Орто дойду олоҕор күн сирин көрөн олох үөһүгэр сылдьан олоҕун дьолун таба талан, иэримэ дьиэни тэринэн, оҕо-уруу тэнитэн олох олоруу дьол буоллаҕа. Ол эрээри таптал киһиэхэ барытыгар биир тэҥник кэлбэт. Ону олох бэйэтэ да көрдөрөр.
Мээнэ олох олоруохха диэн ыал буолуу, мин санаабар, кэлин өттүгэр үгүс охсуулаах буолуохтаах. Маҥнайгы таптал киһи сир үрдүгэр олорор кэмигэр биирдэ эрэ бэриллэр. Ити бастакы тапталыҥ эн сүрэххиттэн хаһан да арахсыбат, олоҕуҥ устатын тухары эйигин кытта ыкса ситимнээх. Хомойуох иһин, урут да, билигин да сорох кыргыттар, дьахталлар эр киһи сирэйинэн кырасыабай буоларын ирдээччилэр. Оттон, мин санаабар, эр киһи төһөнөн мара, бүрэ да, соччонон эр киһи киэбигэр сөп түбэһэр. Эр киһиттэн кырасыабай дьүһүнү эрэйии олох сүрүн ирдэбилэ буолбатах диэхпин баҕарабын. Таптал араас буолар. Сорох дьон ис дууһанан, сүрэх иэйиитинэн таптаһаллар. Отто сорохтор материальнай сыһыаҥҥа өйдөрүн-санааларын сүүйтэрэллэр.
«Тапталбын уларсык биэрбэппин»
Катя Устинова:
– Устудьуоннуур сылларбар биир уоллуун доҕордоспутум. Кистээн тапталы күүтэрим да, ол биллибэтэҕэ. Үөрэхпитин бүтэрэн арахсар күммүтүгэр сүрдээҕин долгуйан туран: «Саша, аны хаһан көрсөбүт, суруйаар эрэ», – диэтим. Онуоха уолум: «Биирдэ суруйуом, ол эрээри хаһан көрсөр биллибэт», – диэн улаҕалаах соҕустук хардарда. Мин улахаҥҥа уурбатым. Итинтэн ордук биһиги тугу да кэпсэппэтэхпит. Дойдубар кэлэн үлэлии сылдьан, Сашаттан кэтэһиилээх, күүтүүлээх күндү сурукпун тутан, атаҕым сири билбэт гына үөрдүм. Арай ылан аахпытым: «Миигиттэн дьолбун булуом дии санаама. Сүрэххэр ыарыы, баас оҕото оҥостума. Минньигэс доҕорбор анаабыт иэйиибин, кимиэхэ да уларсык биэрбэппин», – диэн хатыылаах соҕустук суруллубут тыллары ааҕан баран, атыны таптыырын соһуччу билэн, сүрэҕим курустук тэбиэлээбитэ, хаанынан оҕуолуур кэриэтэ кытаанахтык анньыалаабыта.
Ити курдук үрдүк үөрэҕи бүтэрбитим үс сыл ааспыта. Миигин биир ыанньыксыт уол уоран көрөрүн билбитим. Манныгы этэн эрдэхтэрэ «таптыыртан харах арахпат» диэн. Устунан мин эмиэ бу уолга тартаран киирэн барбытым. Кини үчүгэй ыанньыксыт буолан, наар хайҕалга, махталга сылдьара. Биирдэ киинэҕэ икки билиэти ылан, биирин киниэхэ биэрбиппэр, харахтара хайдах эрэ махтаммыттыы, миигинэн киэн туттардыы мичилиспиттэрэ. Ити күнтэн ыла биһиги арахсыбатахпыт. Киинэҕэ бииргэ сылдьарбыт. Киниэхэ пиэрмэҕэ баран, ынах ыаһан көмөлөһөрүм. Биһиги тапталбыт күүһүрбүтэ. Сотору холбоһон, ыал буолан, түөрт оҕолонон толору дьолломмуппут. Онон мин истиҥ сыһыаннаах, иэйиилээх тапталбын булбутум уонна ол аан маҥнай киинэҕэ билиэт ылбыт күммүн олоҕум дьоллоох күнүнэн ааҕабын.
