Биирдэ звено биригэдьиирэ айаҕа аһыллан, биһиэхэ дьикти түбэлтэни кэпсээн турар. Эргэ ампаарга утуйаары сылдьан истэргэ дьулаан соҕус этэ. Онтон тугу өйдөөбүппүн хайдах баарынан билиһиннэриим.
Самаан сайын бүтэн, айылҕа барахсан уһун улук уутугар оҥостордуу, от-мас хагдарыйан, күөх солко симэҕин ыһыктар күһүҥҥү тымныы салгыннаах, сиппэрэҥ күннэр тураллар. Саха киһитэ тоҕус ыйдаах уһун кыстыкка күөх быйаҥы сомсон, сайын устата, омуннаабакка эттэххэ, утуйары умнан да туран үлэлиир. Ол сиэринэн дьон үксэ оттоон бүтэн, дьиэлэрин, хотоннорун кыстыкка бэлэмниир, сайын устата булбут хаһаастарын харайар түбүгэр түспүттэрэ. Арай биһиги ыал саҥардыы оттоон ортолоон эрэбит. Оттуур сирбит киэҥ да киэҥ. Онно эбии Хотун Арыыны эмиэ оттуубут. Ол биһиэхэ, икки улахан, икки оҕоттон турар отчуттарга, сайын устата кыайбатах үлэ балаҕан ыйын саҥатыгар саҥа үмүрүйэн эрэрэ. Бүтэһик оппутун сарсын кэбиһээри отуубут аттыгар балаакка туруоран хонордуу оҥостобут. Күһүҥҥү түүн “ала кулуну төрөппөт” курдук, балааккабыт анныгар хаппыт оту симэбит. Ийэбит аспытын бэлэмнээн букунайар.Бүгүн, сарсын ынахпытын ыалбыт дьахтар ыырыгар үлэһэн, ийэбит хоно хаалар буолбутуттан убайым биһикки олус үөрэн сылдьабыт. Аҕабыт арыы сиргэ кэчигирэспит бугуллары көрүтэлиир, санааҕа ылларбыттыы, чочумча саҥата суох олорор. Онтон ийэбэр туһаайан: “Оппут кыра буолсу дуу, биһиэхэ, кырата орто от таҕыстар, хайдах эмэ гынан күөх от быгыар диэри тиийиэ этибит”, – диир. Ийэм: “Чахчы, бугулларбыт кыралара бэрт ээ”. Ити икки ардыгар хочулуоктаах чэйбит оргуйан, мас остуолбут тула олорон киэһээҥҥи аһылыкпытын аһаан барабыт. Дьоммут кэпсэтэллэрин истэн, убайым биһикки санааҕа баттатан, аат эрэ харата аһаабыта буоллубут. Онтон эмискэ убайым, хараҕын муҥунан көрөөт: “Көрүҥ! Алаас саҕатын диэкиттэн маҥан аттаах киһи иһэр”, – диэн чаҕаарда. Дьонум баччаҕа, киһи бары оттоон бүппүтүн кэннэ, киммит аттана-аттана айаннаабыт үһү диэн, син көх-нэм буолан, таайа сатыы олордулар. Чугаһаабытын кэннэ көрбүппүт, биһиги сирбитин кытта сэргэстэһэ сытар Оччугуй Өтөххө оттуур Хадаар Хабырыыс диэн оҕонньор буолан биэрдэ.Кини быйыл аанньа үүммэтэх улахан алааһын сэтиэнэхтээх сирин өртөөн, иһэрин этэн баран: “Дьэ, быйыл от үүнүүтэ мөлтөх, доҕор, нэһиилэ кыстыыр оппун эрэ булуннум”, – диэн аҕабар кэпсиир. Аҕам: “Хайа, оттон Бөтүрүөп таҥара аҕай иннинэ сылдьарбар Оччугуй Өтөҕүҥ ото киһи сатаан хаампат гына үүнэн тыалга долгулдьуйа сытара дии”, – диэн, чахчы, соһуйбутун биллэрдэ. Хабырыыс оҕонньор саҥата суох төбөтүн быһа илгиһиннэ уонна оргууй сибигинэйэр быһыынан: “Дьэ, сатамматым, ааспыт сыл күһүнүгэр, өйдүүгүн дуо, били, ампаар дьиэни уонна хотон дуу, балаҕан дуу дьардьаматын көтүртэрбиппин. Ол оннугар үлэһиттэрбин олордорбор успууска туттарбытым. Онтум сүгүннээбэтэ. Отчуттарбын үгүөрүлэрин түүннэри үүртэлиир, дьахтар куолаһа кыланан түлүк ууларын аймыыр... Быһата, туох эрэ буулаата. Онтон тэһииргээн, хаарыан сирим таах хаалла. Хонуга суох кэлэ-бара оттуоҕу күнүһүн да сүгүн сыппакка, ол дьахтар мэнэрийэн, биир кэм энэлийэн олорор үһү. Инньэ гынан отчуттарым «сэттээх сиргэ дуостал оттообоппут» диэн айдааран турдулар. Дьону наймылаһан оттото сылдьар киһи уоскута сатаатым да... Биир үлэһитим, били, Соппуруон уола Оппуонньа, ойо тэбинэ сылдьар киһи, биир үтүө күн үрүҥүнэн көрө-көрө тартаран, дьону куттуоҕуттан сирбин хааллар хааллын диэн, быраҕан турабын”, – диэн кэпсээннээх киһи буолла.
