Төһө да урукку, билиҥҥи олоҕун анаалыстаан, ырытан көрөр тоҕоостор, Анна Семеновна чуо бу оптуобуска айаннаабытын ончу сөбүлээбэтэ. Куһаҕан бит курдук ылынна. Санаатыгар, күнү быһа ити дьахтар ньаҥсыйар саҥата төбөтүттэн ааһан-арахсан биэрбэтэ. Кыыстаах киһи быһыытынан, эдэр ийэни олус аһына санаата. Оо, кини Аайтата итинник эрэ хотуҥҥа, куһаҕан эргэ түбэспэтэр ханнык. Оҕом сыыһа. Бэйэтин сатаан көмүскэнэр, уустугу да туруулаһар сатабылы иҥэрбитим буолуо дуо, киниэхэ?
* * *
Дьиҥинэн, бүгүҥҥү чэмэлкэй сайыҥҥы күн мааҕын наһаа да үчүгэйдик саҕаламмыта. Аһаҕас түннүгүнэн алҕас киирэн хаалбыт сиккиэр тыал хара ньаассын баттаҕын өрүкүнэтэн барбытыгар эрэ хараҕын аспыта. Куукунаҕа хотуна Алааппыйа тугу эрэ гынан, тыаһаан-ууһаан тилигириирэ иһиллэрэ. Куруук да эрдэ турарын сөбүлүүр бэйэтэ, хоспохтон сылгы этэ киллэрэн, сылыта охсон, хобордооххо ыһаарылаабыта быданнаабыт этэ. Идэлэринэн, эйэ дэмнээхтик кэпсэтэ-кэпсэтэ аһаабыттара. Сотору Москубаттан каникулугар кэлиэхтээх Аайталарыгар төһө харчыны ыытар туһунан сүбэлэспиттэрэ. Анна күтүөт уолу субу сотору аан бастаан харахтыырын санаан, ис-иһиттэн долгуйан ылбыта. Бэл, эбэ киһи, бэйэтэ хас да кийиити, күтүөтү көрсүбүт Алааппыйа долгуйар. Хайдах эрэ уол буолла? Испэт-аһаабат, кэргэнигэр үчүгэй сыһыаннаах, амарах санаалаах буоллар ньии. Омуга туох буолуой. Оттон, саха эбитэ буоллар, биллэн турар, ордук этэ. Аны, төрөппүттэрэ хоту, кырыалаах кыһын дойдулаах оҕотук кийииттэрин хайдах көрсүөхтэрэй, билиниэхтэрэй? Баҕар, сэнээн туруохтара. Аайта анараа олохсуйар санаалааҕын биллэрбитэ. Ол – Анналаах Алааппыйа баҕардылар да тиийэр сирдэрэ буолбатах. Манна – харах далыгар да сылдьар буолбаттар.
Итинтэн да атын, дьиэ иһинээҕини-таһынааҕыны кэпсэппэхтээн баран, Анна Семеновна үлэтигэр ыстаммыта...
* * *
Оптуобуска киирээт да, бэрт дьиибэтик тыҥаабыт курас салгыны атыҥыраабыта. Дьикти чуумпу сатыылаабыт этэ. Биир кэм массыына суугунуур тыаһа иһиллэрэ. Онтон, доҕоор, биир дьахтар оптуобуһу биир гына, кимиэхэ эрэ туһаайан, бэрт кыайыылаах-хотуулаах куолаһынан саҥаран күлүппээйдээн барбатах үһү дуо:
– Дьэ, тоҕойум, биһиги боростуой дьон буолбатахпыт. Баҕардым да барыам дии саныыр буоллаххына, сыыһаҕын!!
(Чочумча тохтуур). Тоҕо кэргэҥҥин аһыммаккын?!!! К. эһиги тускутугар үлэлээн муҥнананр. Ону эн?! Араастаан атаахтаан мунньаҥныыгын. Тугуй, кини биирдэ эмэ табаарыстарыныын баран сынньанар бырааба суох дуо. Эн таах олороҕун буолбат дуо?! Үлэлээбэккин да, үөрэммэккин да. Бэлэмҥэ эрэ мэҥийэргэ бэркин.