«Үһүс» буолуу эрэйэ
Владислав Саввинов:
– Урут арыый да атын олохтоно сылдьыбыт буолан, истиҥ иэйии имэҥэр хаһан да ылларбатаҕым. Кэлин олоҕум кустук сэттэ өҥүнэн дьирибинээн, мин да уулуссабар бырааһынньык уота тыган, биир кыыһы сөбүлээбитим, таптаабытым да диэххэ сөп. Ону баара... мин биири ситэ билбэтэх, өйдөөбөтөх эбиппин. Ол – кини атын сөбүлүүр уоллааҕын. Кини ол киһитин, мин кинини таптыырбыттан итэҕэһэ суох күүскэ, дьиҥнээхтик таптаабыт эбит. Уола эмиэ кинини сөбүлүүрэ чахчы. Оттон мин «үһүс» киһи оруолугар киирэн биэрбиппин. Ону хайыахпын билбэппин. Арай, ол маҥнайгы тапталбыттан тэйбэтэхпинэ, атын дьон олохторугар мэһэй буолуох курдукпун. Оттон кинилэр дьоллоох буолалларыгар баҕаран туран, арахсан хаалыахпын, миэхэ ол маҥнайгы тапталбыттан атын эрэнэрим ким да суох буолар, дьэ, кыһалҕа.
Көмүскэм уутунан сууннарбыта
Марфа Тимофеева:
– Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар биир уолу сөбүлүү көрөммүн, таптаан кэбиспитим диэххэ сөбө буолуо. Ааттыын да эриэккэс этэ – Богдан диэн. Кини эмиэ миигин сэҥээрэр курдуга эрээри, чугаһаатахпына, кэпсэппэккэ туора хааман биэрэрэ уонна ыраахтан минньигэс баҕайытык мичээрдээн эрэ кэбиһэрэ. Бу санаатахха, оҕото бэрт буолан, оҕолортон кыбыстар быһыылааҕа. Ити курдук балачча өр тапталбытын харахпытынан эрэ таайса сырыттахпытына, мин олохпор биирдэ үөрүү кыыма кылам гыммыта.
Кини миэхэ Саҥа дьыл бырааһынньыгар аккырыыкка бэлэхтээбитэ. Онтон ыла оскуоланы бүтэриэр, аармыйаҕа барыар диэри табаарыстыы сиэринэн бииргэ сылдьыбыппыт. Ол сылдьан миэхэ маҥнайгы тапталын билиммитэ. Бу санаатахха, ол кэмҥэ олус да дьоллоох эбиппин. Онтон икки сылы быһа суруйсан эрэммит доҕорум, долгуйа күүппүт күммэр төрөппүттэригэр атын кыыһы батыһыннаран тиийэн кэлэн, миигин икки хараҕым уутунан сууннарбыта.
Билигин ол кэмтэн ыла, төһө да элбэх хаар уулуннар, ол ыарахан күнүнэн солбуллубут дьоллоох кэмнэрбин, маҥнайгы тапталбыттан төһө да хомойдорбун, кэлэйдэрбин умнубаппын, мэлдьи кинини өйдүү-саныы сылдьабын.
Кэмсинии
Лена Васильева:
– Ахсыс кылааска үөрэнэ сырыттахпына, биир уол сурук суруйбута. Кини оччолорго онус кылааска үөрэнэрэ. Кинини көрөн билэр этим уонна улаханнык аахайбатаҕым, кураанах истиэнэ кэриэтэ көрөн аһарарым. Ол иһин суругар хардарбакка, эппиэтэ суох хаалларбытым. Сотору буолан баран иккистээн: «Бырастыы гын, алҕас суруйбуппун, умун...» – диэн суруйбута.
Сыл-хонук субуллан ааһан испитэ. Кини оннук умнуллан хаалбыта. Онтон оскуоланы бүтэрэр сылбар, кулуупка биэчэр кэмигэр ким эрэ миигин одуулуурун сэрэйэн, ол диэки хайыспытым. Онуоха кини дьиктиргээбиттии көрбүт киэҥ харахтарын куоттаран, атын сири одууласпыта буолбута. Онно, дьэ, өйдөөн көрбүтүм, олус ис киирбэх дьүһүннээх, симик уол эбитин. Миигиттэн кыбыстан, аллара көрөн кэбиспитэ. Ол киэһэ дьиэбэр эрдэ тиийбитим. Кини миигин умсугуйбуттуу көрбүт киэҥ арылхай харахтара өйбүттэн өргө диэри тахсан биэрбэтэхтэрэ. Хайдах эрэ ити элбэҕи кэпсиир харахтары өссө көрүөхпүн, кини холку, намыын саҥатын истиэхпин, аттыгар оргууйдук сэргэстэһэ хаамыахпын баҕарбытым. Сүрэҕим истиҥник тэбиэлиирэ. Тулуйбакка-тэһийбэккэ аныгыскы субуотаны кэтэспитим.
