Тэриэлкэни сүүрдүүгэ билиҥҥээҥҥэ диэри “сүүрэр-сүүрбэт” “итэҕэйэбин-итэҕэйбэппин” диэн санаа хайдыһыыта баар. Сорохтор кырдьык сүүрдүбүттэр кэһэйэн, аны олох тэриэлкэ сүүрдүүтүгэр чугаһаабат буолан хаалаллар эбит. Оннук “дьаарай” сүүрдээччи биһиги кэккэбитигэр элбэх. Үксүгэр кинилэртэн “олох сүүрбэт, сымыйа, киһи эргитэр” диэх курдук тыллары истиэххэ сөп...
Уруккута таҥха аайы чугас дьонун түмэ тардан тэриэлкэ сүүрдэр идэлэнэ сылдьыбыт киһи ыксаан кэпсээбититтэн суруйдум. Киһим аатын этэрбин сөбүлээбэккэ, аатын уларыттарбыта. Ньукулай эрэ диирбэр тиийэбин. Дьиксинэрэ иһэ истээх. Тоҕо диэтэххэ, Ньукулайы кытта тоҕус уонус сылларга тэриэлкэ сүүрдэр идэ гына сылдьыбыт үөлээннээхтэриттэн иккиэ эрэ буолан ордон сылдьаллар.
Кулууп дьиэҕэ
Мин кырабар кулуупка бырааһынньык үҥкүүтэ-битиитэ, сыҥаах сырбатыһыыта суох ааспат этэ. Оччолорго билиҥҥи курдук холопууска эҥин аҕыйах. Билигин хаар холопууска быылыттан кытарар.
Бырааһынньык сарсыныгар ийэбэр кулууп дьиэни хомуйса барарым. Онно тиийэн көрдөхпүнэ, кулууп иннэ хаан-сиин, онон-манан бөлөх-бөлөх хаан тохтон хаары уулларбыт, хааннаах илии суола, сосуһуу, хааннаах хаарынан муннуларын туттан баран бырахпыттара кулууп иннигэр кыһыл гирлянда курдук мунньуллубут буолара.
Биһиги буолуохтааҕын курдук, дьон көрбөтүн диэн, күрдьүгү тэпсэн, дьаама оҕото таһааран, барытын онно уган таһынан саҥа хаарынан бүөлүү ыһар үлэлээх этибит. Эппит үөрэнэн хаалбыт курдук өйдүүбүн. Кыра нэһилиэк урут хардарыта өйөһөн-убаһан олороро. Ол хааны бырааһынньык кэннэ “көрө-истэ, тиҥсирийэ” сылдьар милииссийэни олох өйдөөбөппүн.
Ардыгар Саҥа дьыл саҕана аһаабыт-сиэбит ыччат иккиэн сирэйдэрэ хаан оҕуолаабытынан куустуһан, ырыа-тойук бөҕө буолан киирэн кэлэллэрэ. Муус кыаһаан буолан хаалбыт, дөйө тоҥоро чугаһаабыт хаатыҥкалара кулууп кырааскалаах муостатыттан халтарыйан, кэтэхтэрин аан боруогар тыаһаталлара. Үөхсэр-күлэр ыккардынан сытан, сылааска киирэн, утуйан хаалаллара. Ону кулууп үлэһиттэрэ кууллаах эбиэс курдук соһон аҕалан, таҥас ыйыыр сиргэ батарыайа таһыгар үҥкүрүтэн кэбиһэллэрэ. Бырааһынньык салҕанара.