Ол тухары хоруй иһиллибэт. Ыалдьыбыт муҥнаах саҥарар дуу, төлөпүөнүнэн кыһалҕатын быһаарсара итиччэ улахан дуу? Анна дьиктиргээн, оптуобуһу кэрийэ көрбүтэ: биир сүүрбэччэлээх кыысчаан балтараалаах хастаах оҕону көтөҕөн олорор. Аттыгар, били, оптуобуһу биир гына дьиэ кэргэн боппуруоһун ыһа-тоҕо саҥарар, саас ортолоох дьахтар кыайбыт-хоппут курдук туттан олорор. Оптуобус дьоно бэркиһээн дуу, сөҕөн дуу, ылы-чып барбыттар. Дьахтар:
– Тиийээт да, сээкэйдэри төттөрү киллэрэҕин. Сөп дуо?! Дьэ, К. этэн көрөөр эрэ, боруоба! Барар буоллаххына, бэйэҥ бар. Ким да эйигин туппат. Оттон оҕобун ылыам диэн саараама. Биир оҕону баҕас көрөр дьоммут. Атахпар үҥүө, көрдөһүө дии саныыгыан?! К. эйигиннээҕэр буолуоҕу булуоҕа. Саатар эрэ бар!!
Оттон ити сүгэ-батас курдук тыл арааһа анаммыт кыыһа, көрдөххө, ымыттан да көрбөт. Туох да буолбатаҕыныы оҕотун кытта бодьуустаһар. Уола ытыахча буолар.
Онуоха дьахтарбыт эмиэ буолан-хаалан турар:
– Көр, бу оҕоҕутун!!! Ыалдьыбыт. Оҕону да сатаан көрбөккүн. Киһилии аһатаҕын эрэ суох. Дьэ, куттаабыта хайаабыта буолан, ситэри обследованиелаппакка эрэ, тыаҕа илдьэ куотаайаҕын! Дьэ, сэрэн. Онно туох аанньа поликлиникалаахтар үһү!
Дьэ, кытаанах ньиэрбэлээх кыыс буолан биэрдэ. Итиччэлээх күргүй быһыылаах «кэпсэтиини» истибэтэхтии туттуу – киһи эрэ сатаабат дьыалата ини. Эбэтэр куруук да маннык «истиэнэ, тимир киһи буолан, хотун барахсан кыһалҕаттан бу дьон ортотугар «кэпсэтэргэ», «үөрэтэргэ» сананнаҕа дуу? Туох билиэй, дьон олоҕун. Дьэ, ол эрээри төһөтүн да иһин, кийиитин киһи быһыытынан сыаналаабата, быһаччы сэниирэ тылын тамаҕыттан ырылхайдык көстөр. Арай ити араллаан тухары кыыс биирдэ эрэ: «К-лыын бэйэбит быһыыарсыахпыт ээ. Мин да хомойбуттаах буолан, «барабын» диэтэҕим. Тоҕо орооһоҕут?», – диэтэ.
Хотун ол аайы тохтоон бэрт, сэниэ ыла-ыла, хайдах курдук кинилэр курутуойдарын, кини оннугар кими баҕарар булуохтарын сөбүн кэлиилии кэбэ хаалбыта. Хата, Анна тохтобула эрдэ кэлэн абыраабыта.
* * *
Анна Семеновна куруук маннык Сэмэнэбинэ диэн дархаһыта ааттанар хотун хаан буолбатах этэ. Кини да кырыллыбытынан кыыс оҕо буолан, бу сиргэ төрүөҕүттэн олох араас хаттыгаһын барытын ааста. Бастакы, саҥа түспүт кыраһа хаар курдук ыраас, сырдык бастакы таптал. Олоҕум анала бу сылдьар эбит диэн дуоһуйар толору дьоллоох кэм. Ыал буолуу. Харах уулаах таҥнарыы хабархай амтана. «Быраҕыллыбыт ойох» сэнэбиллээх аат... Манна диэн эттэххэ, хата, кини дьолугар, хотуна Алааппыйа барахсан киһи киһитэ, өйдөөх үтүөтэ буолан, бу баччаҕа диэри олох олорон эрдэҕэ.
