Туундараҕа

 

   Борук-сорук үүтээн иһигэр үс эдэр киһи сөҥ түһэн, хаһыат лоскуйугар табыгынаппыт туустарыгар ирэн эрэр быраҥаатталарын даҕайан ыла-ыла «сылып» гыннараллар уонна быһаҕас бытыылкаларын диэки мунчаарбыт харахтарынан имэрийэ көрөллөр.

 

 

   Бу – сылгыһыт уолаттар настаабынньыктара Микииппэр, бастаан үлэҕэ ананан кэлээт, туттубут дьиэтэ. Үүтээҥҥэ ордук-хос туох да суох – барыта уурбут-туппут курдук, тып-тап. Ол эрээри арыый да алҕас этилиннэ: хаһаайыны бэҕэһээ тиһэх суолугар атаарбыттара, онон балаҕан эрэйдээх урукку курдук чөкө буолбатах, аан таһыгар хас эмэ бытыылка күөрэлэнэ сытар, остуолга да хас да күн сууйуллубакка турбут иһит-хомуос эмиэ иччитин суохтаан оҥой-соҥой көрбүккэ дылы.

   Киһи барахсан аан ийэ дойдуга кыраттан иҥнэн сылдьаахтыыр. Үөһээ суруллубут болдьохтоох кэмэ кэллэ да – быраһаай. Микииппэр барахсан Дьокуускай эргинтэн төрүттээх, бэрт эдэриттэн ускул-тэскил сылдьымахтаан баран, бу Уһук Хоту кэлэн олохсуйбут киһи этэ. Элбэх саҥата суох эрээри, үс-түөрт үрүүмкэ кэнниттэн сөптөөх тиэмэтин таарыйдахха, сыыйа айаҕа аһыллан, киһи «сык» гына түһэрин балачча кэпсээччи. Холобур, бу син сааһырбыт киһи сэриигэ сылдьыбыта буолуо диэн, түһээн да баттатыаҥ саадьаҕай. Тэтиэнэҕэ, сааһыгар холооно суох кытыгыраһа. Бэл диэтэр, биирдэ эмэ балыыһаҕа көрдөрө тиийбитин нэһилиэккэ ким да бу диэн өйдөөбөт. Аны туран, Кыайыы күнэ буоллаҕына, атын кырдьаҕастар курдук элбэх мэтээлин кылыгыратан «тыыл бэтэрээнэбин» диэн кулуупка тиийбэт. Мэтээлэ да баара биллибэт. Өссө эбэн эттэххэ, ким да кинини – Дьокуускай диэкиттэн кэлбит кэлии киһини – оннук бэркин ээ диэн ахсарбат этэ. Оскуолаҕа устуоруйа учуутала, дириэктэр син интэриэһиргээн, токкоолоһон бу киһи туох дьылҕалааҕын билиэх эбиттэрэ буолуо, санааларын уурбуттара буоллар...

   ...Микииппэр бастакы хомуурга тылланан кэриэтэ барбыта. Күүстээх-уохтаах ыччат биир итэҕэһэ диэн – саараама, нууччалыы чуорду да билбэтэ. Ол эрээри төһөлөөх саха кини курдук дьылҕаланан кыргыһыы хонуутугар бууска аһылыга буолбутун ким билиэ баарай?! Ити гынан баран, төһө да нууччалыы билбэтэллэр, син кыайыы көтөллөнөн төрөөбүт алаастарыгар эргиллибит дьон син бааллар.

   Микииппэр, Иркутскай таһынааҕы Мальта ыстаансыйаҕа ыйтан ордук байыаннай үөрэҕи ааһан баран, уоттаах кыргыһыыга аттаммыта. Кини дьолугар эбитэ дуу, соругар эбитэ дуу – тимир суолу өрөмүөннүүр этэрээккэ түбэспитэ. Соҕотох саха, эбиитин нууччалыы төрүт өйдөөбөт буолан, маҥнай улаханнык моһуогурбута. Ол эрээри кыратыттан хара үлэҕэ үөрүйэх буолан, сүгэр-көтөҕөр чааһыгар баҕас кимиэхэ да иннин биэрбэт этэ. Хамандыыра илиитинэн-атаҕынан көмөлөһүннэрэн соруйуо эрэ кэрэх – тук курдук түһүспүтүнэн барара.

