Сиэр-майгы үгэһиттэн ураты сахаҕа сиэр-туом үгэстэрэ бааллар. Балар, биллэн турар, ыкса ситимнээхтэр, бэйэ-бэйэлэриттэн утум-силис тардаллар. Саха киһитин таҥнар таҥаһа эмиэ сиэри-туому кытта ыкса ситимнээх буолара. Төһө да билигин „национальнай көстүүм“ диэн ааттаан араастаан ойуулаан-мандардаан тикпиттэрин иһин, былыр таҥас-сап хас оһуоругар тиийэ таҥас иччитин харыстыыр-араҥаччылыыр сыаллаах оҥоһуллара. Ону саха киһитэ араас куһаҕан тыынтан, хоптон-сиптэн, иччиттэн-абааһыттан харыстанар ньыматын быһыытынан көрүөххэ сөп. Ол туһунан фольклору чинчийээччилэр элбэхтик суруйаллар.
Өлүөхсүтү көмүү кини бу орто дойдуга хайдах олорбутуттан, төһө сааһыгар, хайдах быһыылаахтык өлбүтүттэн тутулуктааҕа. Саха киһитэ өйдүүрүнэн, киһи орто дойдуга олоро кэлбит олоҕун ситэри олорбокко өллөҕүнэ үөр буолан, орто дойдуга мунан-тэнэн чугас дьонун, аймахтарын эрэйдиир эбит. Дьэ бу маннык үөр буолбуттар айыы киһитин олорор олоҕун огдолутуохтарын, ыарыыны-дьаҥы аҕалыахтарын сөп. Үөр буолбут киһи чугас дьоно өлүөхсүт үөрүттэн куттаналлара, биир өттүттэн киһилэрэ эрэйгэ тэбиллэн сынньаммакка сор-муҥ суолланан сылдьарыттан эрэйдэнэллэрэ. Онон бу үөр кими да аймаабатын, бэйэтэ да муна-тэнэ сылдьыбатын диэн түктүйэҕэ хаайаллара. Үөрү түктүйэҕэ ойуун „үөрү үтэйии“ туомун толорон, кыыран хаайара. Биир оннук түбэлтэни истибиттээхпин.
Түктүйэлээх үөр таҥара
Былыр 18-с үйэ ортотун диэки биир сэниэ ыал олорбут. Биир чороҥ соҕотох кыыстаахтара эргэ барар сааһыгар да тиийбэккэ сылдьан ууга түһэн өлбүт. Дьиэлээхтэр күҥҥэ көрбүттэрин сүтэрэн ыар аһыыга ылларбыттар. Хас эмэ күннээх-түүн кыыстарын өлүгүн көрдүү сатаабыттар да булбатахтар. Сүтүктээхтэр кыыстарын ийэ буорун булларбакка, ол аһыылара араҕан биэрбэккэ хас эмэ ыйы быһа утуйар уулара уйуһуйбут. Айаҕалыы сатаан, билэр-билбэт ойууннарын, удаҕаннарын аҕалан кыырдарбыттар. Биир ыраахтан ыҥырыллан кэлбит ааттаах-суоллаах улахан ойуун кыыстара үөр буолан орто дойдуттан арахпакка ытыы-соҥуу сылдьарын, туттарбакка куттанан куоппутун эппит. Өлүгүн күһүн добдурҕа саҕана үс көстөөх сиртэн булуоххут диэбит. Дьиэлээхтэр оҕолорун үөрүн аһынан ытаспыттар. Ойуунтан түктүйэҕэ кыыстарын үөрүн тутан хаайарыгар көрдөспүттэр. Ойуун сөбүлэһэн туостан бүтэйдии тигэн түктүйэ оҥорбуттар. Тас өттүгэр ойо быһан кыыстарын дьүһүнүн оҥорбуттар. Ойуун тоҥ күөс быстыҥа кыыран үөрү үтүрүйэн түктүйэҕэ хаайбыт. Дьэ бу кэннэ сүтүктээхтэр кыыстарын булбут саҕа сананан уоскуйбуттар. Түктүйэни үөр таҥара оҥостон үөһэ өһүөҕэ ыйаабыттар.
