом санаалаах бэйэтигэр буолуохтун. Бэйэм чааһым олох туох да куһаҕаны эппэппин.

   “Айыы санаалаах үлэһиттэр” диэн бастакы кинигэбэр маннааҕы үлэһиттэр тустарынан суруйбутум. Бастаан кыра соҕус буолара дуу дии санаабытым, улаатан, кэҥээн барбыта. Элбэх хаартыскалаах буолбута. “Ахтар-саныыр дойдум дьоно” 2014 сыллаахха Кустуктан төрүттээх сэриигэ сылдьыбыт дьон. Ильмень күөлгэ кыргыһыыга сылдьыбыт дьону эмиэ киллэрбитим. Ийэм туһунан суруйбутум.

   Дьэ, ити курдук дьонум-сэргэм наар үчүгэйи эрэ ыраланыҥ, үчүгэйи эрэ үксэтиҥ. Куһаҕан мөкү санаалаахтар бэйэлэригэр бустуннар. Бары үтүөнү кытта, Баһылай Наумов.