Туруйа

 

   Ити курдук атаһым кэпсээбититтэн барбах сырдата түһүүм. Атаһым кыра эрдэҕиттэн сааламмыт, туһах, айа, сохсо бөҕөнү туруорбут, тыҥкырай бө­ҕөнү тыаһаттарбыт киһи. Урукку сиэри аахтара билэр кырдьаҕас Ньикииппэри кытта сылдьыһан айылҕа барахсантан туох хайдах бултаныахтааҕын, ойууна эбитэ буоллар, бэлэһигэр силлэппитэ диэххэ сөп этэ.

   Дьэ, ол эрээри бииртэн санаата алдьанан, аһыыра-сиирэ бытааран хаал­быт курдук, мэктиэтигэр, баттаҕа маҥхайбыкка дылы буола сылдьарын көрсөммүн туох буолбутун туоһулас­пытым. Бэрт уһуну-киэҥи толкуйдаан, умса көрөн олорон, туохха түбэһэн санаа баттыгар ылларбытын сырдаппыта.

   Доҕорум барахсаны аатын ааттаа­баппын, аахтаҕына, мөҕүллэрим чахчы да буоллар, иһигэр тута, хаайа сылдьарын тоҕо тэбээтэхпинэ, баҕар, ата­һым санаата чэпчиэҕэ.

   Биир саас хаастыы тахсыбыттар. Бэрт эрэйдээхтик да буоллар, син айахтарыгар хаастаах кэлбиттэр. Ол тухары бэйэлэрэ мөлтөөн биэрэн испиттэр. Айылҕа бэрсэ сатыырын сыы­һа-халты туттаран, аһаан-сиэн сылдьан, арааһа, Байанайдарын кэлэппиттэр курдук. Сырыы соччото суоҕа таайан, атаһым кэлэн куска олорбут.

   Сааһын аайы кустууругар тэриирэ элбэх буолан, түргэнник киир­бит да, оҥостубута, сөхсүммүтэ буо­лаат, олорунан кэбиспит. Анараа сы­рыытыттан сылайбыт киһи аатыран, аһыы утаҕы соҕотоҕун иһээхтээбит. Дьи­ҥэр, доҕотторун кытта иһэр буолара. Ол бэйэтэ ыймахтаан иһэн тохтообут. Кус биирдиилээн кэлэрин сааһыт бэрдэ хоһулуу-хоһулуу ытыалаан ылгыы олорбут.

   Сарсыарданан сылаата таайан, дэлби утуктаан, утуйар мээрик буолан төбөтүн буккуйа олорон, эмискэ, күөл уҥуор икки хаас кинини көрдө-көрбүтүнэн намыһах баҕайынан иһэл­лэ­рин көрө түспүт. Ону кытта хаптас гынан хаалбыт. Дурдатын сэдэх отун быыһынан курдары көрөн, саа ыларыгар кэлэллэрин кэтэһэн, иһийэн олорбут. Хаастар өр гыныахтара дуо, биирдэ күн диэкиттэн сарбас гынаат­тарын туһаайаат, тардан кэбиспит. Ол тардаатын кытта куһаахарык саҥа-иҥэ иһиллибит. Иккистээн тардыах курдук гынан иһэн этэ салаһа түспүт. Арай хаас диэн ыппыта – туруйа буо­лан хаалбыт! «Бу үлүгэри!» диэн эрэ хаалаахтаабыт. Туох ааттаах хараҕым иирдэҕэй, туох буолан туруйаны ыттамый? Дьон төһө да туруйаны күөстэннэллэр, атаһым үйэтигэр ыппатах көтөрө буол­лаҕа, бэйэтиттэн бэйэтэ дэлби кэлэйбит.

   Таптарбыт туруйата айманан, ик­киһэ биир оччонон айманан тус арҕаа көтө турбуттар. Сүтүөхтэригэр диэри көрөн олорбут. Бааһырбыт туруйа эрэйдээх ити-бу түһээри биэтэҥнээн киирэн барса турбут. Иккис туруйа доҕоро охтоору гыннаҕын аайы аллараттан киирэн, өрө анньан таһаарарга дылы. Дьэ, ити курдук сордонон айанныы турбуттар...

   Булчут киһи сүрэҕэр бу түбэлтэ сө­ҥөн хаалбыт. Сыл аайы ол туруйаны ыппыт сиригэр кэллэҕинэ, санаата оонньуур идэлэммит. Уруккуттан сө­бүлүү көрөр айылҕата хайдах эрэ «эн манна ыппытыҥ...» диэх курдук, курус­тук көрсөр буолбут. Онтон санаата табыллыбат, өрүү ол түбэлтэтиттэн сылтаан сааланарын да умна сылдьыбыт.

   Оҕонньотторбут туох эмэ ити курдук кытаанахха түбэстэхтэринэ, үс сыл иһинэн бултуулларын уураталлара үһү диэни истэрим. Ону эппиппэр: «Билэбин, ол иһин сааламматаҕым бу саас үһүс сыла, хайыырым буолла?..» диэн, урукку булчут хаанын уһугуннарыан төһө да бэркэ баҕардар, туттуна соҕус хоруйдаабыта.

