Аармыйатааҕы амырыын түбэлтэ

 

 

   Мин 1969 сыллаахха Хабаровскайга физкультура институтугар туттарсан киирбитим. Ол эрээри, этэргэ дылы, бэрт дуона суохтан, ол эбэтэр, харчыбын олоччу уордаран ылан, төннөргө күһэллибитим. Бу санаан көрдөххө, дьиҥинэн, кыра да соҕус суума эбит. Төннөн кэлээппин кытта, били, баҕалаах аармыйабар ыытар буолан үөртүлэр. Тиийбит чааспар Саха сириттэн отучча этибит. Хоту оройуоннартан ыҥырыллыбыт 4 нуучча уолуттан уратылар бары – сахабыт. Чурапчыттан онуо этибит. Ол иһигэр Мугудай оскуолатыгар бииргэ үөрэммит уолаттарым Коля Васильев, Гоша Оконешников бааллара. Атыттарын да көрөн билэттиир этим. Сулууспалыыр сирбит – Чита уобалаһын Агин бүрээт автономнай уокуругун Ага-1 – аҥаардас байыаннайдар эрэ олорор сирдэрэ эбит этэ. Билигин ол дойду Забайкалье кыраайа диэн ааттанар.

 

* * *

   Биһиги сэтинньи бүтүүтэ тиийэрбитигэр хаар ончу суо­ҕа. Тула ханна да көр: бү­түн­нүү истиэп нэлэйэр. Арай би­һигиттэн 3 км сиргэ кэрискэ мырааннар көстөллөрө. Олор аппаларыгар хатыҥнар үүнэллэрэ, онтон атын мас-от суоҕа. Маҥнай утаа, санаабытыгар, хайдах эрэ сылаас баҕайы курдуга. Хоту дойду уолаттара онон чараас соҕустук таҥна сылдьыах курдук буолбуппут да, тыала-кууһа киһини адьас курдаттыы үрэринэн, биэрэр таҥастарын барытын кэтэргэ күһэл­либиппит. Хаар син тү­һэ­рэ эрээри, сонно дохсун тыалынан көтүтэн иһэр эбит. Кэлин географ буолан баран билбитим: хаар суох буолан, Амыр өрүс саас халааннаабат. Сайынын ардахтан халаанныыр. Ити – сир-дойду туһунан кылгастык билиһиннэрдэх­пинэ.

   Сулууспалыыр чааспыт Забайкалье байыаннай уокуругун сэриитин сэбин харабыллыыр аналлааҕа. Бэстилиэт ботуруонуттан саҕалаан арааһынай аарыма сэнэрээттэр хайа саҕа кыстанан турар киэҥ нэлэмэн сирдэригэр олорорбут. Сороҕун атын сиргэ ыыталлар быһыылааҕа. Сыалай эшелон буолан кэлбит хайа саҕа кыстанан турбут сэрии сэбэ биирдэ көрдөххө – баар, биирдэ өйдөөбүтүҥ – суох буолан хаалбыт буолара. Бука, ханна эрэ илдьэн, туһаҕа таһааран эрдэхтэрэ.

   Биһигиттэн 20 км тэйиччи Дацан диэн ыстаансыйаҕа ытар полигон баара. Ол диэкиттэн тааҥканан, араас буусканан түүннэри-күннэри ытыалыыр тыастара бу ньирилээн олороро. Ол ордук түүнүн, чуумпуга биллэрэ. Үһүс караултан көрдөххө, сэнэрээттэр эстэр уоттара адьас күндээрэн олорор буолааччы.

   Аармыйа олоҕо уол оҕоҕо кырдьык да, дьиҥнээх олох оскуолата эбит этэ. Холобур, биһиги 200-чэҕэ чугаһыыр ки­һи­лээх чааспытыгар араас омук бэрэстэбиитэллэрэ бааллара: Прибалтикаттан, Кавказтан, Орто Азияттан уонна киэҥ нэлэмэн Арассыыйа араас муннугуттан. Бастаан тиийдэхпит утаа тыа сирин уолаттара үгүспүт да нууччалыы мөлтөхтүк саҥарарбыт. Ол гынан баран, устаап быһыытынан булгуччу туттуллар «есть, так точно, никак-нет», тыллары баһылаатаххына, онно эбии ли­тэ­рэтиирэҕэ ырааҕынан киирбэт нуучча «национальнай» тылларын таба туттар буоллуҥ да, дьону кытта бэрт кэбэ­ҕэстик өйдөһө, тэҥҥэ быһаарса үөрэнэриҥ.

