Өлүүнү кыайбыт хорсун буойун

 

   Ол эрээри бу Улуу Кыайыы төһөлөөх эрэйинэн кэлбитэ бэйэтэ туһунан устуоруйа. Кыайыы туһугар аҕаларбыт, эһэлэрбит сэрии толоонугар олохторун толук биэрэн дьоруойдуу охтубуттара, сорохтор баас-үүт буолан кыайыы көтөллөөх төрөөбүт дойдуларыгар эргиллибиттэрэ. Санаан көрүҥ, бүтүн ыал ыалынан баран эргиллибэтэхтэрэ: Бырааттыы Малгиннар, 4 быраат Печетовтар, 4 быраат Иевлевтэр...

   Кыайыы көтөллөнөн эргиллибиттэрэ: Федор Матвеевич Охлопков – Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, Петров Дмитрий Ананьевич – Албан Аат уордьан толору кавалера, Кузьмин Иннокентий Васильевич – үс бойобуой уордьан кавалера, Михайлов Иван Иннокентьевич – өстөөх сөмөлүөтүн “күөрэтэн түһэрбит” хорсун буойун, Репин Николай Федорович – сэриигэ иккитэ төхтүрүйэн баран тыыннаах эргиллибит хорсун кавалерист.

   Бүгүҥҥү киэн тутта кэпсиир дьоруойум – Арылахов Петр Константинович. 1916 сыллаахха Тааттыныскай нэһилиэккэ төрөөбүт, “Социализм” холкуоска хонуу биригэдьииринэн үлэлии сылдьан 1942 сыл бэс ыйын 21 күнүгэр (иккис хомуурга) сэриигэ ыҥырыллан барбыт гвардия ефрейтора сыбаанньалаах, “Хорсунун иһин” үс мэтээллээх хоһуун буойун.

   Бу “Хорсунун иһин” мэтээл эрэдэбиэй саллаакка, кыргыһыы кэмигэр адьас уһулуччу дьоруойдуу быһыыны көрдөрбүт хорсун киһиэхэ, бэриллэр буолан, ханнык даҕаны уордьаҥҥа тэҥнэспэт үрдүк наҕараада буолуохтаах.

 

 

   Петр Константинович 1979 сыллаахха ыарахан ыарыыга ыалдьа сытан кылгас ахтыы суругуттан көрдөххө, Молотов куорат таһыгар “Бершет” диэн байыаннай лааҕырга 277-с хайыһар стрелковай пуолкатыгар үөрэҕи барбыт. “Бу пуолкаҕа үксүбүт саха этибит”,– диэбит. Кини үөрэнэ сылдьан сэбиргэхтэтэн, балыыһаҕа киирбит кэмигэр пуолкатын Ильмень күөл кыргыһыытыгар атаарбыттар, онон ол алдьархайга түбэспэтэх дьоллоох.

 

 

   Үчүгэй буолан балыыһаттан тахсаатын кытта Хотугулуу-Арҕааҥҥы фроҥҥа 69 стрелковай пуолкаҕа ылаллар. 1943 сыл кулун тутар 8 күнүгэр Старай Русса куораты ылаары атаакаҕа киирэн сэриигэ бастакы сүрэхтэниитин ааһар. Биир суукка буулдьа, сэнэрээт анныгар сылдьан, бааһыран медсанбакка сытар. Тахсаат, аны 384 стрелковай пуолкаҕа киирэн эмиэ Старай Руссаҕа сэриилэһэ сылдьан, бааһыран медсанбат киһитэ буолар. Уопсайынан, сэрии устуоруйатыгар Старай Русса куорат сэрии сүрүн туһаайыыта буолан, икки өттүттэн элбэх сүтүк, өлүү, хаан тохтубут сирэ.

 

 

   “Сапёр один раз ошибается” диэн өс хоһооно кырдьык. Миинэни биирдэ сыыһа туттуҥ да бүтэҕин, мин таспар үгүс доҕорум суох буолбута, миинэ хаапсылын буулдьа, оскуолак үлтү көтөн эһиитэ, сыыһа-халты туттан, үктээн, тайана түһэн эһии, оннук өлүү түбэлтэтэ элбэх буолара.