 

 

   Барыахтаах киһи барар кэмэ кэлэрин сүрэҕэ-быара сэрэйэн, этитэр буолар эбит.Бу кэпсиир киһим бэркэ үлэлээн, киирэн-тахсан, дьон тэҥэ дьиэ-уот тэринэн иһэн, эмискэ төннүбэт сиригэр баран хаалан, барыбытын соһуппута. Иҥэн-хаһан бу кини сарсын букатыннаахтык барыа эрэ диэбэт этибит. Бииргэ үлэлиир буолан, тохтобул кэмигэр тахсан, ону-маны сэлэһэн күлэр-үөрэр, буолары-буолбаты ырытыһар, сонуну-нуомаһы ыйыталаһар үгэстээхпит.

   Арай сааһыары киһим наар «баран, үөһэ барабын» диэн тугу да этэрин сороҕор кыайан өйдөөбөт тылларбын ардыгар туттар буолан хаалбыт этэ. Мин «үлэтиттэн уурайан эрдэҕэ дуу, ханна эрэ соҕуруу сынньана барарын эттэҕэ дуу?» диэн, саатар, кэмигэр туоһулаһар кэлиэ дуо – суох.

Ити курдук сааһаатыбыт. Киһим көрдөҕүм аайы тылын төрдүгэр тугу эрэ наар ботугуруу сылдьар курдук буолара. Ону мин киһим уруккута хоһоонньут, ырыаһыт бэрдэ буоллаҕа, «айар абылаҥар ылларбыккын дуу?» диэбиппэр, куһаахарыктык мин диэки көрөн сундулус гыннаран таһааран баран «¤өхм» диэн көхсүн эрэ этиттэрбиттээх.

   Онтон аҕыйах хонон баран истибиппит, атаһым барахсан хантан эрэ бииргэ үөрэммит табаарыстара кэлэн, арыгыны «күндүлээбиттэригэр» барбах асаһан баран сарсыарда турар кэмҥэ турбатах. Тардан көрбүттэрэ, былыр үйэҕэ барбыт...

   Киһи итинниккэ түбэстэҕинэ, кэлин биирдэ «ээ, ити курдук саҥарар этэ ээ...» диэн санаан ааһар. Арааһа, анаммыта, айылҕата кэллэҕинэ, ки­һини арба­ҕастаах да абыраабат бы­һыылаах.

 

 

   

   Бу киһи төһө даҕаны аҕыйах сүөһү­лээҕин иһин, саас мутукча тыллыбытын кэннэ өртөнөн дуомнаммыта кыыл баран, үс нэһилиэги сүгүн олорду­батах. Кыргыдай диэки өттө, ардах кэлэн түстэҕинэ, тохтуу-тохтуу туран кэлэн, Мастаах эбэҕэ киирэн, Саллаат ту­му­һаҕын олоччу сиэн, Кыргыдай ту­муһаҕар тиийэр. Балаҕаччы диэки өттүн, Омуҥданы, Чуркумданы бүтүн­нүү сиэн, Хаҕын Арыылааҕын ааһан, Сиэт диэки диэки бастанан бара турар.

   Бу уот дьон окко киириэр диэри кыай­тарбат. Нэһилиэк бастаахтара мус­тан:

   – Аан дойдуну уот былдьаары гынна, – диэн сүбэлэһэн баран, кырдьа­ҕастарыгар – Уйбаача ойууҥҥа – Көс­тө­күүн диэн киһини ыыталлар. – Ба­раҥҥын нэһилиэк дьоно ыксаан көр­дө­һөллөр диэ. Кэлэн, алҕаан-ха­йаан көрдүн, – диэбиттэр.

   Уол тиийэн, маннык алдьархай буолла, дьонум эйигин кэлэн алҕаан-бохсон көрдүн диэтилэр диэн илдьити тиэрдибит.

   Оҕонньор аҕыйах ынахтааҕар отун ылбакка оттуу сылдьар эбит.

   – Быйылгы оппун кыайан оттоммокко олоробун, хас да хонуктаах охсуум уот туран, кураан түһэн, чараччы хатаары гынна. Онон оппун мунньан баран, сарсын баччаҕа Саллааттар өтөх­төрүгэр тиийиэм, дьонуҥ кэллиннэр, – диэн оҕонньор сөбүлэспит.

   Оҕонньор нөҥүө күнүгэр киэһээ ыам ааһыыта дьэ тиийэн кэлэр.

   Кэлэн, дьону кытта аҕыйах тылы кэпсэтэн, чэй тардыбыттарыгар аһаан баран, үрүҥ сиэл, туос, аҕыйах кураа­нах мас оҕото кыбынан күөлүгэр киирэр. Күөлгэ кыра кутаа оттон, уһун соҕустук алҕаабыт.

