Сааһыран истэҕиҥ аайы күн-дьыл өссө түргэтээбиккэ дылы буолар эбит. Ити ордук 50 сааскын туолбутуҥ кэннэ быһыылаах. Бириэмэ, чэ, биир кэм бөтөрөҥүнэн барар. Ол эрээри этиҥ-сииниҥ ону кытта мөлтөөн-ахсаан барбыта биллибэт, хата, уруккуну, быдан өрдөөҕүнү санаан истэҕиҥ аайы, өссө чэбдигирэргэ, тупсарга дылы гынар. Сиэркилэҕэ тиийэн көрүннэххэ, лаппа сааһырбытыҥ биллэр курдук эрээри, сүрэҕиҥ ону ылыммат, өйгөр-санааҕар, оччолордооҕу эдэр-сэнэх дьүһүнүҥ сол бэйэтинэн хаалбыт курдук. Баҕар, мин оннук эбитим дуу? Уопсайынан, олус дьикти турукка киирэн баран сылдьабын.
Мин, арааһа, бэһис дуу, хаһыс дуу кылааска үөрэнэ сырыттахпына, ырааҕынан аймахпыт (ийэбит инньэ диир), бэтэринээр идэлээх Липпэ Лэппириэн кэргэнин кытта хантан эрэ кэлэн, биһиэхэ дьукаах буолбуттара. Биһиги бэһиэ буолан оччолорго син добуочча кэҥэс дэнэр дьиэҕэ олорорбут. Ол да иһин биһиэхэ дьукаах буоллахтара. Маннык аймахтардаах эбиппитин оҕолор билбэт этибит.
Саала, ыспаанньа диэн утуйар хостордоохпут, ону таһынан аан дьиэбит хаптаһын быыһын кэннигэр «хаҥас хос» диэннээхпит. Муостабыт онон-манан аанньа ыпсыбакка аҥайан, үргүйэ-аргыйа да турдар, икки оһоҕу отуннахха, хайа да тымныыга дьиэбит барахсан быр курдук буола түһээхтиирэ.
Дьоммут Лэппириэннээҕи – ыспаанньаҕа, оттон икки балтыбын кытта миигин саалаҕа олохтообуттара. Бэйэлэрэ аана-тойо суох, ыспаанньаттан да, аан дьиэттэн да үргүлдьү ааһыллар хаҥас хоско утуйар буолбуттара.
Лэппириэн сүрдээх хачаайы көрүҥнээҕэ. Бөһүөлэккэ түптээн олорбот да быһыылааҕа, наар атынан ыраах учаастактары кэрийэн тахсара. Онтон хас эмэ хонон баран, айаннаан кэллэҕинэ, сөтөллөн хахсайара, биһигини, оҕолору, көрдөҕүнэ, кубархай сирэйигэр мичээр барбах биллэн ааһара. Онуоха холоотоххо, сырдык сэбэрэлээх саҥаспыт Нааста, хойуу баттаҕын кэтэҕин диэкинэн чөмөхтүү өрүнэн баран, чох курдугунан чоҕулуччу көрөн кэбистэҕинэ, адьас тэҥнээхпит курдук саныырбыт, чобуобут дьэ киирэрэ, мэниктиэх да курдук туттарбыт. Ол эрээри балыыһаҕа сиэстэрэлиирэ, онон көхсүгэ укуол туруоруон сөбө чаҕытара.
Мин саалаҕа хаптаһын быыс таһыгар сытар буолан, ардыгар хайаҕаһынан ыспаанньаҕа саҥаспыт тугу гынарын уоран көрөрүм. Лаампа сырдыгар туналы маҥан этин, ханан да уҥуох-иҥиэх баара биллибэт таһаатын сөбүлээн одуулуурум. Ордук сыгынньахтанан баран, кылгас соруочука кэтэрин, устубут таҥаһын устуулга сааһылаан уурарын иһийэн сытан көрөрүм.
Ийэбит, онуоха холоотоххо, этэ-сиинэ итинник умсугутуулаах буолбатах этэ, ол, баҕар, кырдьаҕаһыттан буолуо. Оччолорго 50-ча саастаах киһини кырдьаҕас кэккэтигэр кэтэмэҕэйдии барбакка киллэриллэрэ.