   Маҥнай анаммыт сиригэр тиийээт, «бу дойдуга этиҥнэрин этэрэ тугун омунай?!» диэн, ыраахтан иһиллэр сэнэрээт-буомба тыаһын билбэккэ сөҕөрө. Биир дьиктиргиирэ, кэлэйэрэ диэн – бинтиэпкэ үс киһиэхэ биир этэ. Сэрии иннинэ Кыһыл аармыйа хайа да өстөөххө кыайтарбат, саамай үчүгэй сэптээх-сэбиргэллээх диэн өйдөбүллээҕэ эбээт! Онто ханна баарый?! Астара-үөллэрэ кэмчитэ, таҥастара-саптара мөлтөҕө сүрүкэтиэн! Дойдутугар 75 киилэлээх бэйэтэ манна кэлэн 60-чаны эрэ үктүүр ыйааһыннаммыт.

   Ол эрээри Микииппэр саныыр санаата, баҕарар баҕата «хайдах эмэ гынан төрөөбүт алааспар тыыннаах эргиллибит киһи» диэн этэ. Кылаабынайа, хаһан сэрии бүтэн абырыыр? Ону баара, өтөрүнэн бүтүөх чинчитэ төрүт биллибэт.

   Биирдэ күөрэ-лаҥкы барбыт эриэлсэни кытта бодьуустаһа сырыттахтарына, хаһыы-ыһыы бөҕө буолла. Көрө түспүтэ – сэндэҥэ тыа быыһыттан ньиэмэс тааҥкалара күлтэрэҥнэһэн, чуо кинилэри көрбүтүнэн бирилэтэн таҕыстылар! Хамандыырдара ыксаан, тугу эрэ хаһыырар, бэстилиэтинэн далбаатанар, оттон саллааттар сирэйдэрэ уһаабыкка, харахтара иччитэ суоҕунан көрөн өссө эбии кэҥээбиккэ дылы.

   Өр-өтөр буолбата, субу-субу сэнэрээт кэлэн эстэр, онно-манна өлөн эрэр дьон ыар хаһыыта иһиллэр буолан барыталаата. Сорох муҥнаах сирэйин хоту сүүрэн акыһыйан иһэн оҕутта, сорох сиргэ хаптайыаҕынан-хаптайан, хамсаабакка сытта. Микииппэр бу сытааччылары үтүктээччи буолла. Төһө өр сыппыта буолла, эмискэ кинини ким эрэ сүр ыарыылаахтык ойоҕоско тэбэн тыыннааҕын биллэрдэ. Көрбүтэ – аптамаат тутуурдаах ньиэмэс саллаата! Ити курдук тугу да утарыласпакка аҥаардара өлбүтэ, аҥаардара билиэн түбэспитэ.

   Концлааҕырга, били, 60 киилэтин мыынар бэйэтэ Микииппэр 40 киилэ буолуор диэри ырбыт, эбиитин араас ыарыы буулаан, хаҕа эрэ сүөдэҥнээн сылдьыбыт. Ол эрээри инчэҕэй тирбэҕэ быстыбат: үтүө санаалаах дьэбириэй дуу, ньиэмэс дуу бырааһа кинини ыарыйда диэн үлэҕэ ыыппакка, туспа эрэсиимнээх сиргэ сытыаран абыраабыт.

   Манна сытан Микииппэр ньиэмэстии син өйдүүр, нууччалыы балкыһар киһи буолбут. Сыл кэриҥэ буолан баран, элбэх буолан күрээбиттэр. Чэ, ити туһунан кэпсээн. Эмиэ туһугар санаарҕабыллаах. Сэбиэскэйдэргэ, бэйэтин дьонугар, түбэһэн абыранным дии санаабыта төттөрү буолан тахсыбыт. Эмиэ хаайыы, атаҕастаныы-сордонуу.

