Лэгиэни кытта дьиэ тастыы улааппыппыт. Үөрэҕэр кыратыттан мөлтөх этэ. Ол гынан баран география уруогар хараҕа чоҕулуйан, били, матымаатыка бииһин ууһугар «сынтары» бэрдэрэр бэйэтэ, паартаттан өгдөҥнүү-өгдөҥнүү, ыйыт да ыйыт буолара.
Ахсыс кылаас кэнниттэн уолбут СПТУ-га мэхэньисээтэр үөрэҕэр барбыта, оттон биһиги, иннибитин-кэннибитин быһаарына илик дьон, 9-10-с кылааска салгыы үөрэнэ хаалбыппыт. Инньэ гынан Лэгиэн биһигиттэн быдан эрдэ оробуочай идэтин баһылаан, сопхуос кыайыгас-хотугас үлэһитэ буолбута. Маладьыаһыҥ баара, СПТУ-га бииргэ үөрэммит, иистэнньэҥ идэлээх кыыһын (эмиэ бэйэтин курдук хара бараан сирэйдээх) кэргэн ылан, дьиэ-уот туттан, олоҕун чиҥник оҥостубута. Мин, үөрэхпэр уот курдук ортотук үөрэммит киһи, онус кылаас кэнниттэн хантан үөрэнэ барыахпыный – сопхуос үтүөх-батаах үлэтигэр сылдьыбытым, күһүнүгэр аны аармыйалаан хаалбытым. Диэмбэл буолан кэлиибэр Лэгиэн хайыы-үйэ уопуттаах тырахтарыыс буолан, хараҕын хайа тардаат, гарааһыгар тэбинэр идэлэммит этэ. Хонуу биригэдьиирэ миигин табаарыспар куруусчутунан анаатаҕына, ол күн бэркэ тапсан үлэлиирбит.
Сааһыары Дьоллоох Дьокуускай куоракка үөрэххэ туттарса айаннаабытым. Дьэ, ол айыыта онон – Лэгиэммин кытары сибээспит быстыбыта. Ол эрээри туох барыта утумнаах, силис тардыылаах буолар баҕайыта. Дьокуускайга олохсуйан, үөрэхтэнэн-тойдонон, эбиитин бэтэрээн аатыран, лор курдук дьоһуннаахтык туттан, өрөбүлгэ Бааһынай ырыынагын кэрийэр идэлэнним. Манна атыы-тутуу мааны. Саха саныыра барыта баар – харчылаах эрэ буол.
Биирдэ, үгэспинэн, күн ылаарыыта ырыынакпар эт атыылаһа тиийдим. Маҥнай хайаан да барытын кэрийэн, сыананы үөрэтэн көрөр идэбинэн аа-дьуо хааман иһэн, эмиэ бэйэм курдук атыылаһааччыга кэтиллэ түстүм. Соһуйан өлө сыстым – Лэгиэним илэ бэйэтинэн! Били хап-хара сирэйэ 40-тан тахса сыл устата кыратык да туртайбатах, хата, өссө «бэргээбит» курдук. Омуммутугар, куустуһа түстүбүт. Пахаай, тугу да атыылаһар аат диэн суох – тута Лэгиэннээххэ бахчаҥнастыбыт. Табаарыһым аҕыйах сыллаахха бу эргин икки хостоох кыбартыыра атыыласпыт эбит.
Дьиэтигэр аҕалан, эмээхсинигэр ас тэрийтэрэн баран, манныгы кэпсээн киирэн барда.
* * *
– Дьэ, доҕоор, Дьуонаа, киһи олоҕо диэн хаһан да таайыллыбат таабырын буолар эбит. Чэ, маҥнай бу үрүүмкэни көрсүһүүбүт туһугар тэп гыннарыах, – диэн баран, курустаал иһитин күөрэччи көтөхтө. Саһархай өҥнөөх убаҕаһы сонно таҥхас гыннарбытым, аһыыта диэн амырыын ас буолан соһутта. Киһим күлэрин быыһыгар «ити тугу испиккин билэҕин дуо?» диэн мүчүҥнээтэ. «Чад судаарыстыбатын Нджамена диэн киин куоратын буокката. Аата сахалыыга чугас – арки диэн» дии-дии күлэн күһүгүрэттэ. Сонно кэриэтэ: «Сокуускатын мэ – харахадьыыл этинэ сиэ», – диэн баран, бүлүүһэлээх туох эрэ хап-хара этин үҥүлүттэ.