   Дьэ, онтон туох баар таҥаһын ньыл­бы сыгынньахтанан, күөлүн уутугар түө­һүн тылыгар диэри харбаан киирээт, куоҕастыы хахааран баран, «чолк» гынан хаалбыт. Онтон биирдэ көрдөх­төрүнэ, Нэлчэкэ аннынан тахсан кэлэн, оҕонньордоро кытыыга көскөйөн олороро үһү. Алгыыра дуу, үөрүн-сүлүгүн, көтөрүн-сүүрэрин ыҥырара дуу – туох билиэй? Кини түспүт сириттэн чыыс­тай уута көс аҥаарыттан ордуктаах сир. Өөр соҕус соннук олорон баран, эмиэ күөлүгэр «чолк» гынан хаалбыт. Аны көрдөхтөрүнэ, оҕонньордоро ыраах күөл соҕуруу баһыгар тиийэн, Кэ­ҥэ­рэччи анныгар тахсан, кытыыга эмиэ өөр баҕайы олорбут. Биирдэ көрдөхтө­рүнэ, оҕонньордоро эмиэ мэлис гынан хаалбыт. Онтон, били, бастаан умсубут, дьоно кэтэһэн турар сирдэринэн дьэ тахсан кэлбит.

   – Аан дойду уутун тарда сатаатым, уоту тохтоттоҕуна, ардах тохтотуоҕа,– диэн баран, оҕонньордоро дьиэлээн хаалбыт.

   Ол түүҥҥүттэн үс түүннээх күнү быһа дьэ кэлбэт дуо, сир-халлаан сиҥ­нэр, халлаан хайдар ардаҕа!

   Уйбаан эмээхсинэ сарсыарда ына­ҕын ыан баран, үүтүн уураары оҥкуча­ҕар киирбитэ, өтөр наар харахтааба­тах үлүгэрэ буолбут. Чабычахтаах үүт­тэрэ, оҥкучах уунан туолан, аанын ары­йаатын кытта уун-утары устан кэлбиттэр. Эмээхсин оччону көрөн баран, ыга кыыһыран, дьиэтигэр киирэн, оҕонньорун сэттэтин ылбыт:

   – Хаҕыннар туолбуттарыгар, ха­ҕын­нары быыһаары, мотуок уутун тардаҥ­ҥын, оҥкучахпыт уунан туолбут. Аны икки ынахпыт үүтүттэн матарбытыгар тиийдибит!.. – диэн дэлби саҥарбыт.

   Оҕонньор алгыһа табыллан, санаата көнөн, дьахтар саҥатын аахайбатах.

   Ити курдук биир айылҕаттан ай­дарыылаах киһи улахан иччилээх уоту үс хонуктаах ардаҕы тоҕо тардан аҕа­лан, умуруоран, дьонун эрэйтэн, быс­тарыыттан быыһаабытын туһунан номох баар.

   Ол Уйбаача ойуун биирдэ атаһыгар Чуочаалыга Сыһыы Көлүйэҕэ олохтоох Намыын баай оҕонньорго тиийбит. Бу дьоҥҥо биир кылгас баҕайы, эмиэ ойуумсуйа сылдьар киһи тиийэн олорор үһү.

   Дьиэлээхтэр кэлбит дьоҥҥо чэй тарданнар, остуолга ыҥырыллан аһыы олорон, Уйбаан били киһитин дэлби күлүү-элэк гыммыт. Түмүгэр:

   – Хаһан хохтунан-үөрэнэн аһаан бүтэҥҥин, бу мин курдук байаҥҥын, хааргын таба көлөнөн көтүтэҕин? Уонна туоххунан ойуун аатыра сылдьаахтыыгыный?! – диэн дэлби сэнээбит.

   Онуоха ол эрэйдээх иһигэр дэлби кыыһырбыт, улаханнык атаҕастаммыт-сэнэммит киһи быһыытынан, ситэ аһаа­бакка, таҥаһын таҥнан хачыгыра­йан тахсан баран хаалбыт.

   Уйбаача ойуун онно атаһыгар күн­дүгэ-мааныга хоно сытан эрэ, дьэ, түүн ортото айалаан-дьойолоон киирэн барбыт. Дьиэлээхтэр ойууннара оннук буолбутугар олус диэн куттаммыттар.

   Уйбаача Намыыҥҥа:

   – Ытар абааһылаах ойууну билбэккэбин, мээнэ тыллаһааччы буолан, киирэн биэрдим!.. Билбитим буоллар, киниэхэ ситтэриэм этэ дуо?! Пахай, кини атаҕым аннынан сылдьаахтыыр буоллаҕа, онон бу атаҕым үөс тымы­рыгар түһэрдэ. Дьиэбэр тиэрдэн кээ­һиҥ, – диэбит.

Дьэ ити курдук, атастаах киһи ааты­ран, хараҕын-көһүн кээспэккэ, мээнэ киирэн, киһини дьүһүнүнэн көрөн, сэнээн тыллаһан, Мастаах биир улуу ойууна суорума суолламмыта үһү.