Хачаайы Липпэ Лэппириэн утуйаары гыннаҕына, уоту саба тутан кэбиһэр идэлээҕэ. Ойоҕоһо адыгыраан көстөр аһаах киһини көрөр астыга да суоҕа. Ардыгар түүн уһуктан кэллэххэ, кырабааттара кыычыргыыра, ону кытта хайалара эрэ ынчыктыыра балачча улаханнык иһиллэн ылара. Мин, дьарамай Лэппириэн ыарыытын тииһигэ тулуппакка, итиччэ эрэйдэнэр буоллаҕа дии саныырым уонна утуйарбар мэһэйдэтэн, оронум быыска сыста турарын кэмсинэрим.
* * *
Эһиилигэр дьиэбит кэтэҕинээҕи ыалларбыт Хонооһойдоох атын сиргэ көспүттэригэр Липпэ Лэппириэннээх онно көһөн тахсыбыттара. Кэҥээммит, эмиэ да үчүгэй курдуга эрээри, кэрэ бэйэлээх саҥаспытын биһиги, оҕолор, суохтаабыппыт. Дьукаахтаһан олорор эрдэҕинэ, сарсыарда хоһун иһиттэн урукумуонньукка сууна таҕыстаҕына эбэтэр үлэтиттэн мичээрдээбитинэн киирдэҕинэ, дьиэбит сырдаабыкка, сэргэхсийбиккэ дылы буолара.
Кыһыары кыыс оҕоломмуттара. Ол оҕо ородьуунатыгар ийэлээх аҕабыт тахса сылдьыбыттара. Ангела диэн ааттаабыттар этэ.
Сааһыары, халлаан имийбитин кэннэ, биир субуота күн ийэм: «Бу түүн саҥаһыҥ аахха тахсан хонсоор. Лэппириэнэ учаастактан кэлэ илик. Уулусса нөҥүө олорор Мэлитэр Мэхээлэ, ойоҕо куоракка баран, арыгылаан иирэ сылдьар», – диэбитэ. Ол 40-нун ааспыт киһи туһунан ийэм дьүөгэлэрин кытта муһуннахтарына, сибигинэһии-хобугунаһыы бөҕөтө буолаллара. Оттон мин билэрбинэн, Мэхээлэ, төһө да арыгылаатар, ханна эмэ айдаарбыта, содуомнаабыта төрүт иһиллибэт этэ. Тоҕо эбитэ буолла, ийэбитигэр сылдьар дьахталлар киниттэн дьаарханар курдук тутталлара. Онон саҥаспар харабыл буола тахсар эбиппин.
Нааста, оҕотун эмиийдии-эмиийдии, кыараҕас тимир кырабаакка сыппыта. Миэхэ кэккэлэһэ, арааһа, Лэппириэн киэнигэр быһыылаах, орон оҥорбутугар мукунуохпунан мукунан (дьиэлэрэ тымныы баҕайы этэ), эркин диэки хайыһан сыппытым. Оҕо ийэтин эмнэ да утуйан хаалара, ол гынан баран сотору буолаат, ытаабытынан барара. Мин «ороно кыараҕас буолан, мөхсөрүгэр мэһэйдэтэн ытыыр быһыылаах» диэн санаан аһарбытым. Ол сытан утуйан хаалбыт этим. Арай түүн ортото уһуктубутум, миэхэ ким эрэ кэлэн сытыспыт, сылаас баҕайы. Нааста эбит! Күнү быһа түбүгүрэн, оҕону да кытта бодьуустаһан, сылайаахтаатаҕа. Муннун тыаһа сурдурҕаан сүрдээх, утуйан ырааппыт. Онтон биирдэ өйдөөбүтүм – хаҥас ытыһынан били туохпун саба тутан сытар! Кыбыста санаатым, ол быыһыгар итинник тута сытара үчүгэй баҕайы курдук, сылаас даҕаны, онон сылаанньыйа-сылаанньыйа, утуйан киирэн бардым. Аны түүлбэр араас барыта киирдэ. Адьас дьиҥнээх курдук. Нааста сыбыс-сыгынньах кэлэн (били, хаһан эрэ хаптаһын быыс хайаҕаһынан көрбүтүм курдук), аны миигин «таҥаскын устуум» диэн баран, туруусукпун