Кэргэнэ Алексейдыын устудьуоннуу сылдьан ыал буолбуттара. Түөрт сыл балыс уол, бэрт өр эрийсэн, иннин ылбыта. Оччотооҕу «сэбиэскэйдии» иитиилээх кыыс «кыра уолу» кытта бастаан соччо чугасаһыан, буолаары буолан, доҕор ойох буолуон баҕарбатаҕа. Ити эрээри Дьылҕа Хаан ыйааҕынан, Одун Хаан оҥоһуутунан оҕолорун кута тардан буоллаҕа, киһи эрэ буолан кэпсэтэн, истиҥник билсэн барбыта. Эбиитин, Өлүөскэ билсибиттэрэ сыл буолтун кэннэ аармыйаҕа барбыта. Ол аармыйа үс сылын устата төһөлөөх сурук субуллубута, ахтылҕан, таптал тыллара ааҕыллыбыта буолуой?! Барыта баара. Сыыйа-баайа Өлүөскэтэ суох олоруон сатаан да санаабат буолбута. Уол кэлээтин кытта сыл аҥаара буолан баран (өссө син тарда сатаабыттар эбит, тута кэлээт кытта саахсаҕа соһо сатаабыттаах) холбоспуттара. Уой, оччолорго Аанчык саҕа дьоллоох киһи суоҕа. Иһигэр аҕыйах нэдиэлэлээх Айтуля баарын оччолорго ийэлээх аҕа иккиэн эрэ билэллэрэ.
Ити эрээри оччолорго да барыта уурбут-туппут курдук орун-оннугар, арыынан соппут курдук ньалҕаархай буолбатах этэ. Өлүөскэ дьоно «саастаах» кийиити соччо сөбүлүү көрбөтөхтөрө. Ордук хотун. Бэл, биирдэ Алааппыйа кини истэн олордоҕуна уолугар үчүгэйдик толкуйдана түһэригэр, ыал буолартан туттуналларыгар сүбэлээбитин эт кулгааҕынан истэн турар. Ол түүн өр да ытаабыта. «Сирдигит да сылдьыҥ» диэт, тахсан барыа эбитэ буолуо да, Өлүөсэтин олус таптыыра, хайа, уонна дьахтардаах эр киһи чугас сыһыаннара бэлиэр баара эбээт. Алааппыйа ону билэ-билэ, өссө толкуйданарга сүбэлээбититтэн оччолорго хомойбутуон-хоргуппутуон! Билигин дии – кыргыттар субу билсибит киһилэриниин сиэкистэһэн барар, сааты-сууту билиммэт буола «сайдыбыттара». Оччолорго оннук буолбат этэ. Хас-хас дьүөгэтэ алҕас «сылдьыһыыттан», хат буолууттан сылтаан ыал буоллулар этэй? Билигин, саныахха көрүдьүөс курдугун иһин, оннук суруллубатах «быраабыла» баара. «Утуйдуҥ» да, уолгун эр гынар эбээһинэс баар курдуга...
Уолларын толкуйа дьөрү уларыйбатаҕа. Төттөрүтүн, дьонугар өһөспүттүү, саахса күнүн чугаһатар аатыгар сылдьыбыта. Анна икки санаа быыһыгар булумахтанара. «Кырдьык, киһим эдэрэ бэрт ээ, сыыһа гынан эрэбин дуу? Оттон кинитэ суох олорон да диэн», – буолара.
Толору дьоллоох кэмэ уһаабатаҕа. Иккис оҕотугар олордоҕуна, тапталлаах Өлүөсэтэ сотору-сотору хойутуур идэлэммитэ. Сааһыары букатын да саҥата суох дьиэ өһүөтүн одуулаһара элбээбитэ. Оччолорго да, билигин да кинилэр туспа дьиэлэрэ суох буолан, хотуннаах тойонун дьиэтигэр олороллоро. Онон уоллара дьиктитийэрин эһэлээх эбэтэ даҕаны бэлиэтии көрбүттэрэ. Хата, бэлиэр Алааппыйалаах Сэмэн бэлиэр кийииттэригэр үөрэнэн, бэйэ киһитин быһыытынан ылынан, сүрдээх сылаас сыһыан олохсуйбута быданнаабыт кэмнэрэ этэ. Минньигэс сиэннэри бэлэхтээбитин эрэ иһин буолбакка, бүгүрү үлэһит, ыраастанньаҥ, аһы да астаамахтыыр кийиити туох диэн сириэхтэрэй. Уолларын ийэ кэриэтэ харайарын, таҥаһын-сабын, ыһыгын тойун бэркэ хааччыйарын көрбөт-истибэт буолуохтара дуо. Майгыларынан да тапсыбыттара. Сэмэн барахсан дьиэтигэр баар да кэмигэр уһун күҥҥэ биэс-алта тылы саҥарар, олус холку, киэҥ көҕүстээх тойон этэ. Биирдэ да кийиитин кынчыатыы, сөбүлээбэтэхтии көрбүтэ диэн суоҕа. Ол оннугар дөрүн-дөрүн уолугар «кэргэҥҥэр көмөлөһүө да эбиккин» диирин истэрэ. Өлүөсэ, ыал соҕотох уола, ол аайы кымаардаан да көрбөтө. Наар ийэ, эдьиий бэлэмигэр сылдьыбыт киһи хайыай. Барытын буолуохтааҕын курдук ылынара. Бу санаатахха, Анна да сыыһалаах буолуон сөп – Өлүөсэни халыҥ хахха, дурда курдук ылымматах эбит, хаһан да. Наар тоҕо эрэ бүөбэйдии, аҥаардастыы кинини эрэ үөрдэр, дьоллуур туһунан санаабыт эбит. Маннык ийэлии сыһыан, баҕар, кинини сыыйа тэйиппитэ буолуо, ким билиэй. Тоҕо эрэ арахсан баран, ол эдэр кыыһын бэркэ диэн хааччыйан олорор сурахтаах. «Ийээ, аҕаа, ол наада, бу наада», – диэн кэлбэт этэ. Кэлэр да кыаҕа суоҕа...
