Үс саха эрдээх “Графиня”

 

   Гаврил Васильевич Никифоров-Манньыаттаах Уола – саха аатырбыт атыыһыта, мэссэнээтэ. Кини улахан уола Василий 1893 сыллаахха төрөөбүтэ. Сайын аайы атыыһыт дьиэ кэргэниниин Сэр­гэлээххэ даачаҕа тахсан сынньанар эбит. Билигин даҕаны ол даача Сэргэлээххэ баар, оҕо саада тахсан сайылыыр дьиэтэ буолан турар. Биир сайын онно сынньана сытан, эдэркээн Василий биир кыыһы кытта билсэн, доҕор­доһон барар. Аҕата ону сө­бүлээбэккэ, уолун киин сир диэки үөрэттэрэ ыытар. Василий Москубатааҕы тимир суол институтун бүтэрэн, инженер идэтин ылбыта диэн суруйаллар. Өссө Москубатааҕы университет бөлүһүөпүйэ факультетыгар эмиэ үөрэммитэ диэн баар.

   1911 сыллаахха Василий Никифоров Нижнэй Новгородка бара сылдьан, Волганан Астрахаҥҥа дылы устан кэлэргэ санаммыт. Борохуокка кини Юлия диэн эдэркээн кыыһы кытта билсэр. Кыыс Астрахаҥҥа олорор эбит. Эдэр дьон бэйэ-бэйэлэрин сө­бүлээн, сонно холбоһорго санаммыттар. Тоҕо оннук түр­гэнник быһаарыммыттарын би­лигин өйдөөбөккүн эрээри...

   Уол кыыс дьонугар билсиһэ диэн кэлбит. Юлия аҕата Фердинанд Кауль – омугунан швед, борохуоттары дьаһайар хампаанньаҕа инженер эбит. Ийэтэ Евдокия Карповна Прибалтика ньиэмэстэриттэн төрүттээҕэ. Сэттэ оҕолоох буолан, матырыйаалынай өттүнэн тиийиммэт эбиттэр.

Кыыс дьоно омук күтүөттэн соһуйбуттара саарбахтаммат. Ол эрээри, уол кимин-тугун, үчүгэй үөрэхтээҕин, төрүт­тэ­рин туһунан билэн баран, киһи мыыммат күтүөтэ буоларынан сөбүлэҥнэрин тута биэрбиттэр. Өссө, кыыспыт бэркэ эргэ тахсан эрэр диэн күлүктэригэр имнэммит буолуохтаахтар. Инньэ гынан, Юлиялаах Василий 1912 сыллаахха холбоспуттар.

 

   Бэргэһэлэниилэрэ уол дой­дутугар, Саха сиригэр буолбут. Аҕалара Василий Гаврилович улахан, туйахпын хатарыа диэбит эрэнэр уола кэрэчээнэ омук кийиитин аҕа­ларын көрсө, эдэр ыалга анаан туох да бэртээхэй дьиэ тутан көрсүбүт – ол дьиэ Дьокуускай куоракка Большая уулуссаҕа (билиҥҥинэн Ленин бэрэспиэгэр) 60-с сылларга диэри баара, билигин ол оннугар «Холбос» дьиэтэ турар.

   1913 сыллаахха Юлиялаах Василий Дьокуускайга кэлэн бэргэһэлэнэн баран сыбаайбалаабыттар. Сэрэйдэххэ, миллионер уолун сыбаайбата ааттаах буолуо. Дьэ ол эрэн, эдэр ыал Саха сиригэр хаалар санаата суоҕа. Онон аҕалара Москуба килбэйэр киинигэр, Лубянкаҕа үс этээстээх көстүүнэй дьиэтин атыылаһан биэрбит. 1914 сыллаахха манна Манньыаттаах уолун сиэнэ – Сергей төрүүр.