Бу үһүйээн төһө кырдьыктааҕын билбит суох эрээри, кэлиҥҥи хаһыылар, чинчийиилэр түктүйэ диэн баар буола сылдьыбытын кэрэһилииллэр. Түктүйэҕэ киһи эрэ үөрүн буолбакка, ытыктанар көтөрү-кыылы алҕаска өлөрдөхтөрүнэ эмиэ түүйбэтин-кыраабатын диэн үөрүн хаайан таҥара оҥостоллорун туһунан үһүйээн Курсуй охсуу
Былыр өрдөөҕүтэ „курсуй охсуу“ диэн үөртэн харыстанар ньыма баара үһү. Үөр буолбут киһи кутун көҥдөй дүлүҥҥэ ойуунунан хаайтаран баран кыл өтүүнэн быыһа суох гына эрийэ баайаллар эбит. Бу дүлүҥү ытыгылаан бастыҥ миэстэҕэ уураллара. Сааһыары үөрү хаайбыт ойууну иккиһин ыҥыран ылаллара. Ол ойуун кэлэн туһааннаах сиэри-туому толороро. Онтон курсуйу таһырдьа таһааран үөр буолбут чугас аймаҕа киһиэхэ маһынан таһыйтарара. Хаппыт көҥдөй мас оҕустахтарын аайы хаахынаан тыаһыырын «үөр ыллыыр» дииллэрэ. Ол кэннэ дүлүҥнэрин миэстэтигэр төттөрү киллэрэн уураллара. Бу аймахтан биир эмэ киһи өллөҕүнэ курсуйу ылан үөһэ тииккэ ыйаан кэбиһэллэр.
Маны таһынан «Бах таҥара» диэн баар буола сылдьыбытын кэпсииллэр. Хайа эмэ ыал аһара харыһыйар тапталлаах оҕото «куһаҕан» буоллаҕына эмэх маһынан эмэгэт оҥорторон өлүөхсүт үөрүн онно иҥэртэрэллэр. Бах таҥараны туос тымтайга эбэтэр матаҕаҕа уган биллэрик орон үрдүнээҕи баһык уһукка ууран таҥара оҥостон онно үҥэллэрэ-сүктэллэрэ үһү диэн кэпсииллэр. Ол курдук Омуоруйа баай соҕотох кыыһа Сыыдам Сыҥалаабыт (Болугур Айыыта) өлбүтүгэр бах таҥара оҥорторбута диэн үһүйээн баар.
Ити курдук, саха киһитэ буулаабыт үөрү (үксүн аймах-билэ киһитин) арахтын эрэ диэн үтэйтэрэ сатаабата, өлүөхсүт эрэйин-муҥун чэпчэтэргэ кыһаллара бу сиэртэн-туомтан көстөр. Биллэн турар, оччотооҕу кэм сиэрин-туомун үгүһүн биһиги билигин билбэппит. Онон быһаччы туох да диэн сыана быһар, бу сөп, бу сыыһа диир бырааппыт суох. Туому билбэт эрээри мэнээк дьаһанартан эмиэ туттунар ордук, сатаабат киһи сатаҕайдык дьаһаммыта-тэриммитэ сэттээх-сэлээннээх буолар дииллэр.
Эбэ иччитэ быыһаабыта
Сиидэр биир күһүн тиһэх отун күрүөтүн чиҥэтэ, таарыйа илимнэрин эһэ, ыһыктанан-өйүөлэнэн оттуур сиригэр барбыт. Муҥар, ол күн дэлби ардаан ибили сытыйбыт. Сиидэр, хайыай, күнүскү омурҕаҥҥа диэри балааккатыгар хаайтаран олорбут. Кэмниэ-кэнэҕэс халыҥ халҕаһа сайҕанан ардах уурайбыкка дылы буолбут. Сиидэр туран күрүөтүн абырахтаабытынан барбыт. Киэһэриитэ дьэ бүтэрэн илимин эһэ эбэтигэр киирбит. Эбэтэ барахсан күһүҥҥү тыалга үллэн-баллан долгуннура ахан сытар эбит. Сиидэр долгуҥҥа оҕустаран эргийэ сылдьар тыытын кытта өрө мөхсөн илимин барытын син хомуйбут. Туппут балыгын хомуйан, үлэтэ бүппүт киһи сиэринэн сирин аһаппыт, эбэтин да умнубатах. Ити кэмҥэ халҕаһа былыт хат эргийэн кэлэн ыаҕастаах уунан куппут. Сиидэр эмиэ балааккатыгар хорҕойбут. Ол курдук олорон били аһын тобоҕолообут. Табахтаан баран устунан нухарыйан барбыт.