Таҥха
Ити курдук Саҥа дьыллаан “айаатаан” баран, бырааһынньык күнүн мыынан аны таҥха бырааһынньыгын үрдүгэр түһэллэрэ. Ийэм кулууп үлэһитэ буолан, таҥхалааччыларга күлүүс таһааччы буолан, оччолорго тэриэлкэни күүскэ сүүрдэллэрин билэбин. Кулуупка мустуу буоллаҕына, ийэм хаһан түүннэри ол дьону маныа баарай, күлүүһү миэхэ биэрэн манатан “бүттэхтэринэ, кэлээр”, “тастарыттан хатаан баран кэлээр” эбэтэр “бүттэхтэринэ, ыҥырыахтара, хатаар” диэн буолара. Ол аайы күлүүс таһааччы буоламмын киирээччини-тахсааччыны барытын билэрим.
Тэриэлкэ сүүрдээччилэр сороҕор холуочук да кэлэн сүүрдэллэрэ. Мин оннук холуочук дьон баар буоллаҕына, ийэм өрүү этэр этиитин: “Түннүгү сэрэниҥ, түннүккэ чугаһаамаҥ, табаххытын баһаарынай кумахха умуруоруҥ, иһимэҥ”, – диирин биир тылынан түһэрэрим. Ону дьонум истэ үөрэнэн хааллахтара дуу, этиим түмүгүн “испэппит-испэппит, умуруоруохпут...” диэн миигин кытта хатылаһаллара. Дьэ, ол эрэ кэнниттэн “өйдөөх” буоллахтарына, биирдэ бэйэлэрин хаалларарым, тастарыттан хатаан баран, баччаҕа-оччоҕо диэтэхтэринэ, кэлиэх буолан дьиэбэр тахсарым. Мин барыам иннинэ тастарыттан хататар буоллахтарына, бары көҕүрэттэ кыра дьиэҕэ сырсаллара.
Түннүгэ суох хоско киирэн улахан холуоҥканы сытыаран, онно остуолланан олорон сүүрдүбүт буолаллара. Өрүү хара хоруо буолбут, сүүрэринэн аатырбыт “дьуһуурунай” тэриэлкэ былыргы проигрыватель хаатыгар угуллан кистэнэ сылдьааччы. Онно чүмэчилэрэ эҥин барыта баара.
Мин “үлэм” бэрээдэгэ, дьиҥинэн, тиийдим, күлүүһү биэрдим, бэрээдэктэрин көрдүм да, төннүөхтээх курдук тахсарым. Ону баара, сороҕор “ыҥырыллыбатах ыалдьыт”, туора киһи киирэн, кэлиэхтээх киһи кэлбэккэ эбэтэр киһи ордуктаах буолан хаалан ким барыахтааҕын аахсан, үүрсэн, этиһэ сыһан уһааччылар. Оччолорго мин ахсыс дуу, тохсус дуу кылааска үөрэнэбин.
Биир ыйдаҥалаах күн тиийдим. Аан аттыгар төрдүө буолан кэтэһэн тураллар эбит. Тиийдим да, туох да саҥата-иҥэтэ суох арыйдым. Киирдилэр. Уоту уматтарбатылар. Киирдилэр да сылаас батарыайаҕа сөрүөстэ түстүлэр. Итиннилэр. Чочумча кэтэһэ түспүппүт кэнниттэн үс киһи киирэн кэллэ. Кыра холуочуктар. “Эбинэн уһаабыттар” диэн буолла. Чорбойор буолан хаалбыттарын үүрэн, кыыһырса сыһан биирдэрэ кыратык куттааһыннаах-эҥиннээх кулууп аанын тыастаах соҕустук сабан тахсан барбытын кэннэ, ийэм тугу эппитин барытын этэн, сэрэтэн баран, тахсан бардым. Хатаатым. Дьиэлээтим.