– Соторутааҕыта Аапырыкаҕа тиийэ сырыттым. Чэ, ону кэпсиим. Дьуонаа, кыыспыт Сардаана ньиэгир уолугар эргэ тахсыбыта. Сөҕүмэ-сөҕүмэ, оҕо сылдьан «ньиэгир» дии-дии сордоон аҕай биэрэргит. Онтугут ити баар, Чад судаарыстыбатыгар күүлэйдээн, чахчы, ньиэгиртэн итэҕэһэ суох хара дьүһүммүнэн түҥүр буолан сырыттым. Аныгы ыччаты туох диэҥ баарай, эйигиттэн ыйытан бэрт. Кыыһым Москубаҕа бииргэ үөрэммит омук уолугар эргэ тахсыбытын кэлин биирдэ истэн өмүрдэхпит дии. Мин, үйэбэр ханна да ырааппатах киһи, дьэ – маҥнай Москубалаа. Домодедовоҕа кыыһым аах көрүстүлэр. Күтүөтүм, дьэ, миигиннээҕэр хара эбит, халабачыйыы бөҕөтө, тииһэ эрэ килбэҥниир.
Миэхэ Кыһыл болуоссаты, Кириэмили көрдөрүүһүлэр дуо – аҕыйах хоноот, Грециянан үргүлдьү Судаҥҥа илтилэр. Бу дойду Чады кытта адьас атахтаһа кэриэтэ сытар буолан, алларанан сылдьыһыы бөҕөтө эбит. Чэ, ол эрээри кутталыката диибин диэн! Көр, баран истэхпитинэ биир массыына күдэҥҥэ көтөн хаалла эбээт! Миинэҕэ түбэһэн. Уопсайынан даҕаны, сэгэрим, наар сэрии, кыдыйсыы дойдута үһү. Чад судаарыстыбатыгар 10 мөлүйүөн кэриҥэ киһи олорор дииллэр. Тыллара арааптыы, боронтуустуу. Хата, Сардаанам омук тылын бэркэ билэр буолан табылынным. Дьэ, дьадаҥы дойду диэн бу баар эбит. Дьиэлэрэ-уоттара куоракка да, тыаҕа да куһаҕаныын! Дьокуускай сыбаалкатыгар умнаһыттарбыт эрэйдээхтэр ордууларыттан туох да атына суох. Туойу дэлби дьаптайан баран, соломонон бүрүйэллэр эбит. Сорохтор халыҥ балаакка курдукка дьиэлэнэн-уоттанан олороохтууллар. Кыыһым этэринэн, дойду 80 бырыһыана быстар дьадаҥы үһү. Кырдьаҕас өттө саараама, аахпат да, суруйбат да. Хантан? Арааптыы-латыынныы кыраапыкаҕа оҥоһуллубут алпаабыттара 1976 сыллаахха биирдэ баар буолбутун кэннэ аанньарыахтара дуо?!
Дьэ, доҕоор, мин ол дойдуга туохтан үөрбүтүм буолуой? Таайыаҥ суоҕа. Тыатыгар сибиинньэ элбэҕиттэн! Бу котокулар эмистэрин-тамыстарын. Дойдум сүөһүлэрин көрөн, уйадыйан ыллым ээ. Чэ, ол барааннарын, козаларын, тэбиэннэрин урут киинэҕэ эрэ харахтаабыт буолан, оччо ахсарбатым. Нджаменаҕа (600 тыһ. нэһилиэнньэлээх куорат) нэһииччэ биир эрэ хоммуппут: сэрэҕэ бэрт үһү. Хараҥаҕа ким да быкпат үлүгэрэ. Бэл, мин аптамаат таһыгырыырын иһиттэҕим дии түүн. Тэрэриис, халабырдьыт буулаабыт дойдута дииллэр. Онон күтүөтүм аах олорор сирдэригэр, Чад күөл таһыгар, айаннаабыппыт.