 

* * *

   Дьэ, онно тиийэн баран дии, фронтовик суруйааччы Тимофей Сметанин «Егор Чээрин» диэн кэпсээнигэр сэрии диэн олус ыарахан үлэ диэн ахтыбытын дьэҥкэтик өйдөөбүтүм. Биһиги төһө да эйэлээх кэмҥэ сулууспалаатарбыт, аармыйа аата – аармыйа, туох барыта буолааччы. Ол гынан баран бэрээдэктээх, истигэн, толоругас уонна сү­рэ­ҕэлдьээбэт буоллахха, киһи үчүгэйдик сылдьар эбит этэ. Бэйэҥ түһэн биэрбэтэххинэ, «Бары – биир киһи, биир киһи – барыбыт туһугар!» диэн этии дьиҥнээх ис хоһоонун таба тутуһар буоллаххына, дьонтон хаалбаккын, итээбэккин.

 

* * *

   Чааспыт стрелковай буолан, чуолаан, ытыыга уонна эт-хаан эрчиллиитигэр улахан суолтаны уураллара. Манна тиийээт да Гоша Оконешников, Петя Кутуков пере­кладинаҕа «солнце» оҥорон соһуппуттаахтар. Мин нуорманы толордохпуна, махталлаах буолара. Ол оннугар сүүрүүгэ үчүгэй этим.

   Оччолорго биһиги чааспытыгар бэйэбит саабыт – СКС этэ. Саҥа көрбүт дьоҥҥо, дьэ, барахсан, саа да саа! Аан бастаан сыал ытыытыгар ротабыт хамандыыра Синайскай бэйэтэ илдьэ барда. «Дьэ, сахалар бары булчуттаргыт, хайдах ытаргытын көрүллүө!» – эҥин диэннээх. Уҥуохпунан улахан буолан, 4 нуучча уолун кытта мин бастакы ытааччыларга кииристим. Мишеннэри көрбүппүт: уолаттарбыттан биир киһи 3 очукуону ылбыт, атыттар адьас да мэлийбиттэр. Хата, мин 3 ытыым 25 очукуо буолбут. Дьэ, ротнайбыт буолан-хаалан турда ээ: «Холоон ытааччылар эбиккит! «Тииҥи харахха түһэрэбит» диэн сымыйалыыр эбиккит», – дэтэлээтэ, силигин ситэрэн, бэйэтэ ытан көрдөрүөх буолла. Дьэ туран, кэнники уолаттар табырҕаччы табыталаан бардылар. Никита Кривошапкин, Гоша Оконешников, Петя Кутуков, Ваня Горохов 30 очукуону ыллылар.

   Атыттар да онтон эрэ кыраны ылаттаатылар. Ротнайбыт кэлин адьас саҥарбат буолан хаалла. Тоҕо эрэ бэйэтэ ыппата. Арааһа, салынна. Кэлин, ытыы кэнниттэн, хайаан да сааны ыраастыыртан хал буолан, ытарбын соччо сөбүлээбэт буолбутум.

   Биһиги чааспытыгар успуорт саалата диэн суоҕа. Ол да буоллар онно-манна син булан дьарыктанар буоларбыт. Хата, атын сиргэ буолар араас күрэхтэригэр иҥнигэһэ суох ыыталлара. Холобур, уһун сиргэ сүүрүүгэ өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллибит Егор Абрамовтыын биһиги үгүстүк барааччыбыт. Үгүс өттүгэр кыайыы-хотуу көтөллөнөн төннөөччүбүт. Чэ, ол бэйэтэ – туһунан кэпсээн.

 

* * *

   Суруйуох буолбутум туһу­нан кэпсээтэххэ маннык. Чаас­пытыгар 12 саллааттаах, 2 «Урал» массыыналаах ба­һаа­рынай чаас баара. Онно, биллэн турар, кыанар уолаттары ылаллара. Сыл аҥаара сулууспалаабыппыт кэннэ Федя Винокуровы, Андрей Макаровы уонна миигин онно ыллылар. Уопсай сулууспаҕа холоотоххо, онно адьас үчүгэй эбит этэ. Туспа олоробут, аһылыкка устуруойа да суох сылдьарбыт көҥүл. Нэдиэлэҕэ иккитэ дьарыктанабыт, уопсай нэрээккэ сылдьыбаппыт. Ол оннугар ханна баһаар буолар да, онно баран иһэбит.