Кэтэһиилээх күммэр гитараҕа оонньуур уолаттар быыстарыгар кини суоҕа. Хайдах эрэ кэлиэ диэн кэтэспитим да, кэлбэтэҕэ. Ол иһин билэр кыыспын кытта кэпсэппитэ буола туран уолбун ыйыппытым. Онуоха кини биир кыыстыын тахсан барбытын иһитиннэрбитэ. Ону истээт, дьиэбэр төннүбүтүм. Санаабар, тапталым миигиттэн куоппут курдуга. Кини миигин умнубут диэн санаа дууһабын, сүрэхпин аймаабыта.
Биэчэргэ кинини кылгастык да буоллар көрөөрү, кинилиин биир салгыны тыынаары барарым. Ол гынан баран, тоҕо эрэ кинини кытта көрсөртөн куота, саһа сатыыр этим. Онтон, дьэ, биир күн эр санаабын киллэринэн баран, сурук суруйан күөх кэмбиэри почта дьааһыгар түһэрбитим. Аймана, долгуйа эппиэт күүтэрим. Оо, тутан баран бэйэм акаары, ньүкэн быһыыбыттан кэлэйэн, сыттыкпар умса түһэн ытаабытым. Сэгэрим маннык суруйбут этэ «... Мин эйигин уруккуттан таптыырым. Ол эрэн эн миигин таптыырыҥ буолуо диэн итэҕэйбэт уонна сэрэйбэт этим. Эйигин бэйэтин сулуһун булуммут дии саныырым. Эн хойутаабыккын, мин кинини албынныыр кыаҕым суох. Бырастыы гын!»
Билигин ол барыта ааспыта. Арай кини, мин маҥнайгы тапталым, умуллубат, умнуллубат чолбон сулуһум буолан сүрэхпэр тырымныыр, кэрэҕэ-үтүөҕэ угуйар. Күн буолан олохпун сырдатар.
Оҕо оонньуута буолбатах
Стас Сивцев:
– Аармыйаттан сулууспалаан кэлэн баран, төрөөбүт нэһилиэкпэр биир тэрилтэҕэ оробуочайынан үлэлии киирбитим. Ол сылдьан биир кэрэ куону сэҥээрэ, сөбүлүү көрбүтүм. «Билсибит киһи» диэн саныы сылдьан сурук туппутум. Онтукам киниттэн буолбута, соһуйан хаалбытым. Эппиэтин суруйуохпун тардыммытым. Субуотаҕа биэчэргэ көрсөн кэпсэтэргэ быһаарыммытым. Бэркэ долгуйан туран сурук туһунан эппитим. Онуоха кыыһым миигиннээҕэр ордук соһуйда. Ким эрэ кини аатыттан суруйбут буолан таҕыста. Ити суруктан сибээстээн, биһиги икки ардыбытыгар туох эрэ сүппэт сүүрээн, истиҥ сыһыан үөскээбитэ. Икки сыл ааста. Сыһыаммыт бэйэ-бэйэбитигэр сөп түбэсиһэн истэ. Кэлин таптал истиҥ иэйиитигэр ыллардыбыт. Үһүс сылбытыгар ол таптыыр кыыһым эмискэ миэхэ аккаас биэрдэ. Муммут кус оҕотун курдук соҕотох туран хааллым. «Туох буруйбар маннык буоллум?» диэбиппэр: «Миигин биир уол албыннаабыта, мин да киһи буолан биирдэ албыннаатаҕым дии», – диэбитэ бэрт холкутук. Ол эппит тыллара сүрэхпин сытыытык кэйбитэ. Ол билбэт киһим иэһин миигиттэн ситиспит. Ол кэнниттэн киниэхэ чэпчэки буолбута эбитэ дуу, суоҕа дуу... Оттон бэйэм чааһым атаҕастаммыт курдук санаммытым, олус ыарахан этэ да буоллар, кинини син биир умнубаппын, саныыбын. Таптал диэн тыл мээнэҕэ этиллибэт. Кининэн оонньуур улахан алҕас.
Эрэлим чүмэчитэ тоҕо умулунна?
Василий Николаев:
– Сырдыкка талаһан, үөрэнэн киһи-хара буолаары, төрөөбүт нэһилиэкпэр баар СПТУга үөрэнэ киирбитим. Үөрэнэ сылдьан биир кыыһы маҥнайгы көрүүбүттэн таптаабытым. Наар күлэн мичийэ сылдьар харахтара, саҥата, туттара-хаптара – барыта миэхэ кэрэтик көстөрө. Спортивнай саалаҕа үгүстүк сылдьарын көрөрүм. Арааһа, тапталым бу сылдьар дии саныыр этим да, эмиэ да дьиксинэрим, толлорум. «Ама, итиччэ үчүгэй күн уотун курдук сылааһынан тырыбынайа сылдьар кыысчаан миэхэ тоҕо сыстыай?»диэн бэйэбин сэнэнэ саныырым. Кинини көрдөхпүнэ, ис-испиттэн оҕолуу үөрэн кэлэрим. Ол иһин буолуо, туохха да улаханнык сыһыана суох эрээри, успуорка уонна уус-уран самодеятельноска кыттар буолан барбытым. Онно биирдэ билбитим, маҥнайгы таптал диэн ырааһын, күүстээҕин.