   Бу кэмҥэ сапёр идэтигэр үөрэтэн­нэр, аны сапёр буоллум, 151 отд. стрелковай биригээдэҕэ ананным. Эмиэ Старай Русса куоракка сапёрунан сырыттым. Сапёр сулууспата сүрдээх ыарахан, кирдээх, тоҥуулаах-хатыылаах буолар эбит. Бу дойду олоччу уу-кута. Үчүгэй күнү көрбөккүн, биир кэм ардах, таҥаһыҥ биирдэ да кураанах буолбат, ыарахан оруудьуйа, тааҥка сылдьыбат сирэ. Үлэбит диэн – биһиги сэриилэрбит атаакаҕа баралларыгар ньиэмэс миинэ ииппитин көрдөөн булан суох оҥоруу, мэһэйдэтэ тардыбыт хатыылаах боробулуохатын бысталаан суол аһыы. Ол барыта түүн хараҥаҕа өстөөх көрбөтөр ханнык диэн “уоран” оҥоһуллар.

   Биирдэ, биир татаар уолунуун боробулуоха быһан төннөн истэхпитинэ, ньиэмэстэр билэннэр кыранаатанан тамнаан, уолбун өлөрөн кэбистилэр, бэйэм арыычча тыыннаах таҕыстым.

   Үгүстүк эрэспиэккэһиттэри кытта өстөөх оборуоналанан сытар сиригэр киирсэбит. Миинэ иитиллибит сирин ыраастаан кинилэргэ суол аһан биэрэбит, онон “тыл” ылбыт киһилэрин тыыннаахтыы соһон таһааралларыгар көмөлөһөбүт.

 

 

   Биирдэ биһиги, 3 сапёр, 7 эрэспиэккэһит, “тылы” ыларга бирикээс ылан, түүн өстөөх оборуонатыгар бардыбыт. Нейтральнай балаһаҕа 150 м сиргэ тиийэрбитин кытта оруобуна ньиэмэс эрэспиэккэһиттэрин кытта уун-утары көрсө түстүбүт. Аптамаатынан ытыалаһыы, кыранаатанан бырахсыы буолла. Биһигиттэн 3-4 киһи өллө, ньиэмэстэртэн ким да ордубата, биир ньиэмэс саллаатын билиэн ылан таһаарбыппыт.

 

 

   Сэрии диэн сэрии, араас барыта буолар. Биирдэ сылаас баҕайы күн биһиги, 3 сапёр, 3 эрэспиэккэһит буолан, өстөөх уоту аһар туочукаларын, тиэхиньикэтэ ханан баарын билэр сорудахтаах эмиэ нейтральнай зонаҕа киирдибит. Онно ньиэмэс оборуонатын өттүттэн ньиэмэс эрэспиэккэһиттэрэ биһигини кэтээн көрөр, орох тэппит окуопаларыгар иҥнэ түстүбүт. Окуопа иһигэр биир ньиэмэс саллаата аптамаатын аллара баттаан утуйа сытар. Чугас доҕотторо бааллара буолуо, өлөрүөххэ диэн саба түһэн, айаҕын бүөлээн, кынчаалынан сүрэххэ түһэн, өлөрөн кэбистибит. Сир хаарталаах, полевой суумкалаах, аптамаатын ылан таҕыстыбыт, ыстаапка илдьэн биэрдибит. Ыстаап начаалынньыга “тыыннаахтыы аҕалбатаххыт” диэн, мөҕүү бөҕөтүн мөҕөн баран “кругом, шагом марш!” диэн үүрэн таһаартаата. Ити курдук Старай Русса таһыгар сылтан ордук сылдьыбытым.