сулбурута сатыыр. Онтон, доҕоор, туох эрэ хаайтаран-хаайтаран, күүрэн-күүрэн баран, тоҕо тэбэрин курдук буолла эбээт! Ол кэнниттэн, мэктиэтигэр, олус чэпчээбит, эт-этим сымнаабыт, уоскуйбут курдук буолан хааллым. Ити иннинэ сүрдээх күүскэ хамсаммыппын быһыылаах: уһуктан кэлбиппин. Бэл, Нааста кытта уһуктубут. Оо, онно кыбыстыбыппын эриэхсит! Туруусугум ибис-инчэҕэй буолан хаалбыт, өссө туох эрэ сыстаҥнас баар. Мин хайыахпын да билбэккэ, кыбыстан, сиргэ тимириэхчэ буолан хамсаабакка сыттым. «Таҥаспар ииктээн кэбистим» диэнтэн атын санаа киирбэт. Хата, Нааста кулгаахпар: «Мииккэ, итинник буолааччы, кыбыстыма. Ити аата эн улаатан, эрдийэн эрэриҥ бэлиэтэ, – диэн сибигинэйдэ уонна туран, – туруусуккун аҕал, оһоххо куурда ууруох, – диэтэ.
Арбы-сарбы туттан олордохпуна, хантан эрэ Лэппириэнин сабыс-саҥа туруусугун аҕалан биэрбитэ.
* * *
Аҕыс сыл ааспыта. Мин аармыйаҕа икки сыл сулууспалаан кэлиибэр Лэппириэн хайыы үйэ күн сириттэн күрэммит, оттон кыыстара Ангела иккис кылааска үөрэнэр этэ. Билигин олорон санаатахпына, оччолорго мин – 21, оттон Нааста 34 саастаах эбиппит.
Аармыйаттан саҥардыы кэлбит ыччат, мин, дойдубун ахтан кэлбиччэ, бастаан утаа табаарыстарбын кытта көрсүһэн-хайаан, чугастааҕы бөһүөлэктэринэн күүлэйдэтэлээн, сүрдээх халырыын соҕус быһыылааҕым. Дьонум итинник сылдьарбар үөрэнэн хаалан, дьиэбэр хоммотохпуна даҕаны, улаханнык соһуйбат этилэр.
Биирдэ эбиэт кэнниттэн Наастаҕа балыыһалар биир массыына саһаан тиэйэн аҕалан сүөкээтилэр. Сопхуоска үлэлии киирээри сылдьар киһи, арыый иллэҥ буоламмын, сонно тахсан, маһы сааһылаан туруорбутунан бардым. Итиччэ чугас олорон баччааҥҥа диэри дьиэлэригэр тахса сылдьыбатах «буруйбун» онон «боруостуур» санаалааҕым. Икки сыл устата хара үлэ диэни умна быһыытыйбыт буолан, үлэлээн тиргиллии бөҕөтө. Ол омуннура сылдьан, аттыбар Нааста кэлэн турарын да өйдөөн көрбөтөхпүн.
Тупсубут аҕай. Кыламана кырыарбыта өссө ордук тупсаран көрдөрөр – бирээмэ субу тыаттан кэлбит дьиҥнээх Хаарчаана курдук! Үгэһинэн, сайаҕас баҕайытык кэпсэттэ, мичээрдиирэ диэн оһуобай. Үлэбин ортолоппут киһи, мин, бугуһуйан сүрдээхпин – үлэни бүтэрэ охсор санаа баһыйар. Нааста «бүттэххинэ, киирэн чэйдээр» диэн баран, дьиэтигэр киирэн хаалла. Оччону истэн баран, биир кэм күлүмэхтэтии бөҕөтө буоллум. Бу сырыттахпына, аны оскуолаттан Ангела кэллэ. Аттыбар кэлэн «бу хайалара саһаан туруора сылдьарый?» диэбиттии, чөкөллөн туран көрүтэлиир.
Кэмниэ кэнэҕэс үлэбин бүтэрэн, тэлгэһэҕэ хатырыкпын-хаарбын дэлби тэбэнэн баран дьиэҕэ киирбитим – ыһаарыламмыт эт сыта дьиэни биир гына тунуйбут. Аччыктаабыппын дьэ биллим.
