Сиимэн Сэмэнэбистээх дьокутаакка хандьыдааты аҕытаассыйалыыр мунньахха дьон аҕыйаҕын бэркиһээтилэр. Куораттан төһө да тэйиэс сыттар, улуус киинэ ааттаах сэлиэнньэттэн кулууп тиэхүлэһиттэрин холбуу тутан аахтахха, оруобуна уон киһи. Балартан хаһа бу дьиэ үлэһитэ буоларын куорат дьоно хантан билиэхтэрэй.
Дьон-сэргэ (ордук тыа сиригэр) олоххо-дьаһахха сыһыана төрдүттэн уларыйбытын кэннэ хайыаҥый. Манна түптээх үлэ диэн суох, ол аата харчы диэн мэлигир. Билигин кимиэхэ харчы сыыһа баар буолуон сөбүн аа-дьуо ааҕан-суоттаан таһаарыахха сөп. Чэ, ол эрээри Сиимэн Сэмэнэбис ытык иэһин толордоҕо: тылын ууһа төһө тиийэринэн дьокутаакка хандьыдаат бырагырааматын иһитиннэрдэҕэ. Аҕыйах киһи кэлбитигэр кини тугун буруйай.
Урут, 90-с сылларга, маннык аҕытаассыйаҕа кулууп иһэ ыы-быччары буолара. Оччолорго дьон-сэргэ өйө-санаата уһуктан, иһигэр туох көөнньөн кэлбитин түөрэтин тоҕо тэбиирэ. Ити курдук уот харахха сырбатан эттэххэ, олохпут-дьаһахпыт тупсуо диэн санааттан эбитэ буолуо. Ол – билигин суох: төһө да мунньахтаа. Урут эстрада сулустара маннык тэрээһиҥҥэ былдьаһыгынан бараллара. Эдэр дьоҥҥо туох куһаҕана кэлиэй – сири-дойдуну буор босхо кэрийии, саҥаны-сонуну билии, сүрэх битиргии тэбиитэ уонна оттон ботуччу үп-харчы! Тыа дьоно барахсаттар тэлэбиисэргэ эрэ көрөр ырыаһыттара субу иннилэригэр тахсан ыллыылларын көрөөрү, хара сарсыардаттан (артыыстара айаҥҥа туруммуттарын истээт) «наарыһынайдарын» ыытан кулуупка миэстэ уурдарар буолаллара.
Сиимэн Сэмэнэбис суоппары кытта кэккэлэһэ олорбут буолан, кэннигэр кимнээх баалларын өйдөөн көрбөтөҕө. Бүтэйдии сэрэйдэҕинэ, наака, ырыаһыттар, быһата, култуура үлэһиттэрэ буолуо – тутуурдара тос курдук быһыылааҕа. Үс чаас кэриҥэ сыыйылыннаран, кулууптарыгар астаран кэлбиттэригэр биир сырдык хоско олохтообуттара. Малы-салы киллэрбит кэннэ, ким-ким кэлбитин дьэ дьоһуннаан көрөөрү хайыспыта – курбуу курдук таһаалаах, буспут моонньоҕон курдук харахтаах, сырдык сэбэрэлээх дьахтар кинини көрөн аҕай турара! Сиимэн Сэмэнэбис, соһуйбут омунугар, тылыттан маппыта, эбиитин силигэр чачайан, биир туспа кыһалҕаҕа түспүтэ. Люба! Били, эдэркээн Любата эбит этэ!
Сааһырдар даҕаны Сиимэн балайда долгуйбута, били, хаһааҥҥы эрэ кэмнээҕитин курдук турукка киирбитэ. Любата да чоххо баттаабыт курдук имэ кэйбитэ быһыылааҕа, дубук-дабык туттара.