Училищебытыгар эр дьон бырааһынньыктарыгар сыһыаннаах биэчэр буолла. Онно кини миэхэ уопсай тэтэрээт, аккырыыкка туттараат, сүүрэн хаалбыта. Аахпытым «Ырыанньык» диэн сурулла сылдьара. Тиийэн ырыанньыгы хос арыйталаан көрбүтүм. Биир лиискэ ньургуһун уонна кыһыл харандааһынан «таптыыбын» диэн суруллубут этэ. Оо, онно хайдах эрэ уҥуох-уҥуоҕум босхо барбыта. Аҕыйах мүнүүтэ, Орто дойду олоҕуттан өйдүүн-санаалыын арахсыбыт курдук, таалан, ах баран олордум. Харахпын сотто-сотто хос-хос ааҕабын, ньургуһуну эргим-ургум тута олорон, хараҕым уута кэлбитин өйдөөбөккө да хааллым.
Аармыйаҕа барар кэмим бу чугаһаан кэлбитэ. Биирдэ үҥкүү кэнниттэн, күһүҥҥү ойуур кытыытыгар күүлэйдии сылдьан, кини миигин муҥура суох таптыырын уонна таптал кытыастар кыымыгар бииргэ умайарга бэлэмин, күлэр-ытыыр икки ардынан сибигинэйэн эппитэ. Ону мин: «Бу ыраас тапталбытын хомотор аньыыта бэрт буолуо, доҕордоспуппут курдук сылдьыахха. Мин аармыйаттан кэллэхпинэ, дьолбутун холбоон, ыал буолан олоруохпут», – диэн андаҕайбытым.
Мин киниэхэ курустаал таас курдук эрэнэн, тапталтан үүммүт кынаттаах, аанньаллыы ыраас санаалаах Ийэ дойдум иннигэр ытык иэспин толоро аттаммытым. Онно түүннэри-күнүстэри буурҕаны буурҕа диэбэккэ, арыт хаайтаран, суукканы быһа аһаабакка сылдьаммыт бойобуой дьуһуурустубаҕа турарбыт. Тапталым утуйар уутун аймаабатыннар, наар күнү көрө-көрө күлэр харахтара мичилийэ сырыттыннар дии санаатахпына, күүспэр күүс эбиллэрэ. Ханнык да өстөөх саба түстүн, тапталым туһугар бэйэм тыыммын наада буоллаҕына, толук биэрэрбин кэрэйбэт этим.
Ол курдук ытык иэспин Ийэ дойдубар толорон төннөн кэлбитим. Саллаат бороҥ синиэлин кэтэн, кинини көрсө барбытым. Дьэ, онно баар этэ, олоҕум саамай ыар кэмнэрэ... Онно бэйэтиттэн истибитим, мин ыраас маҥнайгы тапталбын сиргэ-буорга тэпсэн, ыраах кыламныыр дьол кыымын эккирэтэн, кэргэниттэн арахсыбыт киһиэхэ эргэ тахсыбытын. Оннук быһаарсан баран харах уулаах арахсыбыппыт. Ол да буоллар, кинини чугастан көрө сылдьаары, сопхуоска үлэҕэ киирбитим. Кулуупка, маҕаһыыҥҥа кэргэниниин сылдьалларын кэннилэриттэн уоран көрөр этим. Эмиэ да сүрэҕим хаанынан ытаан айахпынан тахсыах курдук буолара. Урут сылдьыбыт сирбитигэр атаҕым илдьибитин билбэккэ да хааларым.
Баҕар, иккис тапталым табыллыа дии санаан, биир сааһыра барбыт атын дойду кыыһын сөбүлүү көрөн доҕордоспутум. Олоҕу билбит кыыс киһи ис дууһатын өйдүө диэн, өр бириэмэҕэ кини олоххо туох көрүүлээҕин, дьоҥҥо-сэргэҕэ хайдах сыһыаннаһарын билэ-көрө сатаабытым. Онтон майгыбыт сөпсөспөт буолан, тэйсэн хаалбыппыт.
Билигин да ол сырдык ыраас иэйиибэр «тоҕо эрэлим сырдык чүмэчитин умулуннаран хаалларда?» диэн боппуруоспар эппиэти булбакка, соҕотох сорсуйан сылдьабын. Санаарҕаан дууһам туорхаһыйар, сүрэҕим кыланар. Тоҕо, туох иһин?..
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