* * *
Чад диэн Аапырыка биир саамай улахан күөлэ эрээри, муҥутаан 7 миэтэрэ эрэ дириҥнээх үһү. Олохтоох канури биис ууһун тылынан «улахан уу» диэн тылбаастанар эбит. Уута болоорхой. Уопсайынан даҕаны, уу олус кэмчи дойдута. Ол да иһин буолуо, ардах суккуйдаҕына, ис-истэриттэн үөрэллэр: кинилэр саҕа дьоллоох бу аан дойдуга ким да суоҕун курдук тутталлар, оттон күн чаҕылыччы тыктаҕына, санаа-оноо бөҕөтө буолаллар.
Самыыр түстэҕинэ эрэ, үөскүүр хас эмэ өрүстээхтэр эбит. Маннык дьаабы дойдуга тимир суол диэн төрүт суох, уулусса аспаалын түүлгэр эрэ көрөҕүн. Сөмөлүөт эҥин көтөрүн ончу харахтаабатым: чугас эргин суох быһыылаах.
Биирдэ ыраахтан кэлбит ыалдьыты – миигин – бултата, балыктата илтилэр. Саалара үчүгэйэ бэрт. Оптическай прибордаах. Аны үүнээйилэрин туһунан эттэххэ, Дьокуускайга эдьиийим Мэкиэрэ эмээхсин даачатыгар үүнэр акаассыйа бу Чад күөл таһыгар хойуутук үүнэр эбит. Дьэ, ол быыһыгар саһа сытан туох кыыл уулуу кэлэрин манаатыбыт. Мин «аны хахай кэлэн иэдэтиэ» диэн дьик-дьах туттабын. Дьонум төрүт кыһамматтар. Күтүөтүм Самба диэн ааттаах, быраата – Демба диэн. Харабыыннаах атастара – Агванг. Ааттара киһи өйүгэр син киирэр, саҥарарга да табыгастаах, холобур, Самба (биһиги самбо диирбит кэриэтэ).
Дьэ, өр олорбохтообут кэннэ уһун баҕайы эриллэҕэс муостаах, табаҕа маарынныыр кыыллар буору-сыыһы бурҕатан, субу тигинэтэн кэллилэр эбээт!
Дьонум бэлиэ биэрбиттэригэр биир бөдөҥ соҕус кыылы агдатын туһаайыытынан кыҥаан баран, элбэрээкпин тардан кэбистим. Иккистээн-үһүстээн ыппатым: кыылым куһаҕаннатан, сынан хаалбытын көрөн уоскуйдум. Дьонум да ыппатылар, үөрүүлэрэ диэн сүрдээх, өрөҥкөлөс да өрөҥкөлөс, ыстаҥалаа да ыстаҥалаа үлүгэр. Уопсайынан даҕаны, олус омуннаах омуктар. Ордук христианныы итэҕэллээх өттө. Холобур, илии тутуһан дорооболостоххо, омуннуран, тугу эрэ этэн субурут да субурут буолаллар, өтөрүнэн тохтооботтор.
Суулларбыт кыылбын (кыһыл төбөлөөх сүүнэ газель үһү) көрүөх бэтэрээ өттүнэ эттии оҕустулар уонна массыынаҕа тиэйдилэр. Бастакы булдуҥ диэн, тимир куруускаҕа туох эрэ болоорхойу кутан биэрбиттэрин ити эн курдук хантатаммын, чуут кыайтара сыстым. Арки диэн буоккалара эбит. Салгыы айаннаатыбыт. Уолан хаалбыт күөл оннугар тиийэн кэллибит. Дьиҥэр, балыктыахтаах этибит эрээри, мин көрдөхпүнэ, чугаһынан уу баара көстүбэт.