Киһи аҕыйаҕыттан Сиимэн Сэмэнэбис уруккутун курдук уутугар-хаарыгар киирэн кэпсээбэтэҕэ: өйө-санаата наар Люба этэ. Уруккуну санатан «Эйигин эрэ...» диэн ырыатын ыллаабытыгар букатын даҕаны уйадыйан хаалбыта.
Мунньах кэнниттэн тутуу былдьаһан айаннарыгар туруммуттара. Суоппар Сылааба «киэҥ аартыкка манан быһалыыр суолу билэбин» диэн, оллур-боллур сиринэн көтүөккэлэппитэ. Бу сырыыга Сиимэн Любатын кытта кэнники олбоххо олорон арааһы бары ботур-итир кэпсэтэ испиттэрэ. Син балай эмэ айаннаабыттарын кэннэ массыыналара аҕыйахта дьигиҥнээт, умуллан хаалбыта. Сылааба мөҕүттэ-мөҕүттэ, тахсан мотуорун чинчийбитэ эрээри, туох да туһа тахсыа суоҕун билэн, кэбиинэтигэр киирэн, лах гына олорунан кэбиспитэ. Бүттэхтэрэ ол. Балай эмэ олорбохтоон баран тоҥо быһыытыйбыттара. «Мантан хайа эрэ бөһүөлэк чугас буолуохтаах» диэн Сылааба саҥа таһаарбытыгар Сиимэн Любалыын барар санааламмыттара. Куораттан кэлсибит мусукаан уолу кытта Сылааба, баҕар, массыына түбэһэ кэлиэ диэн хаалбыттара.
...Сүрдээх өр хааман, дэлби сылайан, арааһа, икки хас чаас кэриҥэ буолуо, биир бөһүөлэккэ салбыҥнаһан кэлбиттэрэ. Бэтэрээ киэҥ олбуордаах коттеджтыҥы дьиэҕэ кэлэн тоҥсуйбуттарыгар тыһаҕас саҕа апчаарка үрэн баргыйбытынан ойон тахсыбыта, ону кытта хайаларын эрэ кэһиэхтээх саҥата иһиллибитэ:
– Кимнээхтэргитий? Туохха кэллигит?
– Суолга быстаран иһэр дьоммут. Сарсыардааҥҥа диэри хонноруо этигит дуо? – диэн, Сиимэн саҥаран эрдэҕинэ ситэ этиппэккэ:
– Хас кэлбит-барбыт дьону түһэрэр-хоннорор гостиница буолбатахпыт, ааһа туруҥ! – диэт, ааны халыгыр гыннарбыта. Онтон эрдийбиттии апчаарка ардырҕаабытынан барбыта.
Айанньыттар тэҥнэһиэхтэрэ дуо, салгыы хаампыттара. Бу иһэн көрдөҕүнэ, Любата доҕолоҥнуур, арааһа, соппуоскатыгар атаҕын аалларбыт быһыылаах. Тэйиччи биир дьоҕус дьиэ боруоран турарыгар тиийэн тоҥсуйбуттарыгар балайда буолан баран тэлигириэйкэ бүрүнүүлээх эмээхсин тахсыбыта. Сиимэн кэпсээнин истэн баран, ону-маны ыаспыйалаһа барбакка, хата, дьиэҕэ киллэрбитэ. Соҕотох олорор кырдьаҕас эбит. Түргэн үлүгэрдик чэй өрөн, дьоҕус остуолугар ас тарпыта. Сиимэннээх аччыктаабыттарын дьэ билбиттэрэ... Кэргэнниилэр дии санаабыта эбитэ дуу – эмээхсин аан дьиэҕэ турар эргэ кырабаакка орон оҥорбута. Сылайбыт айанньыттар сыгынньахтанан, оннуларын булан туох да саҥата-иҥэтэ суох кэккэлэһэ сыппыттара...