   Ханныгын да иһин, омук кыыһа саха мил­лионерыгар кэр­гэн тахсара ол да кэмнэргэ ураты көстүү буол­лаҕа. Ол эрээри, Василий Никифоровы дэ­лэҕэ «принц» диэхтэрэ дуо! Тас сэбэрэтигэр, тутта-хапта сылдьарыгар, саҥа­тыгар-иҥэтигэр, дьүһүнүгэр – кини үрдүк өйө, таһыма, киэҥ билиитэ-көрүүтэ көстө сылдьара.

   1917 сыллаахха өрөбөлүүс­сүйэ ытылҕана саҕаланар. Ити кэмҥэ былааһы ылбыт бассабыыктар ыраах­тааҕы Николай Торуойу дьиэ кэр­гэнин кытта тутан, хаайаллар. Салгыы Сибииргэ ыытарга уураахтыыллар.

   1918 сыллаахха Василий Никифоровы ыраахтааҕы дьиэ кэргэнин сыыл­каҕа арыаллыыр хамаан­даҕа киллэрбиттэр диэн чахчы дуу, үһүйээн дуу баар. Араа­һа, Сибиири үчүгэйдик билэр диэн көрдөспүттэрин, сө­бү­лэспит курдук. Василий Гав­рилович Екатеринбурга тиийэн тэрээһин үлэни ыытан, көрсөргө бэлэмнээн тоһу­йуох­таах эбит. Онно кинини ыраах­тааҕы дьиэ кэргэнин олохтуур сири бэлэмнэтэ Тобольскайга ыыппыттар. Сотору онно Романовтары аҕалаллар. Ити кэм­ҥэ Колчак аармыйата, үрүҥ­нэр сэриилэрэ куораты тө­гү­рүйэн эрдэҕинэ, Рома­новтары төттөрү Екатеринбурга көһөрөн илдьэллэр. Тобольскайга Колчак аармыйатын кимэн киириитэ са­ҕаланар. Ытыалаһыы буолбутугар Василий Никифоров түүн туран таҥнан тахсыбыт уонна эргиллибэтэх дииллэр. Сарсыныгар кинини тимир суолун аттыттан булан ылаллар – таҥаһа суох өлө сытарын. Халаары өлөрбүттэрэ дуу, түүҥҥү ытыалаһыыга түбэһэн өлбүтэ дуу биллибэт.

 

 

   Юлия Федоровна кэргэнэ өлбүтүн кэннэ ыарахан кэмнэри көрсүбүт. Москуба килбэйэр киинигэр бас билэн олорбут «особняк» дьиэлэрин саҥа былаас былдьаан ылбыт. Юлия уолун кытта Москубаҕа кы­һал­ҕаҕа кыһарыйтара сылдьарын биирдэ Кузьма Гаврилов көрсөр. Оччолорго Кузьма Осипович Саха сирин бэрэстэбиитэлистибэтин солбуйааччыта, дуоһунастаах, чыын-хаан киһи. Дьахтары аһынан, массыньыысканан ылларар. Кырдьыга, эдэркээн, кэрэ бэйэлээх дьахтары сөбүлээтэҕэ да буолуо...

 

   Салгыы К.О. Гаврилов кыыһа М.К. Гаврилова ахтан суруйбута баар: «Мин аҕам олус үтүө санаалаах киһи этэ. Уолчаан киниттэн арахпат этэ. Уолу аһынан, Кузьма Осипович Юлияны кэргэн ылбыта».

   Кузьма Гаврилов «Кэргэн таҕыс» диэбитин дьахтар киэр илгибэтэх. Кырдьыга, кини онтон тугу сүтэриэй? Онтон Кузьма Осиповиһы саҥа былааска кутталлаах аймахтардаах диэн куттамматах диэн хайҕыахха сөп. Инньэ гынан Сэбиэскэй былаас биир чаҕылхай лиидэрэ Манньыаттаах сыдьаанын быыһаабыта диэххэ сөп. Кырдьык, Сергей Никифоров-Манньыаттаах сиэнэ Кузьма Осиповиһы олус сөбүлүүрэ.