Түһээтэҕинэ, сырылас куйаас күн балааккатыгар хаһыат ааҕа сытар эбит. Сиидэр «арба да, бачча үчүгэй күнү туттумахтаһан хаалбакка тоҕо сыттамый!» дии санаан тахсаары балааккатын тэлэппитэ, кини бугулларын таһыгар күн илэ бэйэтинэн түһэн итии сардаҥаларынан ыһыахтана турар эбит. Күн сырайар суоһуттан куотан Сиидэр төттөрү үҥкүрүйбүт. Ол курдук буһа-хата сыттаҕына балаакка аана тэлэллибит, муус маҥан баттахтаах, түнэ этэрбэстээх, күөхтүҥү болоорхой халадаайдаах суон саха эмээхсинэ устар кэриэтэ үктэнэн киирэн кэлбит. Уонна оргууй аҕай: «Тоойуом, алдьархай буолан эрэр, тура тарт. Бачча киһи, былдьатаары гынныҥ...» – диэт, икки илиитин даллах гыммыта Сиидэр үрдүгэр сөрүүн уу буолан тохтубут. Сиидэр ол онтон соһуйан уһукта биэрбитэ, балаакката умайан күдэпчилэн эрэр эбит. Оччолооҕу көрөн баран Сиидэр куотар аакка түспүт, балааккатын иһиттэн малын-салын таһырдьа ыспыт. Таска тахсан баран өйдөөн көрбүтэ, балааккатын ардах хоппотоҕун үрдүнэн уу чоккурас буола илийбит эбит. Мантан Сиидэр олуһун диэн муодарҕаабыт, эбэтин диэки көрөн ылбыт. Эбэтэ барахсан уоскуйан аа-дьуо толбоннура уста сытар эбит.
Дьэ ити курдук эбэтин иччитэ Сиидэри быыһаан турардаах.
Кылабыыһаҕа...
Биһиги оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан киһи уҥуохтарын олус сөбүлээн кэрийэрбит. Тугу да алдьаппаппыт, тэпсибэппит, көннөрү дьон аатын, олорбут сылын көрөбүт. Билигин санаатахха, ол бэйэтин туһугар устуоруйа уруогун солбуйар эбит. Ол эрээри, биир түбэлтэ кэнниттэн бу дьарыкпытын букатыннаахтык бырахпыппыт. Быһата, маннык буолбута.
Биир сарсыарда обургу оҕолор мустан отоннуу бардыбыт. Отоннуур сирбитин ааһарбытыгар киһи уҥуохтаах кырдал баара. Биһиги, куолубутунан, киһи уҥуохтарын көрдүбүт. Ол быыһыгар саҥа чөмчөтүллүбүт, эргитиллэ илик киһи уҥуоҕа баарын сонурҕаатыбыт. Ол курдук кэрийэн бүтэн салгыы отоннуур сирбит диэки хаамтыбыт. Балачча ырааппыппыт кэннэ мин тоҕо эрэ кэннибин хайыһыахпын баҕардым. Санаабар кэннибиттэн ким эрэ тэһэ көрөргө дылы. Тулуйбатым, хайыһан көрдүм... арай эргэрэн хараарбыт былыргы киһи уҥуоҕар өйөнөн биир дьахтар биһиги диэки көрөн турар эбит! Мин көрбүппүн итэҕэйбэккэ уолуйан туран хааллым. Төһө да тэйиччи буоллар, дьахтар тобулу көрбүт, уолан хаалбыт харахтара куппун-сүрбүн баттаабыттара. Айыы киһитэ хайдах да итинник тобулу көрүөн табыллыбат. Мин аргыстарбын ыҥыраары төттөрү хайыспытым, дьонум номнуо ырааппыттар. Маҥнай ити көрбүтүм туһунан кимиэхэ да кэпсээбэтэҕим.
Бу түбэлтэ кэнниттэн икки-үс күн ааспытын кэннэ эмискэ түүн утуйа сытан уһугуннум. Түннүгүнэн таһырдьа тыгар күн уота хоһум иһин, дьиэм бараанын лаппа сырдатар. Арай, уубар аҥаарыйа сытан тугу эрэ сибикилээн этим „дьар“ гыммытыгар өйдөөн-дьүүллээн көрбүтүм... Доҕоор, муннукка турар кириэһилэҕэ били көрбүт дьахтарым миигин тобулу көрөн олорор эбит! Мин ыксаан суорҕаным иһигэр киирэн хааллым. Ол курдук төһө өр сыппытым буолла, утуйан хаалбыт этим. Сарсыныгар туран доҕотторбор кэпсии ыстанным. Биллэн турар, итэҕэйбэтилэр, түһээтиҥ ини дэстилэр. Ол да буоллар, ити кэннэ киһи уҥуоҕун кэрийэр дьалыкпын тохтоппутум. Арааһа, „эн эрэ биһигини кэрийэ сылдьан көрүөҥ дуо, биһиги да эйигин көрөр кыахтаахпыт“ диэтэхтэрэ буолуо.