“Оо, чахчы, сатамматах дьыала эбит, – аҕам сэҥээрэр. – Оччоҕо ол сириҥ таах сыттаҕа дии”. “Сытымына, быйыл хойутуу дьон үлэтэ үмүрүйбүтүн кэннэ успуускабын көтүртэрэн, сирбин алҕаан көрдөһөрүм дуу. Таах даҕаны эһиил оттуурга лаҥхата, сэтиэнэҕэ...” – оҕонньор тугу эрэ толкуйдаан ах барда. Оттон аҕам ийэм диэки көрөн ылла: “Оччоҕо, арай маннык гыныахха. Мин ити сиргин быйыл оттоон ылыым. Отум букатын кырыымчыга кыһайар ээ. Ампаары көтүрүүгэ кыттыгаһа суоҕу муокастаабат ини. Быйыл оттоммотоҕуна, кырдьык, хаарыан сир эһиил сэтиэнэҕинэн көрө сытыа”, – аҕам эҕэ-дьэҕэ буолар. Оҕонньор аҕам этиититтэн үөрэн өттүгүн охсунна: “Саатар эрэ, оттоо, кырдьык, кыттыгаһа суохха кыһаллыбат күтүр ини, оттон”, – диэн баран барардыы олоҕуттан турда.
Ити курдук быһаарсан илии тутустулар. Ийэм соччо сөбүлээбэтэр да, кыс ортото ото суох хаалар кыһалҕатыттан туорайдаспата. Сарсыныгар оппутун кэбиһэн баран, сатыы Оччугуй Өтөххө хотуурданан-таймаланан, убайым биһикки аҕабытын батыһан барыстыбыт. Ийэм ааһар дьону кытта дьиэлээтэ. Биһиги чаас холобурдаах хааман, били өтөххө тиийэн кэллибит. Кырдьык, өтөх кырыы соҕус өттүгэр сабыс-саҥа тутуллубут успууска баарын көрдүбүт. Онно киирэ сатаабакка, от охсуллан испит сиригэр тиийдибит. Аҕам: “Бүгүн-сарсын Түмэппий (убайым) биһикки ити ойуур саҕатын кытта бэттиэмэлээх өттүттэн оҕустахпытына, сүүсчэ бугул кэлииһи. Ото хойуута бэрт эбит. Кыахтаах буолан баран, барытын оттоон ылбыт киһи баар ини. Уйбаанчык, эн биһиги кэннибититтэн сэрэнэн оту тарҕатан биэр, түргэнник сараҕыйыа”,– диэн үлэбитин быһаарда. Күһүҥҥү оту өр хатарар наадата суоҕун учуоттаан, өйүүн мунньуу буоларын былааннаан үлэҕэ туруннубүт. Абааһыбыт, хата, биллибэтэ. Киэһэлик, күн саҕахха кыыһан көстөр буолбутугар, өтөх хайдах эрэ боруоран, киһи кутун-сүрүн баттыахтыы соҥуоран турда. Аҕабыт, биһигини отууга бара туруҥ диэн баран, бэйэтэ, били, айдааннаах успууска диэки оттуур тэриллэрбитин кистии барда. Убайым биһикки, өтөҕү быһа охсон ааһар былыргы айан суолун омоонунан мэниктээн ыла-ыла, бэйэбит алааспыт диэки хаама турдубут. Өр-өтөр буолбата, аҕабыт сүүрэр-хаамар былаастаах биһигини ситэ баттаата. Тугу да саҥарбакка, мэниктии испит бэдиктэри окумалбытыттан хаба тардаат, иннибит диэки дьөгдьөрүтэлээтэ. Өтөхтөн балачча тэйбэхтээт, аҕабыт, син уоскуйа быһыытыйан, хаамыыта бытаарда. Кэлин отуубутугар тиийэн баран, туох буолбутун отур-ботур кэпсээтэ. Арай аҕам, били, успууска күүлэтигэр (кыракый күүлэ дуомнааҕа) хотуурдарын, атырдьахтарын кистии уураары табыгастаах сири көрдөөн муннугу хасыһа турдаҕына, дьиэ иһигэр ким эрэ сөтөллүбүт уонна киһи куйахата күүрүөх, ынырык ыар ынчык иһиллибит. Аҕам бастаан утаа “дьиэҕэ ким баар буоллаҕай, кэлбитин хайдах өйдөөн көрбөтөх бэйэкэбиний?” диэн муодаргыы санаабыт. Онтон