   Аны 2-с Прибалтийскай фроҥҥа генерал Баграмян аармыйатыгар 123 отд. гвардейскай батальонугар сэриини түмүктүөхпэр диэри сулууспалаабытым. Онно бүтүн Латвияны, Литваны эт атахпынан сэриилэһэн туораабытым. Кинилэр киин куораттарын Вильнюһу, Риганы босхолоспутум. Элбэх дэриэбинэни, куораты ылсыбытым. Ол кэмҥэ өстөөх чугуйарыгар суолга мэһэй оҥорорбут, үрэхтэр күргэлэрн алдьатарбыт. Онно миинэлэри кис­тиэн, иитэн биһиги чаастарбытыгар суолу аһарга наар инники сылдьарбыт. Сорох түбэлтэҕэ олус ыарахан өлөрсүү буолара, ньиэмэс оборуоналаммыт, тохтообут сиригэр утарыта киирсэн кыранаатанан, аптамаатынан тутуһан туран сиһиктэһэрбит. Итинник элбэх доҕорбун сүтэрбитим.

 

 

   Биирдэ ньиэмэстэр чугуйбут кэмнэригэр кыра дэриэбинэ оннугар эбиэттээн ааһар буоллубут. Ардах курулаччы кутара. Биһиги отделение оһоххо уот оттунан сухуой паёкпутун буһараары турдахпытына, атын отделениелар былдьаан оһоҕу оттон эбиэт өрүммүттэрэ. Биһиги бурдук астыыр сарайга баран эбиэт буһарынныбыт. Сотору буолаат, оһох үөһээ турбатыгар ньиэмэстэр миинэ ииппиттэрэ сылыйан эһиннэ. Дьиэ салгыҥҥа көтөн хаалла, онон отделение саллааттара бары өллүлэр, биһиги тыыннаах ордон хааллыбыт.

 

 

   Великие Луки куораты ылыыга тааҥка үрдүгэр олорсон атаакаҕа киирэн иһэн, сэнэрээт эстиитигэр түбэһэн, хаҥас атахпын оскуолак тосту көтөн ааста. Сонно быарбынан сыылан хааллым, аптамааппын, миинэ көрдүүр тэрилбин бырахпакка тоҕонохпунан, тобукпунан сыылан тыыл диэки былдьастым. Онно сэнэрээт бу кэлэн ойоҕоспор эстэр, онно бурҕас гынар. Төбөбүн үлтү көтөн ааһа сыһар, ол буруотугар нэһиилэ тыын киллэрэбин. Өйбүн сүтэрэ-сүтэрэ оннук сордоно сырыттахпына, хата, дьолбор, киэһэлик ыттаах, тыылаах саньытаардарга түбэһэн, медсанбакка баар буолан хааллым. Онтон пуойаһынан Ярославльга, Кострома куорат эвакуационнай госпиталларыгар 4 ый гиипсэҕэ сыттым. Онно саха диэн мин эрэ этим. Олус муодаргыыллар, саха омук диэн маннык эбит дииллэр. Биһиги дойдубут тугун, хайдаҕын ыйыталлар. 4 ыйтан ордон баран эмиэ фроҥҥа атаарыллабын. Онно 123 отд. сапёрнай батальоммар тиийэн салгыы сулууспалаабытым.

 

 

   Ньиэмэс кыайтаран, чугуйан эрэр кэмигэр этэ, хас да дэриэбинэни, куораты ылсыбытым. Өстөөх 100-150 м сиргэ утары киирэн оборуоналана сытар буолар. Синигэр түһэн, биһиэхэ күүстээх хардары атаака оҥороругар сүүһүнэн өстөөх тугу эрэ хаһыыра-хаһыыра сүүрэн киирэллэр. Мин аптамаатынан түөстэрин көрөн баран 72 ботуруону таһаарарбар кырата уоннуу киһи мин ытыыбар өлөн охтоллорун чуолкайдык көрөр этим. Аны кэлэн санаатахха, ол куобах күрэҕэр тоһуурга турар киһи буолбатах этим, мин өлөрбөтөхпүнэ, кинилэр миигин сииллэрэ чуолкай. Мин таспар сүүһүнэн киһи өллө ахан да, өлбөт киһи өлбөт буолар эбит. Хайдах ордоммун тыыннаах кэлбиппин бэркиһиибин.