Кустуу сылдьан
Хабырыыл оҕонньор эдэр сылдьан биир дьиктини көрбүттээх. Кини, оччолорго отуччалаах киһи, биир саас быыс булан кустаабакка сылдьыбыт. Дьон үксэ кус дии-дии хас киэһэ аайы баралларын көрө-көрө, үлэлээх киһи хайыай, ымсыырбыт санаатын хам баттаан, тыраахтарын собуоттаан бүтэн биэрбэт үлэтигэр айанныыр эбит. Дьэ, биирдэ иллэҥсийэн аллар атаһын „кустуу барыах“ диэн ыынньаҕалаппыт. Киһитэ хас да күн хараҕын симпэккэ дурдаҕа олорбут буолан батына сатаабыт да, Хабырыыл көрдөһөрө бэрт үһү. Улахан кыһалҕаттан барсар буолбут.
Дьэ ол курдук хомунан-симэнэн дьон сылдьыбат чугастааҕы күөлүгэр кус маныы киирбиттэр. Доҕоро тиийээт аһаан баран балааккаҕа утуйан хаалбыт. Хабырыыл сылайбыт киһини уһугуннара барбатах. Соҕотоҕун күөлүгэр тиийэн дурда тута охсон баран кус маныыр киэби ылынан сытынан кэбиспит. Ол курдук өр да өр манаабыт да, дьөрү, чөкчөҥө да кэлэн түспэтэх. Кыһыйыан иһин, тула уу чуумпу, арай үгүрүө хам-түм кэлэн баарын биллэрэн күүгүнээн ылар эбит. „Бу уһун саас устата биир күн иллэҥсийэн кэлбитим, миэнэ миэнин курдук!“ диэн кыбдьырына, кыһыйа олорон Хабырыыл нухарыйан барбыт.
Ол олорон үрдүнэн кус кынатын тыаһын истэн, олус долгуйан уһуктубут. Уонча көҕөн күөлгэ түһүөхчэ түспэккэ эргийэ көтөн эрэр эбит. Хабырыыл тыыммакка да иһийэн олорбут. Чуҥнаан баран кустар киниттэн арыый тэйиччи кэлэн түспүттэр. Хабырыыл утуктаабыта ааһа охсон, силин быһа ыйыста-ыйыста кустары кыҥаабыт. „Арааһа, чугаһыа суохтар“ дии санаан адьас чыыбыһын тардан эрдэҕинэ кустара, туохтан эрэ үргүбүттүү, эмискэ көтөн тахсыбыттар. Хабырыыл соһуйан олорон хаалбыт. Кыһыытыттан буруйдааҕы көрдөөн тула олоотообут да, ким да суох буолан биэрбит. Андаатар сылдьара буолаарай диэн уста сылдьар кута диэки көрбүт...
Арай, кур лаҥха саба үүммүт кутатыгар туох эрэ хара бэкир курдук күлүгэ нөрүйэн олорор эбит. Кута кытылга чугаһыырын кытта күлүк ууну уу диэбэккэ хааман кытылга тахсыбыт уонна Хабырыыл доҕоро хаалбыт балааккатын диэки уунаҥнаабыт. Хабырыыл ити харамайы көрөн салҕалас буолуор диэри куттаммыт эрээри, „аны доҕорбун куттуо“ диэн батыһарга быһаарыммыт. Эккирэтэ сатаабыт да хара бэкир ситтэрбэтэх. Балаакка таһыгар тиийэн тохтоон турбахтаабыт уонна салгыҥҥа сайҕанан сүтэн-оһон хаалбыт. Хабырыыла сүүрэн тиийэн доҕорун уһугуннара охсоот сүр тиэтэлинэн матассыыкылларын собуоттаан дьиэлээбиттэр. Атаһа тугу да өйдөөбөккө хаалбыт. Арай, дьиэлээн эрэриттэн үөрбүт.
Ити итинэн ааспыта. Ол кыһын Хабырыыл доҕоро мас кэрдэ сылдьан баһаарга дэҥнэнэн өлбүтэ.
Матрена Данилова.
Сэҥээриилэр