* * *
... Оччолорго Сиимэн бакылтыакка ассыстыан этэ. Биирдэ дэкээни солбуйааччы Былатыан Саабыс үөрэххэ субу киирбит оҕолору кытта Өлүөнэ арыытыгар окко барыс диэн соруйбута. «Үргүлдьү балыктыахпыт, күөгүтэ ылаар» диэн өй укпута. Сиимэн, ончу балыксыта суох киһи, күтүөтэ Бэлиэрийгэ тиийэн, били, дэкээнэ эппит күөгүтүн, оҥоһуу мэҥиэтин ылбыта. Барыахтаах сирдэригэр тиийэн туох да кыһалҕата суох устудьуоннары кытта сэлэспитинэн барбыта.
Былатыан Саабыс бүнүөкүллэммит, өссө тельняшкалаах, адьас муора суудунатын хапытаанын курдук туттар-хаптар. Сиимэҥҥэ «оо-ол көстөр арыыга тиийэн субуотунньук дьонугар көмөлөһүөхтээхпит» диэн, тардыалатан саҥарар, астыммыта сүрдээх. Онтон тоҕо эбитэ буолла, Сиимэҥҥэ эппэккэ эрэ катерга олорон тигинэтэн хаалбыттар. Өлүү болдьохтоох, мааҕын эдьиийин аахха майаныастаах салаат сиэбитэ – иһигэр улахан «бастаанньа», биир кэм буп-булдьугурас. Онон хаһан ыраах самналлан турар туалеттан тахсыар диэри катер сундулуйан ырааппыт этэ.
«Хайыах баҕайыбыный?» диэн мунааран турдаҕына, курбалдьыгас таһаалаах, хап-хара харахтаах биир кырасыабай кыыс чугаһаан кэлэн:
– Устудьуоннары көрбөтүҥ дуо? – диэн ыйыппыта. Олус ыксаабыт, долгуйбут көрүҥнээҕэ. Кыыс эмиэ Сиимэн курдук катеры куоттаран кэбиспит.
– Чэ, бу эргин мотуоркалаах дьон баар буолуохтара. Онно олорсон дьоммутун булуохпут, – диэн, эр киһи быһыытынан эрэллээхтик быһаарбыта.
Кырдьык, икки чаас кэриҥинэн ыры-ырҕаҕар истээх биир киһи «эрэйбин саныыр эрэ буоллаххытына» диэн, мотуоркатыгар олордубута. Сиимэн, били, Былатыан Саабыс ыйбыт арыытын көрдөрбүтүгэр киһитэ начаас ыккардыгар дооҕунатан тириэрдибитэ уонна харчытын хоонньугар уктаат, атын сир диэки сыыйылыннара турбута.
Сиимэннээх «дьоммут манан бааллара буолуо» диэн, арыыны кэрийбиттэрэ да, ыт да охсор киһи суоҕа. Дьиҥэр, манна оннук айылаах от үүммэт да эбит этэ. Арай хаһааҥҥы эрэ кур от тобоҕо дэлби лаҥыран сытара. Ити даҕаны арыый үрдүк сир буолан, устубатах быһыылаах. Ким да суоҕун билэн, Люба (баччааҥҥа диэри син айах атан билистэхтэрэ) олус ыксаабыта. «Биһиги манна баарбытын ким билэн быыһыай?» эҥин дэтэлээбитэ. Бу кыыс оскуоланы бүтэрбитэ үс сыл буолбут, үөрэххэ сыл аайы туттарса сатыыр эбит эрээри, сороҕор бырабааллаан, сороҕор куонкуруска хапсыбакка сыыйыллан иһэр эбит. Кулуупка худруктаабыт. Ырыаҕа үчүгэйбин, онон культпросвекка дуу, төрүт култуура салаатыгар дуу туттарсыам диэн ыраламмыта бу быйыл туолбут.