   Дойдутугар сэрии бүппүтэ быданнаабытын кэннэ кэлбитэ. Уһаабатаҕа, таҥнарыахсыт курдук көрүллүбүтүттэн, ускул-тускул барбыта. Бодойбо бириискэтигэр биир урдус быһаҕынан түспүтүгэр көмүскэнэбин диэн, алҕаска ол сордооҕу бэйэтин дэҥнээн биэс сылга түбэспитэ. Дьэ, итинник сылдьан бу Уһук Хотуну булбута.

   Микииппэр, ким да билбэт сиригэр кэлэн, сылгы иитиитигэр чаҕылхай ситиһиилэммитэ. Чугастааҕы оройуоннартан элбэх сылгыһыт кэлэн, кини бастыҥ уопутугар үөрэнэн барбыта. Бэл, «уордьаҥҥа түһэрэргэ» диэн үөһээттэн дьаһал кэлбитэ. Ол эрээри тустаах уорганнар Микииппэр ньиэмэс билиэнигэр, онтон уһуннук холуонньаҕа сыппытын хасыһан билбиттэрэ, онон бачча үлэлииригэр да баһыыба курдук буолбута. Кэргэннэммэтэҕэ, оҕо-уруу диэн суох. Күн сириттэн барбыта да соһумар, хомолтолоох. Дьаҕыл диэн атын миинэн, быһа суолунан учаастагар кэлэн истэҕинэ, ата туохтан эрэ сиргэнэн, Микииппэри ыҥыырыттан эһэн кэбиспитэ уонна маска сөрөөбүтэ. Киһи барахсан итиччэлээх кыргыһыыттан, өстөөх билиэниттэн, кытаанах эрэсиимнээх хаайыыттан тыыннаах ордон баран, быстах түгэнтэн быһыннаҕа ити. Дьылҕа диэн итинник.

   Куочуктаах настаабынньыктарын үүтээнтэн чугас кистээбиттэрэ. Бөһүөлэктэн биригэдьиирдэрэ кэлэн, ону-маны дьаһайбыта буолаат, сол күн төннүбүтэ.

 

 

   – Хайа, уолаттар, хайдах буолабыт, эбинэбит дуо?

   – Дабаай, Микииппэр бокуонньук сырдык дууһатын туһугар өссө биир күн кэриэстэбил буоллун.

   – Ким төһө харчылааҕый? Чэ, түргэнник, халлаан да хараҥараары гынна.

   – Акаары, бөһүөлэккэ бараары гынаҕын дуо? Онно барар төрүт сатаммат. Хата, Олгуйдаахха – мантан икки көстөөх сиргэ – бураанынан быһалыы тэптэрдэххэ, начаас кэлиэххэ сөп.

   – Оччоҕо ким барар? Куочук бардын эдэр киһи. Мин бурааммын биэрэбин. Хайыыгын, доо? – Ньукуус Куочук диэки көрөн олорон ыйытта.

   Ити курдук сур-сар быһаарсан, холуочуктарыгар тэптэрэн дириҥник толкуйдуу барбакка дьаһаныы буолла. Куочук, бу дойдуну соччо үчүгэйдик билбэтэр да, син таайсан, онон-манан быһыта түһэн сылдьааччы.

   ... Балай эмэ өр айаннаата. Куһаҕана диэн, тыалырда, өссө тибиилэнэн барда. Бу хайысханан буолуохтааҕын билэр этэ да, кэнникинэн бутуллара элбээтэ. Ити курдук сырылатан истэҕинэ, бураана үлэлээбэт буолан хаалла. Тыый, туох буоллаҕай? Куочук испиискэтин ылан уматаары гыммыта – уктубатах! Ол эрээри хасыһан-хасыһан, көрүүчэйэ бүппүтүн биллэ. Бу сору!