Самбалаах Демба, били, эдьиийим Мэкиэрэ кууруссатын уйатыгар уурар тээпкэтигэр майгынныыр тэрили таһааран, бүтүннүү ньамах өлүү буолан хаалбыт күөл оннугар кэллилэр. Миигин «саппыкыгын уһул, кэл» диэн бэлиэ биэрбиттэригэр өс киирбэх киирдим. Куттанабын, аны туох эрэ эриэн үөн тигиэ биитэр эрийэн өлөрүө диэн. Ким билиэй, баҕар, харахадьыыл даҕаны кирийэн сытара буолуо. Ол кыыллара 5 миэтэрэҕэ тиийэр күтүр үһү. Ордук сарсыарда букатын эрдэ биитэр ыкса киэһэ сөрүүкүү тахсан, айаҕын аллаччы атан сытар идэлээх үһү. Дьэ, ол нарайан сыттаҕына, араас кыра көтөр кэлэн, ары-ардьаҕар тииһин быыһыттан эт кыбыллыбытын булан сииллэр диэн кыыһым кэпсээбитэ.
Атаҕым олоччу ньамах буолбутуттан сиргэнэ-сиргэнэ, Самбалаах Дембаҕа кэлбиппэр күтүөтүм тээпкэтинэн хаһан, добуочча улахан балыгы ороон таһаарда эбээт! Киһи адьас итэҕэйбэт үлүгэрэ диэн бу баар! Балыктыыр биир ньымалара ити курдук хатан эрэр бадарааны хаһыы эбит. Бу балыктарын аата протоптерус диэн. Мантыҥ өссө киһи курдук биир-икки тыҥалаах үһү. Үс хас балыгы итинник ороотулар. Дьиэлэригэр аҕалан астаабыттарыгар сиэн көрбүтүм эрээри, соччо биһирээбэтэҕим. Хата, ол оннугар Чад күөлгэ добуочча улахан хас да алыһары күөгүбэр хаптаран астыммытым. Уопсайынан, син бултаах дойду эбит. Биһиги халбабыт, көҕөммүт бу күөлгэ эмиэ толору. Мин бэркэ ытыалыах эбиппин эрээри, дьонум туох иһин буолумматтар, төбөлөрүн быһа илгистэллэр уонна соҕуруу диэки тугу эрэ ыйаллар. Кэлин билбитим, били, бандьыыттар ордууланар сирдэрэ онтон олох чугас эбит. Сып-сап хомунан, эрдэлик дьиэбит дуомугар бардыбыт.
Доҕоор, ол дойдуга абыычайдара дьаабы эбит. Хаҥас илиигинэн тугу да таарыйыа суохтааххын, наар уҥа илииҥ «үлэлиэхтээх». Ол хаҥас илиигинэн көҕүрэттэргэр эрэ туттар үһүгүн. Аны туран, киһи сирэйин-хараҕын (ордук аһыы олордоҕуна) көрөрүҥ эмиэ сатаммат диэн. Ол иһин аймахтарым киһи сирэйин таба көрбөттөр эбит. Дьахтар аймах эр дьонтон адьас туспа аһыыр.
Кыыс оҕону 13-14 сааһыттан эргэ биэрэллэр. Аны күтүөт уол кэргэн ылан туспа барыан иннинэ кыыс дьонугар үс сыл устата үлэлээн, үрүҥ-хара көлөһүнүн тоҕуохтаах (аҕа кынныгар ыарахан үлэҕэ көмөлөһөн), эбиитин ийэ кынныгар туойунан дьиэ элээмэтин тутуохтаах. Дьэ, бу ньиэгир күтүөтүм эмээхсиним биһиккиэхэ иэһэ-күүһэ толору эбит. Хаһан эмэ кэллэҕинэ, тыаҕа илдьэн от оҕустарарым дуу?
Дьэ, ити курдук Дьуонаа. Аҕыйах сылынан бэйэбинээҕэр бүрэ дьүһүннээх сиэн элбииһи. Сардаанабыт Москубаҕа тиийэн, баҕар, биир эмэ баай омукка эргэ тахсан, кырдьар сааспытыгар көрүө-истиэ диэбиппит баара...
Табаарыһым кэпсээнэ ити курдук курустук түмүктэммититтэн бэйэм да хомойдум.
БУТУКАЙ.