Ырааҕынан мотуоркалар ыһылыннаран ааһаллар. Сиимэннээх маҥнай утаа араастаан бары далбаатана сатаан баран тохтоотулар: ким да чугаһыах быһыыта биллибэт. Аны аччыктаан киирэн бардылар. Кырдьык, сарсыарда барбах кучу-мачы гыммыттара иҥэн сылдьыыһы дуо. Бу туран Сиимэн сиэбигэр күөгүнү укта сылдьарын саныы биэрдэ. Хаһан эрэ Бэлиэрийдээҕи кытта сырыттаҕына, тастыҥ балтылара Таанньыскалаах Өлөөнө талах кэннигэр дьылыйан олорон, алыһары, күстэҕи балай эмэ хаптаралларын санаан кэллэ.
Кылаабынайа, эйигин балык көрүө суохтаах үһү. Ол сүбэни сирдьит оҥостон, Любатын кытта үөт кэннигэр саһан олорон күөгүлээбитинэн бардылар. Омуннаабыт курдук, күстэх хап да хап! Кыыһа үөрүүтүттэн ытыһын таһыммахтаата, бэл, Сиимэни иэдэһиттэн убураан ылбахтаата.
Балай эмэни бултаан, кытыыга тахсан уот отуннулар, үөл талаҕынан үтэһэ оҥостон балыктарын уокка сырайдылар. Аччыктаабыт омуннарыгар, сүүрүҥүйдүү хабыалаатылар. Кэпсэтии-ипсэтии сүрдэннэ, Робинзон Крузо кытта ахтылынна. Топпут-хаммыт дьон буолан, былааннара кэҥээтэ. Маҥнай сөтүөлүөххэ диэн буолла. Люба, төһө да купальнига суох буоллар, үп-үрүҥ туруусуктаах, биир оннук лиипчиктээх ууга киирдэ. Сиимэн, ыттыы харбыыр эр бэрдэ, бу кэрэ кыыска дьиҥнээх моряк курдук көстүөн баҕарталаата.
Астыныахтарыгар диэри сөтүөлээн баран кытылга тахсыбыттара, көстүү киэнэ омуннааҕа буолбут: Люба туруусуга этигэр хам сыстан, онтун иһигэр туох баара курдаттыы харааран көстөргө дылы, оттон Сиимэн киэҥ халлаан күөх туруусуга «били сиринэн» бөлтөйүөҕүнэн бөлтөйбүт.
«Антах хайыһыах» диэн баран, уоллаах кыыс киэр хайыһан туран, баар-суох таҥастарын устан ыктыбыттара уонна утарыта көрсөн килбиктик мичээрдэһэн кэбиспиттэрэ. Маҥнайгы уустук түгэни бэркэ туораабыт дьон аны отуу туттар түбүгэр түспүттэрэ. Били, күнүс көрбүт кур отторо абыраабыта: отууларын үрдэ да, сытарга тэллэх да буолбута. Уоттарын отууларыттан чугас көһөрбүттэрэ, тигинэччи оттон баран, уккунньаҕы кулуһуҥҥа укпуттара хараҥаҕа сүрдээх көстүүлэммитэ.
Саамай үчүгэйэ, долгутуулааҕа отуу иһигэр этэ. Сиимэн кыыһы кууһан сытан, кэтэҕиттэн сэрэниин-сэрэнэн сыллаан ылбытыгар биирдэрэ аргыый аҕай эргиллэн уол түөһүгэр сыстыбыта, иилии кууспута, эбиитин уоһуттан уһуннуук да уһуннук убураабыта. «Биэс сыл үөрэтиэхтээх устудьуонум, онон кэбис, сатаммат» диэн санаа Сиимэни туормастыы сатыыра да, туттунар кыах хайыы үйэ мэлийбит этэ...
* * *
Сарсыныгар, түөртүүр чэй саҕана, арыыга катер күллүгүрээн кэлбитэ, көстүүлээх сиргэ бүнүөкүллээх Былатыан Саабыс муора суудунатын хапытааныттан итэҕэһэ суох туттан, сулардыы бытыгын имэринэ турара.
БУТУКАЙ.