   1970 сыл күһүнүгэр биир түүн утуйа сытан сарсыарданан ороммут дьигиһис гыммытыттан уһукта биэрдибит. Халлаан өссө да үчүгэйдик сырдыы илигэ. Сотору буолан баран, хамандыыр лейтенаммыт сүүрэн кэлэн «тревога» оҥорон туруортаата. Ыксал- тиэтэл бөҕө. «Туох буолла, ханна барабыт?» – диэбиппитигэр: «Бэйэм да үчүгэйдик билбэппин, Ага диэки баһаар диэтилэр», – диир. Биир кэм тиэтэтэр да тиэтэтэр. Ага ыстаансыйа биһигиттэн – балтараа көс. Икки массыынанан бардыбыт. Арай айаннаан иһэн утуйан хаалбыппын. «Кэллибит, кэллибит», – дииллэриттэн уһугуннум. Онно көрдөхпүнэ, төрүт дьиэ-уот көстүбэт туох эрэ күөрэ-лаҥкы барбыт сиригэр кэлбиппит. Ынырыктаах сыт-сымар, буруо-тараа бөҕө, ствольщик диэн эбээһинэстээх буоламмын, аан бастакынан ыстаныахтаахпын. Ол да курдук гынным. Арай, доҕоор, ыс­танан түспүтүм, дьоҥҥо май­гын­ныыллары сосуһа сылдьаллар эбит! Адьас чугаспар киһи аҥаара сытарын көрөөт... өй­бүн сүтэрдим. Биирдэ өй­дөм­мүтүм: массыына көлүө­һэтигэр өйөнөн туран, хотуолуу аҕай турар эбиппин.

   Онтон биһигини тэйиччи ыраас сиргэ таһаардылар. Ыраахтан көрбүппүт, адьас сэрии буолбут сиригэр сылдьар курдукпут. Дьиҥинэн, эрдэ сэрэппиттэрэ буоллар, ыраах тохтуохтаах эбиппитин олус ыкса киирэн хаалбыппыт. Онон бары да иэдэйбит этибит.

   Киһи бөҕө кэлэн барда, сүү­рүү-көтүү бөҕө. Нам-нум буолан баран билбиппит, көн­­нөрү табаарынай састаап айаннаан испит. Бу сиргэ кэлэн, массыньыыс эргииргэ көр­­бүтэ: икки кэнники богуона умайан күүдэпчилэнэ сылдьар үһү. Пуойаһын тохтотоот, сүүрэн тиийэн умайа сылдьар богуоннары арааран, өлүөр састаабын эргиир кэннигэр тартаран баран көрбүтэ, умайа турар богуоннар анныларынан байыаннай балааккалар тураллар үһү. Бэйэтэ эппитинэн, кини богуоннар истэригэр туох баарын билбэт эбит. Сүүрүүнэн кэлэн умуруорарга көмөлөһүҥ диэн көрдөһөр. Онуоха байыаннайдар байыаннай курдук «тревога» оҥорон, умуруора охсоору сырсан тиийэллэр. Сымса өттүлэрэ саҥа умайан эрэр богуон үрдүгэр ытталлар. Ол кэмҥэ икки богуон утуу-субуу эстэн дэлби барар!

   Массыньыыс бэйэтэ эргиллэн кэлэн, тепловоһун көрөн баран төннөн испит эбит. «Уот күлүм гынарын кытта, анныбар эриэлсэлэр эрэ элэҥнээн хааллылар», – диир. Хата, ол көтүүгэ тугун да улаханнык өлөрбөтөх. Арай сирэйин-хараҕын балачча тоҕо түспүт. Барыта соһуччута уонна иэдээнэ бэрдиттэн олох эппэт кэлэҕэй буолаахтаабыт этэ...

   Оттон суорума суоламмыт стройбат чааһа аҕыйах хонуктааҕыта манна кэлэн олохсуйбут эбит этэ. Бука, тугу эрэ тута кэллэхтэрэ. Ити алдьархайга 70 киһиттэн 51 киһи тута тыла суох барбыт диэбиттэрэ. 3 киһини адьас да булбатахтара. Онтон ордубуттара араас бааһырыы ылан, госпиталга киирбиттэрэ. Оттон онно төһөлөрүн сырдык тыына быстыбытын этэр уустук.