* * *
Анна үстээх кыысчааныгын уонна биирдээх Миисэккэтин кытта өрө мөхсөн, таһырдьа да тахсара ахсааннааҕа. Дьиэ бүппэт түбүгэ эмиэ киниэхэ этэ. Оччолорго Алааппыйа атыыһыттаан күн солото суоҕа. Эһэлэрэ да дьиэҕэ олоруо дуо, күнү-күннүктээн үлэлиирэ. Онон, кырдьыга баара, оҥостор, тупсарынар соло кэмчи этэ. Баҕар, ол иһин Өлүөскэ атын дьахталларга хараҕа саантыыр буолбута буолуо. Баҕар, тапталым диэбитэ, албын санаа буолан биэрбитэ буолуо. Быһата, биир «үтүө» күн атын дьахтары таптаабытын, кинитэ суох кыайан табыллыбатын, эдэр саас алҕастаах быһаарыныытын иһин бырастыы гынарыгар көрдөспүтэ. Анна ону эрэ күүппэтэх бэйэтэ, дөйбүт курдук буолбута. Бастаан утаа биир таммах уу кини хараҕыттан тахсыбатаҕа. Эмиэ ийэлии тэрийэн-бэрийэн, эрин таҥаһын чымадааҥҥа уган, эрэ киһини эдэр ойоҕор атаарбыта. Кэлин этэ дии, ордук оҕолоро ыарыйдаҕына, ким эрэ хаҕыс тылынан таарыйдаҕына ... сыттык харах уутуттан ыгыллыах айылаах илийэрэ, уу көтөр түлэй түүннэрэ бүрүүкээбиттэрэ. Манна киһи соһуйара суоҕа. Ким да үөрүө этэй?!
Арай бу түгэҥҥэ биир дьикти баара. Алааппыйа уолугар анаабыт тыллара: «Дьэ, уолум эрэ буолларгын иһит, этэ сатаабыппын истибэтэҕиҥ. Билигин кэлэн хаарыан кэргэҥҥин, оҕолоргун быраҕан, кимэ-туга биллибэт дьахтарга аралдьыйдыҥ. Онон барар киһи буолларгын, бэйэҥ бар, оттон Аанчыкпын, сиэннэрбин ханна да ыыппаппын».
Ол кэмтэн бу олороллор. Эһэлэрэ Сэмэн барахсан биэс-алта сыллааҕыта ыалдьан, олохтон туораабыта. Оттон Алааппыйалаах Аана уу тэстибэт дьүөгэлии, истиҥ ийэлээх кыыс кэриэтэлэр. Бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн, өйөһөн олороллор. Олох салҕанар. Оттон хаһан эрэ (билигин ону саныан да кыбыстар) Анна бу сиртэн букатыннаахтык барбыт киһи диэн санааҕа кытта киирэ сылдьыбыта. Ол быстах санааттан хотун киһи Алааппыйа уонна оҕолоро барахсаттар быыһаабыттара.
«Оо, хотунум барахсан», – Анна уйадыйбыт санаатыгар, харахтыын ууланна, тиэтэйэ-саарайа дьиэтин диэки тэлээрэ турда.
Лоһуура.