Ийэбэр кимнээх кэлбиттэрин, туруктарын, хастарын – барытын отчуоттаатым. Собуоттанар будьуунньукпун үлэхтэрин курдук икки чааһынан тыаһатаары туруоран баран, утуйан хааллым. Онтум тоҕо эрэ ол күн тыаһаабатаҕа. Собуота олорон хааллаҕа дуу. Түөрт чаас курдук утуйбуппун. Тиэтэл бөҕөнөн онон-манан таҥнан тахсан кулуубум диэки сүүрдүм. Тиийэн ааны аһааппын кытта ааннары-баҕастары силэйэ илгэн кэбиһэн дьонум таһырдьаны былдьастылар. Бары үрүө-тараа сырсан хааллылар. Киһи баар диэн биир да тылы ыһыктыбакка сырыстылар. Кэннилэриттэн: “Хомуйдугут дуо?” – диэн көрдүм да, хайыһан да көрбөтүлэр. Ол туран хайдах эрэ этим тарта... Алта киһи бары тахсыбыттарын эрэ ааҕан хааллаҕым. Хараҥа кулуупка, хайдах эрэ куттанан, киирбэтим. Ааным күлүүһүн олуйа баттаан хатаатым да дьиэм диэки тэбинним. Тиийэн, салгыы утуйан хааллым.
Сарсыныгар туран мас киллэрэ сырыттахпына, бэҕэһээ тэриэлкэ сүүрдээччилэртэн биирдэстэрэ кэлэн кулуупка таҥаһа хаалбытын сылгылаһа “барыах” диэн хаайда. Онно эрэ бэҕэһээ кулуубу хомуйбуттарын-хомуйбатахтарын туоһуластым. Онно киһим, хата, бэйэбиттэн утуйбатах кып-кыһыл хараҕынан ыйытардыы көрөн ылбыта бу баарга дылы.
Аһан киирэн көрбүтүм, кулууп иһэ дьэ буолан сытаахтыыр эбит! Түннүк сабыыта биир да хаалбатах, турар остуол диэн суох, барыта күөрэ-лаҥкы баран, ыһыллан көрүстэ. Биһиги иккиэ буолан, дьэ, ол ыһыллыбыты саҥата суох түргэн үлүгэрдик хомуйан бардыбыт. Ол сылдьан киһибин көрөбүн. Олох хараҕа сүүрэлээн олорор. Туохтан эрэ куттаммыта биллэр. Наар кыра да тыастан-уустан ходьоҥолуу сылдьар. Таҥаһын булан баран бараары гыммытын нэһиилэ тохтотон олорбут сирдэрин көмөлөөн хомуйдубут. Барытын, били, проигрыватель хаатыгар туохтан эрэ сиргэмиттии дуу, толлубуттуу дуу түргэн үлүгэрдик хаһыйа тардаат, киһим ойон хаалла.
Соҕотоҕун хаалан, кулуубу харбыы сылдьан мин эмиэ хайдах эрэ ким эрэ кэтииригэр-маныырыгар дылы курдук буоллум. Наар кэннибин хайыһан көрөн иһэбин. Олох куйахам оонньоон олорор. Кыайан тулуйуо суохпун билинэн, мин да сып-сап хомунаат, кулуубу хатаан, тахсан бардым.
Ол күн ийэбин кытта хат кэлэн эрдэ дьон муста илигинэ эмиэ хомуйбуппут. Сабыылары “сууйуллуо” диэн матыыптаан барыларын муспуппут. Чүмэчи, табах сытын ааны арыйан салгылата түспүппүт. Саҥа дьыллааҕы киэргэтиини барытын хомуйбуппут. Онон дьон мустан таҥхалаабатах курдук буолан хаалбыта. Бу күнтэн ыла кулуупка мустан тэриэлкэ сүүрдүбүттэрин өйдөөбөппүн. Хата, сүүрдүбэт, ыҥырсыбат буолан абыраабыттара.