   Ханна-ханна тиийбитэ буолла? Төһө да кулун тутар ый буоллар, дьагдьайталаан барда. Хайдах буолуох бэйэккэтэй?! Төннүө дуо? Ханан? Иннин диэки барар дуу? Сатыы дуо? Хаара халыҥа сүрдээх: ончу ыраатыа суоҕа, хата, сэниэтэ эстэн, үлүйэн өлүө. Тугун ынырыгай! Арыгы иннэ диэн айаннаабыта да баар ээ. Настаабынньыктара Микииппэр эрэйдээх урут «арыгы – дьаат, үчүгэйгэ хаһан да аҕалыа суоҕа, арыгыттан аккаастаныҥ» диирин Куочук иккилээҕинэн истибэт, наар төттөрүтүн этээччи буолан өһүргэтэрэ. Билигин кэлэн санаатаҕына, оҕонньор эрэйдээх сөпкө да этээхтиир эбит.

   ... Куочук арааһы бары санаата. Ол тухары туох эрэ ыар санаа баттыыр, күүһүн өһүлэр, өйүн баайар курдук. Сүрэҕэ биир кэм бип-битиргэс үлүгэр. Саатар, испиискэтин ылбатах. Ыччака! Бурааныттан тэйбэт санааланна, баҕар, ким эмэ ыраахтан көрөн кэлиэ. Ити курдук устунан халлаана сырдаабытын биллэ. Аны туран, аччыктаабыт, тугу эмэ үссэнэ түспүт киһи баар ини! Туох кэлиэй. Күнүскүнэн күн чаҕылыччы көрдө, хата, нухарыйыах курдук буолла. Бурааныгар олорон нуктаан ылла. Ычча, тоҥмут. Бэҕэһээҥҥи буоккатыттан, хата, төбөтө ыалдьыбатах, арай сүрэҕэ өлөхсүйэр. Аһыах санаата тулуппата. Туран тоҥуу хаарынан хаамыталаан баадьаҥнаата, талах төбөтүн кэбийээччи буолла. Аһыыта бэрт да буоллар – кыһалҕа.

   Бу сырыттаҕына чугас курупааскылар көтөн сарыкынастылар. Элбэхтэриин! Хаарыаны, биир эмэ аттыбар да кэлбэт ээ, баҕар, хайдах эмэ гынан тутан ылыллыа этэ. Куочук ити санаатыттан эрдийэн, бураанын тиийэн хаһыспыта – хоппуруон сап түрдьэтэ сылдьар! Бу үөрүүнү! Тугу барытын умнан, туһах оҥорон барда. Баччаҕа бу дойдуга муора хабдьыта тахсар. Оо дьэ, тоҥот хаар устун сүүрсүү диэн манна буолуохтаах этэ эбээт!

   Куочук талахтар быыстарынан сылдьан сүүрбэччэ туһаҕы ииттэ. Саба билигин да элбэх туһахха тиийэр кыахтаах. Чэ, бэйи, ону онтон көрүллүө. Бурааныгар кэлэн, хабдьылар кэлээйэллэр диэн дьылыйан олордо. Борук-сорук буолуута син биллэ сырыттылар эрээри, ончу чугаһаабатылар. Сол курдук түүнү аһарда. Тоҥоору гынна да, туран хаамыталыы түһэр, онтон сынньанар, иһиллиир.

   Сарсыарданан эмиэ кум гынан ылла. Уһуктубута, хабдьы бэбээрэр, көтөн талыгыраһар тыас толору. Сэрэнэн туһахтарын диэки көрбүтэ, доҕоор, чахчы иҥнибит! Ол диэки түһүннэ. Икки иҥнибит! Биир хабдьыны сонно моонньун булгу эрийээт, хааннары-сииннэри сиэн сапсылынна. Үчүгэйиин! Бу сылааһыкатын ньии! Иккиһин да уһаппата, сонно көмүллээтэ. Хараҕа сырдаата.

   ... Алтыс хонугар бөртөлүөт бирилээн кэлбитэ. Куочук, сааскы күҥҥэ дэлби сиэтэн, сирэйэ ньиэгир киэниттэн итэҕэһэ суох хараарбыт этэ.