Ангела остуол биир баһыгар олорон аһаан айманар: ийэтиттэн арааһы бары түөһэр, онтун быыһыгар миигин одуулуур. Бэйэтэ оруобуна ийэтин курдук дьүһүннээх, хап-харанан чоҕулуччу көрбүт. Оттомноох баҕайытык саҥарталыыр.
Дьиэлэригэр бары-барыта уларыйбыт курдук. Оһох өрөмүөннэммитэ сонно биллэр: били, кыбыстыылаах кэм саҕанааҕы оһох буолбатах, куугуначчы тардар, онон итиитэ-кутуута сүрдэммит. Нааста иэдэһэ тэтэрэ кыыспыт, кылгас чараас халаатынан кылбаһыйар. Мин хаатыҥкалаах тиритэ-хорута олорор буоллахпына, кини хоппуруон чулкунан эрэ дыгылдьыйар. Ыскаабыттан тугу эрэ ылаары гыннаҕына, алҕаска халаата арыллан ылар, оччоҕо чулкутун туттарар биэтилэтэ, онтун үрдүнэн сыгынньах этэ көстөн ааһар. Хаһаайка онтун билбэт да быһыылаах.
Остуолга сампаан баар буола оҕуста. Син добуочча бодьуустаһан аһан баран, икки фужерга куппутум кэннэ, Нааста нарын тарбаҕынан ылан көтөхтөрдө. Сампаан кырылыы оонньуура сүрдээх, мин даҕаны өйүм-санаам биир оннук ытыллан, көөнньүөҕүнэн көөнньүбүт чинчилэннэ. Бу олорон өйдөөн-дьүүллээн көрдөхпүнэ, Нааста бэйэм бараллаам кэриэтэ көрүҥнэммит: миигин кытта адьас тэҥнээҕин курдук туттар-хаптар.
... Балайда уһуннук олорбуппут. Баҕар, сампаан иһэммит эбитэ дуу, арааһы бары кэпсэппиппит. Кыыспыт, аһаан бүтэн, бэйэтин дьоҕус остуолугар куукуланан оонньуу олорон утуктаабытын ийэтэ хоһугар киллэрэн утуппута.
Дьиэм олбуор нөҥүө турар киһи, мин, улахан моһуокка ылларбытым. Биир курдук, бүгүн Наастаттан арахсыахпын төрүт баҕарбат эбиппин; иккис курдук, дьонум манна хонон хаалбыппын биллэхтэринэ, туох диэхтэрэй. Оттон Нааста эмиэ мин курдук саныыр быһыылаах эрээри, ыытыах чинчитэ биллибэт. Иһити-хомуоһу оннун-тойун булларан баран, туох да саҥата суох кэлэн, миигин кууһан ылбытыгар, ону эрэ күүппүт курдук, биилиттэн хам кууспутум.
Сөбүлүүр, ымсыырар-баҕарар дьахтарбын кытта тугу да умнан туран сылласпытым-уураспытым. Ол турдахпытына, элэктэриичэстибэни араараннар (бөһүөлэккэ ыстаансыйа түүн 11 чааска эрэ диэри үлэлиирэ), хабыс-хараҥа буолбута.
Аан дьиэҕэ турар мас ороҥҥо таҥас аҕалбытыгар онно бэрт ыксалынан, уҥуоҕум халыр босхо бара-бара, сыгынньахтанар мучумааныгар түспүтүм. Нааста халаатын устан устуул өйөнөрүгэр уурбута уонна сол курдук чулкулаах эрэ кэлэн төбөбүн түөһүгэр эпсэри тардыбыта...
Итини барытын бэҕэһээ буолбут курдук саныыбын. Үчүгэйдик олордоххо, күн-дьыл биллибэккэ ааһар дииллэр. Кырдьык, ити кэмтэн ыла оруобуна отут сыл ааһа оҕуста. Оттомнонор кэм кэллэ эрээри, соторутааҕыта куоракка оруобуна Наастаҕа маарынныыр кэрэ дьүһүннээх эдэр дьахтары көрсө түспүтүм. Итэҕэйиэххит суоҕа, ол – Ангела этэ...
БУТУКАЙ.
