Сааскы кус үмүрүйэн, анды кэлэн хаалыа диэн манаһар кэм. Биир үтүө ылааҥы күн эмиэ, куолубунан, барбах ыһык ылан хаама барарга быһаарынным.
* * *
Халлаан суһуктуйуута туран, чэйдээн баран, утуйан бусхата сытар атастарбын уһугуннарбакка, хомунан бардым. Оппуос уһуктан көҕүрэттэ тахсыбытыгар, баҕар, хонон хаалыам диэн сэрэттим. Киһим, уутун быыһынан дьааһыйа-дьааһыйа, барбах эрэ сыҥааҕырдаат, киирэн хаалла.
Мутукча сыттаах тыам быыһынан бэркэ өрө көтөҕүллэн хааман иһэбин. Уһун омооно эрэ хаалан эрэр бырачыахтарынан сирдэтинэн ыраах барыахтаах сирбин хаарта оҕолоохпор көрөн сирдэттэбин. Күнү быһа наар хааман, тиийиэхтээх сирбэр күн аллара барыыта, салгын туруута тиийдим.
Тиийбитим: тыатыттан уулаах, тыатын саҕата кытта угуттаан аҕай сытар эбэ эбит. Кутата күөлү биир гына уста сылдьар. Эбэ үс гыммыт биирин эргийэ барбытым кэннэ ардаҕым улам күүһүрэн, онтон хойдон, ыаҕастаах уунан кутан барда. Мин хааччынар бэйэм бу сырыыга наар илдьэ сылдьар салапаан элээмэтин хаалларан кэбиспиппиттэн кыһыйдым. Көхсүм илийэн хаалла. Тыым иһигэр уум элбээн, ньылбырыҥнатан барда. Ол иһэн ханан тиксиэххэ сөп сир баарын көрө, сири-уоту үөрэтэ иһэбин. Арай өйдөөн көрбүтүм, үрдээн көстөр тумуһах баар. Онно олох бу бэтэрээ өттүн курдук кутата суох чай кытаанах кытыллаах эбит. Мин үөрдүм. Хата, туох да мэһэйэ суох тиксэн, уот оттунан чэйдиэм, куурдунуом. Кырдьык, туох да мэһэйэ суох тигистим, таҕыстым. Кытаанах сиргэ үктэнэн, сис көннөрө туран көрбүтүм, олох да урукку өтөх онно эбит. Тыа саҕатыгар отунан-маһынан саба үүнэн хаалбыт хотонноох туруорбах балаҕан турар эбит. Аҥаар эҥэлэйэ сууллубут дуу, көтүрэн кэбиспиттэр дуу, харааран аҥайан турар.
Дьон олоро сылдьыбыт сиригэр кэлбиппин билинэн, тута ыһыкпыттан сирбэр-уоппар бэристим. Тыыбын таҥнары саптан, ол балаҕан диэки бардым. Тиийэн иһэн көрбүтүм, хотоно ордук тэтиэнэх курдук. Балаҕанын аҥаар эҥэлэйэ ылыллан, эбиитин сууллан хаалан, үрдэ дэлби эмэҕирбитэ көстөр. Балаҕаҥҥа, тоҕо эрэ үрдэ сууллуо диэн сэрэхэдийэн, киирбэтим. Хотоҥҥо киирэн олохсуйдум. Саах тарыйар күрдьэх күкүр иһигэр өйөнөн турар. Бэрт чэбэр туттуулаах, суоллаах-иистээх хаһаайын киһи олорон ааспыт дуу диэн, ол күрдьэх көнөтүттэн ытырыктата санаатым.
* * *
Халлаан биллэ киэһэрэн барда. Аны кэлэн төннүөм дуо, манна ити мончууктары көмөлөһүннэрэн андыга олоро түһүөх санаа киирдэ.
* * *
Сылаам таайан, уһаабатым быһыылаах, утуйан хаалбыппын. Арай ол сытан уһугуннум дии саныыбын. Биир чанчыгынан сырдаан көстөр баттахтаах, түнэ сонноох киһи кэлэн кутааҕа ытыһын иттэ олорор эбит. Соһуйан, саҥабыттан матан, туох диэхпин дуу, куттанан куотуохпун дуу билинэ иликпинэ, киһим илин диэки ыйар курдук тугу эрэ этэр да, саҥата олох иһиллибэт. Мин кулгаахпынан уруккуттан моһуоктаах буоламмын, онтум бэргээн иһитиннэрбэт диэн, чараас сааскы бэргэһэм дуомуттан кулгаахпын таһааран тардыалаан иһэн уһукта биэрдим. «¤уу, түүл эбит буоллаҕа дуу?» диэн, били кырдьаҕаһым олорбут сирин диэки сэрэнэн көрөбүн.