Хабырыыс оҕонньор кэпсээнин санаан, этэ тымныйбыт, куйахата күүрбүт. Ол эрээри тута куоппатах. Киирбит сыалын ситиһэн, тэрилин сып-сап кистээбит. Сүрэҕэ биир кэм тилигирээн олорор үһү. Куттаммыт санаатыгар, аны бүтэҥи баҕайытык, ханна эрэ дьахтар кыламмыт. Аҕам, дьэ ыксаабыт. Тахсар аан диэки атыллаан эрдэҕинэ, успууска аана “халыр” гыммыт. Онтон күүстээх тыалга буоларыныы, мас халҕан тэлэллэ түспүт. Аан аһыллыбытыгар дьиэ ис бараана боруоран көстүбүт. Арай ол хараҥа быыһыгар муннуктан икки оҥойбут харах аҕабын тобулу одуулаан олорор үһү. Онтон ыла аҕам туох буолбутун өйдөөбөт. Биирдэ өйдөөтөҕүнэ, кулгааҕар тыал куһуурар, бэйэтэ буоллаҕына көлөһүнэ сарт түспүт, күһүҥҥү тымныы салгыҥҥа тоҥон дьагдьайбыт эбит. Кэннин диэкиттэн сүр энэлгэннээх, ытыыр икки ыйылыыр икки ардынан, ис хоһооно биллибэт дьахтар мэнэрийэрэ иһиллэргэ дылы үһү.
Биһиги ол киэһэ түргэн үлүгэрдик хомунан дэриэбинэҕэ киирбиппит. Ити түбэлтэ кэнниттэн аҕам дьону көмөлөһүннэрэн ити өтөх отун, успуусканы таһынан сылдьан, күнүһүн эрэ үлэлээн син биир оттообута. Инньэ гынан ити кыһын сүөһүбүтүн этэҥҥэ сыл таһаарбыппыт. Оттон Хабырыыс оҕонньор, эппитин курдук, кыстык хаар түһүөн иннинэ өтөҕүн алҕаан, успуусканы көтүртэрэн көрдөспүт-ааттаспыт сураҕын истибиппит. Ол кэнниттэн ким да Оччугуй Өтөххө абааһыны көрбүтүн, истибитин туһунан кэпсээбитэ иһиллибэт этэ. Ампаары көтүрбүт дьон туох да буолбатахтара. Арай Соппуруон уола Оппуонньа Хадаар Хабырыыска аны ат да манньаҕа оттоһуо суох буолан тылын биэрбит сурахтааҕа. Хабырыыс оҕонньор хойутун-хойут 80 сааһын куоһаран баран, атаҕар сүүрэ сылдьан таҥаралаабыта.
Ити өтөххө туох абааһыта дьону сордообутун дьон кэпсээниттэн, оччотооҕуга орой мэник оҕо буолан, долоҕойбор туппатахпын. Арай олох улаатан баран аҕабыттан ыйыппыппар: “Сураҕа, оҕонньоттор кэпсээбиттэринэн, былыыр-былыр ити өтөххө кыракый ампаар дьиэҕэ саас аайы өйүнэн бырахтарар, оҕото-уруута суох чороҥ соҕотох биир дьахтар олорбута үһү. Кини ыалдьыбыт сураҕын иһиттэллэр эрэ, чугас алаас ыаллара ылы-чып бараллара, оҕо-дьахтар дьиэтиттэн быкпата үһү. Ол курдук дьону аймаан олорон, биир күһүн халлааннаан көппүтэ, сирдээн тимирбитэ биллибэккэ сүтэн хаалбыт. Ким да сүтүк гынан көрдөөбөтөх. Ол сордоох, баҕар, өйүн тута сылдьар кэмигэр хайа мэлдьи эрэйдэнэ сылдьыай, бэйэтин дьаһаммыт буолуо диэн, оччолорго оҕонньоттор таайа сатаабыттара”, – диэн аҕам хобдох кэпсээнин кэпсээбитэ. Оччотугар ол муҥнаах киһилии хараллыбакка, үөр буолан, ампаарын алдьаппыттарын сөбүлээбэккэ, дьону куттаан бэйэтин биллэрбитэ буолаахтыа”, – диэн баран, Уйбаан Уоһукабыс кэпсээнэ түмүктэммитин биллэрэн, улаҕа диэки хайыһан кэбиспитэ. Сотору буолаат, мунна хаһыҥыраабытынан барбыта. Оттон биһиги, истээччилэр, өр утуйан быстыбакка эрэйдэннэхпит үһү...