Дьэ ол эрээри, Кузьма Осипович «графинялыын» ыпсыылара кыттан, өр олорботохтор. Баҕар, саха отчут-масчыт дьадаҥы дьонуттан төрүттээх Кууһумаҕа сахалыы-махалыы бэйэтин дьахтара ордук чугас буолбута дуу? Ол эрээри, кэпсииллэринэн, атын төрүөт эмиэ баар эбит.

 

 

   Биир сыл Кузьма Осипович кырасаабысса ойоҕун Саха сиригэр ыыппыт. Бэйэтэ хойутуу тиийиэхтээҕэ буолуо, онон Юлиятыгар арыалдьыт быһыытынан оччотооҕу үөрэх наркоматын салайбыт Сэмэн Донской убайа Сэмэн Донскойу-I (улахан) булларбыт. Бу эмиэ саха биир улахан интэлигиэнэ, сир наркоматын сала­йааччыта, чыын-хаан, өй-билии бөҕө киһи этэ диэн ах­таллар. Итэҕэһэ диэн, арай, бөк­чөгөр үһү.

   Семён Николаевич Донской-I (1893-1938) П.А. Ойуунус­ка­йы кытта Саха АССР төрүт­тэ­ниитин туһунан Манифест суруйбута. Кини саха оскуолалара сахалыы үөрэтэл­лэригэр үлэлэспит өҥөлөөх. Сир реформатын иилээн-са­ҕа­лаан ыыппыта.  Саха сиринээҕи Губревком чилиэнэ этэ, национальнай автономия ылыныытыгар актыыбынай кыттыыны ылбыта. 1923-1924 сс. ЯЦИК бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан, онтон ЯЦИК Бүрүсүдьүүмүн чилиэнинэн, ССРС  Киин ситэриилээх кэмитиэтин чилиэнинэн үлэлии сылдьыбыта. Алданнааҕы көмүс бириискэлэрин былдьыы сатаабыттарын  көмүскээбит өҥөлөөх.

   ...Ол уһун-киэҥ айаҥҥа кэрэчээнэ Юлия уонна Донской-I бэйэ-бэйэлэрин сөбүлээн дуу, аралдьыйаары дуу, ыксаласпыттар курдук... Оччотооҕуну ким тымтыктанан көрбүтэ баарай, ол эрэн Кузьма Гаврилов ону билэн баран, бырастыы гымматах дииллэр. «Хоонньостугут да, мантан ыла бииргэ олоруҥ», – диэн судургутук быһаарбыт.

   Кузьма Осипович бэйэтэ Дьокуускайга кэлэн баран, 1927 сыллаахха Мария Федоровна Охлопкованы (Харитонованы) кэргэн ылбыт. Мария Федоровна дьахталлар хамсааһыннарын төрүттэспит киһи. 1928 сыллаахха кыыстара Мария төрөөбүт. 1931-38 сылларга кинилэр Моску­баҕа олорбуттара. Мария Кузь­минична ахтарынан, аҕа­тын маҥ­найгы дьиэ кэргэнин кытта билсэр эбиттэр. К.О. Гавриловы 1937 сыллаахха хаайбыттара. Саха биир чулуу киһитин сырдык тыына 1939 сыллаахха хаайыыга сытан быстыбыта.

   Юлия Кауль Сэмэн Донскойу (I) кытта уонча сыл дьоллоохтук, сүрдээх үчүгэйдик быр-бааччы олорбуттар. Арай кэнники Сэмэн Донской сиһин уҥуоҕа сэлликтээн, улаханнык ыарытыйбыт. Ол да үрдүнэн, эрэпириэссийэ ытарчатыттан мүччү түспэтэх. Ороҥҥо сытар ыарыһах киһини наһыылканан кэлэн Бутыырка хаайыытыгар илдьэ барбыттар. Донскойу буруйгун билин дии сатаабыттарын биир да боротокуолга илии баттаабатаҕа дииллэр. Доп­пуруостаабыт докумуоннарыгар хаан суола баарын ахталлар...