Онтум түүн тымныйан, уотум умуллаары сыгынаҕым барбах кытара сытар эбит. «Оҕонньор туох диэн этэ сатаабыта буолла?» диэн, ол олорон толкуйдуубун. Бээ эрэ, кус көтүүтэ олох чугаһаабыт диэн утуйан хаала сыспыппыттан бэйэм бэйэбин мөҕүттэн, ойо эккириибин.
Эрдэ бэлэмнээбит сэһээккэбэр өтөх саҕатынан хаххалатан киирэн иһэн, арай көрдөхпүнэ, мончууктарым элбээн хаалбыттар. Чочумча соҕус мончуук быыһыгар түөрт анды түһэн олорорун дьэ өйдөөн көрдүм. Ойуурдаах, оттоох-мастаах буолан, холкутук үөмэн, хаххабар киирэн хааллым.
* * *
Син тулуйан-тэһийэн, ол андылары чугаһатан, иккини ылан хаалбытым. Үөрэн бөҕө. Хата, кураанах төннүбэт буоллум ээ. Дьэ, утуктаан эҥин унаарарым курдук буолуо дуо, сэргэхсийии бөҕө буолан олоробун. Ол олордохпуна, илин диэкиттэн уонтан тахса анды киирдэ. Күөлү эргийиэх курдук гынан иһэн, күөл ортотунан быһан баран киирбит сирдэрин диэки биирдэ ууга буола түстүлэр. Мин ол андылар кэлиэхтэрэ диэн, көһүйүөхпэр диэри хамнаабакка олорон кэтэһэ сатаатым да суох – түспүт сирдэриттэн хамсаабаттар. Онтон сотору соҕус буолан баран, эмиэ биир оччо үөрдээх анды киирэн эмиэ били «суолунан» эргийдэ да ууну булла. Мин ол олорон олорор сирбин сыыһа талбыппын дьэ билинним. Ити аата түүлбэр били оҕонньорум ити эбэ илин баһыгар анды түһэр диэн эппит буолуон сөбүн өйдөөтүм. Ол да буоллар, баҕар, кэлиэхтэрэ диэн эрэлим арахсыбат. Бу олордохпуна, аны биэс анды киирэн, эмиэ биир оннук эргийэн түстүлэр. Уҥуор анды үөрэ харааран көстөр буолла. Охсуһан ууну бырдаҥалаталлара ыраатта.
Хомунан барыах иннинэ ол андыларга үөмтэрэн киирэр баҕа санаа кимиэхэ үөскүө суоҕа этэй. Төһө да тыым дьэрэкээн күөх саһархай ойуулааҕын иһин, уун-утары эрдинэн, хаптайбытынан тиийдим. Лаппа чугаһаан истэхпинэ ууну таһыйдылар. Эргийэ көтөн иһэн уун-утары кэлбиттэригэр ытыалаан, хата, үһү түһэрдим. Миэнэ буолан баран атыырдара түстүлэр. Андылар эргиллэн да көрбөккө бара турдулар. Андыларбын ылан тыыбар быраҕаттыы сылдьан өйдөөн көрбүтүм, айахтара толору кыампара бөҕөтө. Ууну кыҥастаспытым, кырдьык, кыампара хойуу дойдута эбит. Ол иһин анды булан сыттаҕа.
Эһэкээммэр ыһыгым тобоҕуттан бэрсэн, чэй оргуттан иһэн, сылаам таайан, айаҥҥа сэниэ ылына түһээри өттүгэстии түстүм. Арай эмиэ били түнэ сонноох оҕонньор үөрбүт, сырдаабыт сирэйдээх-харахтаах собо үөлэн, уокка сыҕайан сии олорор. Мин диэки балыгын улахан уҥуохтарын уоһун кырыытынан сыыйан таһаарарын быыһыгар көрөн мүчүҥнүүр эбит. Махтанан тугу эрэ саҥарабын дии саныыбын да, саҥабын олох истибэппин. Ити сытан халлаан тыалырбытыгар били чараас тыым оҕото баарыстаан, сирэйбэр саба түһэн тымныынан даҕайбытыттан соһуйан, уһукта биэрдим.
Тыыллаҥнаан, ирэ түһэн баран, тыыбын хомунан хапсытан, биэс андыбын үрүсээкпэр уктан төттөрү айаммар туруннум.
* * *
Мин хараҥаны бүрүнэн кэлбиппиттэн дьонум барахсаттар миигиннээҕэр ордук үөрдүлэр. Собо таһааран мииннэммиттэр, миэхэ анаан ирээттээн хаалларбыттарын аччык киһи быһыытынан, охсон кэбистим. Дьэ, ол олорон ханна тиийэ сылдьыбыппын кэпсээтим. Дьонум «хата, булбуккун дии, хайдах дойду эбитий?» диэн буоллаҕа дии. Туох баарынан, түүлбүн кытары хайдах баарынан ууран биэрдим. Ол аата дойду өтөх эйигин сөбүлээтэҕэ, бултата сатыыр эбит. Эһиил тэринэн барыллыа диэн буоллубут.
Буркун.