 

 

   Маннык сылдьан сэриилэһиим, Кыһыл аармыйа андаҕарын чиэстээхтик толоруум иһин Бырабыыталыстыба үс төгүл “Хорсунун иһин” мэтээлинэн наҕараадалаан турар уонна командование махталын хас да төгүл ылбытым.

 

* * *

   Петр Константинович Кенигсберг куораты босхолуу сылдьан ыараханнык бааһыран, хамыыһыйаланан сэрии бүтүө биир ый иннинэ төрөөбүт дойдутугар эргиллибитэ. Төрөппүт ийэтэ, аҕата, тапталлаах кэргэнэ көрсүбэтэхтэрэ – аас-туор олоҕу, хоргуйууну, аччыктааһыны тулуйбакка 1943 сыллаахха өлбүттэрэ. Үс кыра оҕото тулаайах хаалбыттарын чугас аймахтара иитэн тыыннаах ордубуттара. Хабардьа диэн алааска холкуоһун дьоно бары мустан көрсүбүттэрэ. Кини сэрии туһунан кэпсээнин истибиттэрэ, элбэҕи ыйыталаспыттара. Холкуос үлэһиттэрэ, оҕолор уоттаах сэрииттэн киһи тыыннаах кэлэрин, саха боростуой саллаата үрдүк наҕараадаҕа тиксэрин илэ көрөн итэҕэйбиттэрэ. Бу көрсүһүү кэнниттэн кыайыыга эрэл күүһүрбүтэ, дьон санаата бөҕөргөөбүтэ.

   Петр Константинович биһиги бары ытыктыыр, таптыыр, оҕо-сааспыт доҕоро, Саха сиригэр, бүтүн ССРС-ка аата ааттаммыт успуорт маастара Володя Андросов айбыт аҕата буолар. Анна Семеновна Андросова (Добронникова) Петр Константинович иккис кэргэнэ. Володя 1947 с. сайын төрөөбүт. Ахсыс кылааска сылдьан 1964 с. Чурапчы интэринээт оскуолатыгар улуу тириэньэр Д.П. Коркиҥҥа үөрэнэ барыар диэри бииргэ үөскээн, оонньоон оҕо сааспыт ааспыта. Быраатым Тиит Үчүгээйэп кинини кытта кыра эрдэхтэриттэн биир кылааска үөрэммиттэрэ. Кэлин Володя тустууга ситиһиилэрэ биһиги харахпыт далыгар ааспыттара. Хомойуох иһин, Володя кылгас олоҕо сууллар сулус курдук, субурус гынан ааспыта биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар оспот баас буолан сылдьар...

   Дьоруойбар эргилиннэххэ, сэрии кэнниттэн эйэлээх олоххо Петр Константинович өр сылларга «Мясомолпром» тэрилтэтигэр үтүө суобастаахтык күүһүн харыстаабакка маастарынан үлэлээбитэ. Оччолого оройуон холкуостарын үүт астыыр собуоттарын барытын кэриэтэ көрөрө-истэрэ. Биэнсийэҕэ тахсыар диэри үтүө суобастаах үлэтэ сыаналанан “Хомуньуустуу үлэ ударнига” аат иҥэриллибитэ, элбэх бириэмийэ, кыраамата үлэтин түмүгүн кэрэһилиир. 1975 сыллаахха Кыайыы 30 сылынан, үлэҕэ үрдүк ситиһиилэрин иһин тэрилтэ Бочуотун кинигэтигэр үйэ-саас тухары киирбитэ.

   Петр Константинович олоҕун билигин сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыллар, өлүүнү кыайбыт хорсун буойун, үтүөлээх үлэһит аатын кэлэр да кэмнэргэ ааттата туруохтара.