   Биир, табыллыах быатыгар, туох да эчэйиини ылбатах уол кэпсииринэн, саамай кэнники сүүрэн испит. Ол истэҕинэ иннигэр туох эрэ тоҕо бараатын кытта, сүр тэтимнээхтик үөһэ көтөн аҕай иһэр эбит. Хата, ол эһиллэн тиийэн, анаабыт курдук элбэх баҕайы боруобаттаах төлөпүөн лииньийэтигэр баран түспүт. Арай ону сиирэ түспүт буоллун, өлөр буолаахтаатаҕа. Кини курдугу этэн эрдэхтэрэ «ырбаахылаах төрөөбүт» диэн. Барахсан ол боруобаттарын үрдүгэр хаһан бастакы баһаарынай массыына кэлэн, түһэриэр диэри сыппыт. Ол диэхтээн, сүрүнэ, тыыннаах.

   Кэлин эппиттэринэн, умай­быт богуоннарга сэнэрээт буораҕа тиэллэн испит. Арааһа, биһиэхэ аҕалан истэхтэрэ. Сорохторо эстибэккэ ыһыллан хаалбыттар этэ. Көрдөххө, киһи тарбаҕын саҕа суоннаахтар сыталлара. Биир богуоҥҥа 60 туонна таһаҕас киирэр дииллэринэн сылыктаатахха, күүстээх эстии буоллаҕа! Байыаннай таһаҕас хайаан да харабыллаах буолааччы. Оттон ол сырыыга ким да суох үһү. Бука, туох эрэ хаҥас кэпсэтии буолуохтаах диэн сэрэйэбин. Аны, киһи абарыах, быа-туһах диэбиккэ дылы, саллааттар эрэйдээхтэр өлөр быаларыгар, оруобуна кинилэр аттыларыгар кэлэн тигистэҕэ! Туохтан умайбыта биллибэт. Эстибит сиригэр үөскээбит оҥхойдор олус дириҥ уонна киэҥ этилэр. Суол кытыытыгар олордуллубут тирэх (тополь) мастар охсуллубут хомустуу сууллубуттар этэ. Тимир суол эриэлсэтэ мотуок сап курдук эриллэн баран, бэрт ыраах икки өттүгэр эһиллибиттэрэ көрүөххэ сүрдээх этэ. Дьэ, ол үлүгэрдээххэ уол, тыыннаах ордор дьолугар, төлөпүөн остуолбалара сууллубатахтарын санааҥ!

   Бу саахал кэнниттэн тимир суол өтөрүнэн оҥоһуллубата буолуо дии санаабытым, бэлиэр икки күнүнэн чөлүгэр түһэрэн, пуойастар иҥнигэһэ суох айанныыр этилэрэ. Дьэ, тэтимнээх дьаһаныы

   Ити иэдээн, алдьархай туһунан ЗаБВО «На боевом посту» диэн хаһыатыгар баара эрэ: «Ага ыстаансыйатын таһыгар киһи өлүүлээх тимир суол саахала таҕыста», – диэн, бэрт кэмчи тыллаах биллэрии тахсыбыта.

   Аармыйаҕа дэҥҥэ кэриэтэ оһолго түбэһэн, биирдиилээн киһи өлөөччү. Оттон маннык элбэх, буолаары буолан, барыта эдэркээн киһи өлүүлээх быһылаан, арааһа, аҕыйах буолуохтаах. Эмиэ кистииллэрэ оччо эбитэ дуу?

   Ол састаап төһө ыраахтан айаннаан кэлбитэ биллибэт. Саатар, массыньыыс бо­гуоннарыгар туох тиэллэн испитин билэр эбит буоллун, ама, балааккалар аттыларыгар тохтотуо этэ дуо?! Ким эрэ дьалаҕай, эппиэтинэһэ суох дьаһаныытыттан ити курдук хаарыан уолаттар быстах дьыл­ҕаламмыттара абалаах. Дьыл­ҕа Хаан оҥоһуута ыарахан быһыылаах дииргэ тиийэбит. Саллаат Ийэ дойдутугар ытык иэһин толороору су­лууспалыыр. Оннукка эрэнэр, ону итэҕэйэр. Ону баара, ити кэпсээбит түгэммэр курдук, ардыгар баара-суоҕа сүүрбэччэлээх уолаттар дойдуларыгар ытык иэстэрин тө­лүү тиийэн баран, суорума суолланаллара хараастыылаах.