Түөрт киһи «соторулааһына»
Алта буолан олорон, араастаан сүүрдэ сатаан эрэйдэммиттэр. Элбэх билэр-билбэт суруйааччыларын, биллэр дьону ыҥыран көрбүттэр да туһа тахсыбатах. Хайдах да сордоммуттарын иһин олох сүүрбэккэ эрэйдээбит. Аны тарҕаһыахтарын мин кэлэ охсубатахпын. Си буолуохтааҕар ону-маны дойҕохтоһо олорон тыл этээччилэрэ дьээбэ хаата “төрөөбүт сааспын эт” диэччи буолбут. Ону кытта, кырдьык, төрөөбүт сылын сөпкө этэн, хамнаан барбыт. Били, утуйар-утуйбат утуктуур мээрик буолан олорбут дьон, дьэ, өрө көтө түспүттэр. Ол олорон элбэҕи туоһуласпыттар. Ким хаһан ыал буоларын, хас оҕолонорун эҥин бастаан ыйыппыттар. Онтон ыҥырбыт дьоннорун атаараары олордохторуна, биир тыллаахтара “хаһан бу дойдуттан барыахтарын” туоһулаһааччы буолбут. Онно олорон кыайан тута өйдөөбөттөрүн курдук таһаартаабыт. “Уот”, “көлө баттаа”, “киһи илиитэ”, “бэйэҥ” дэтэлээбит... Баччалааҕы истибит дьон куттанан, ыҥырбыттарын биир-биир төттөрү атаара сатаан тириппиттэр-хоруппуттар. Ол олордохторуна, тэриэлкэлэрэ хайа баран хаалбыт. Бары саҥата суох сирэй-сирэйдэрин көрсөн саҥата суох олордохторуна, биир дьахтардаахтара “атахпыттаан!” диэн сарылаабытынан ойон турбут. Ону кытта ыһыллыы буолбут. Көрдөхтөрүнэ, кулууп иһигэр өссө биир киһи хаамара иһиллибит, ый уотугар көрдөхтөрүнэ, күлүк хамсыыра үһү. Кулууп иһин сырдата сатаан, түннүк сабыытын барытын сууралаан түһэртээбиттэр. Уоттарын холбуохтарын таска турар рубильнигы холбооботохпут. Хас тыас аайы бэйэ-бэйэлэригэр сыстыһан, муннукка түһэн олордохторуна, мин хоочурҕаан кэлэн ааны аспыт эбиппин.
Эппитин курдук
Киһим кэпсээн бүтэрин саҕана кимнээх туохтан өлбүттэрин аахпыта. Кырдьык, бастаан улаханнара арыгылыы сылдьан, дьиэтигэр итирэн охто сыттаҕына, дьиэтэ умайан хаалбыта. Төлөн өссө да кыратыгар соһон таһаарбыттара буолан баран, кыайан быыһаабатахтара...
Биир табаарыстара тыраахтарга үлэлиирэ. Мас тиэйэн иһэн көлөтүн көлөһөтө тэстэн, онтун иҥнэри сиргэ туран уларытаары дамкырааттаан баран көлөһөтүн анныгар мас уган тохтоппута төлө баран, иһин хам баттатан тута баран хаалаахтаабыта.
Биир атастара куоракка киирэн үлтү кырбанан, суорҕан-тэллэх киһитэ буолан уһуннук сыта сылдьыбыта. Онтон үтүөрэн, киһи буолан иһэн, эмиэ арыгылыы сылдьан, уһун тылын содулугар кырбанан, бэргээн, уһуннук балыыһа киһитэ буолан, соһулла сылдьан бараахтаабыта.
Төрдүстэрэ былырыын эмиэ аһыы сылдьан быаланан кэбиһээхтээбитэ... Ол уол аһаатаҕына наар: “Доҕотторум кэлэн, ылан бара сатыыллар, мөҕөллөр...” – диэн тылламмыт этэ. Хаста да эрдэ эмиэ дьаһана сатаабытын тохтоппуттар этэ...
Баҕар, бу түбэһиитэ буолуон эмиэ сөп эрээри, киһи толкуйдуох курдук. Ньукулай: “Уйан дууһалаах чугаһаспата ордук...” – диэбиттээх.
Буркун.
