Былыргы айан суола

 

 

   Биир күн уоппут баран, чүмэчи уматтыбыт. Аҕабыт хачыгаар этэ. Киэһэ оһоҕун оттон баран, ийэбинээн иккиэн хааллыбыт. Мин аһыы олордум. Аттыбар ийэм иистэнэ олордо. Арай, түгэх хоспутуттан, хап-хара таҥастаах, кырдьаҕас эмээхсин тахсан кэлээт аан диэки ааһа турда. Соһуйан, хаһыытаабакка да хааллым. Ийэм, миигин кө­рөөт, «куттаныма, ити ааһан иһэр» диэтэ. Ийэм хотоҥҥо тах­­сарын түннүгүнэн одуулаан олорооччубун. Биир күн, били, хара таҥастаах эмээхсин батыһа сылдьар этэ. Ийэм киирбитигэр сураспытым: «Би­лэбин, улахаҥҥа уурума. Дьиэбит айан суолугар тутуллубут, «айаннааччы» элбэх,» – диэтэ.

  Аҕам уус тыллаах этэ. Араас үһүйээни, номоҕу кэпсиирин сөбүлүүрэ. Ону билэн куораттан ханнык эрэ суруйааччы дуу, учуонай дуу кэлэн сурукка тиһэ кэлбитэ. Син өр буолуох киһи, үс хоноот барбыта. Түүн араас абааһы кэлэн сорун сордуур үһү, утуппакка, дэлби аймаан матырыйаалын аҥаарын хомуйаат куораттаабыт. Бараары туран эппит: «Дьиэҕит былыргы айан суолугар тутуллубут дии. Уонна урут бу сиргэ боотурдар кыргыспыттар. Онон, дьиэҕитин уларытаргыт буоллар».

   Билигин ити дьиэни көтүр­бүттэрэ, аттыгар саҥа дьиэ тутуллан турар. Сураҕа, ол дьон этэҥҥэ олороллор, онтон биһиги дьиэбит дуома эрэ харааран турдаҕа.

 

 

 

 

   Бу түбэлтэни аҕам кэпсээбитэ. Ааспыт үйэ 80-с сылларыгар буолан ааспыт. Ити кэмҥэ ким даҕаны абааһы-иччи диэҥҥэ итэҕэйбэт этэ. Тыаҕа, алааска дьон-сэргэ соҕотох да сылдьарыттан чугуйбат буоллаҕа. Арай, киһи киһиттэн куттанар ини.

   Ыам ыйын ортото. Эдэрчи уол Үрүҥ Собо диэн дэриэбинэттэн биэс биэрэстэ ыраах сытар алааска кустуу барбыт. Киһи сиэринэн, өйүөтүн сиэт, сирин аһатаат, сарсыарда күн тахсыан иннинэ кус кэтии-маныы сыппыт. Сэбирдэх тэлибириир, от-мас суугунуур тыаһыттан ураты, кыыс күлэрэ, уол саҥарара иһиллибит. Кэн­нин хайыһан көрбүтэ кыыс­таах уол сиэттиһэн сыл­дьаллара. Кусчут «Бачча эрдэ кимнээх сырыттахтарай?» диэн дьиктиргээн, куһун умнан, оҕолору одуулуу сыппыт. Кыыс маҥан халадаай ырбаахылааҕа, уол курданарыгар диэри сыгынньаҕа, хара ыстааннааҕа. Эп-эрдэ, тыбыс-тымныыга «таҥаһа суох тоҕо сылдьалларый?» диэн соһуйа санаабыта. Уол тугу эрэ кэпсээтэҕинэ, кыыс күлэн, үрүҥ тиистэрэ кэчиги­рэ­һэллэрэ, дьоллоох сирэйдээҕэ. Уоллаах кыыс саҥа­ларын ис хоһоонун истэ сатаабыта даҕаны, чопчу тугу кэпсэтэллэрэ иһиллибэтэх. Кусчукка чугаһаан истилэр. Хаамар да тыастара иһиллибэт. Өйдөөн көрбүтэ, тобуктарыгар диэри атахтарын аҥаара суох эбит! Салгыҥҥа уйдара сылдьаллар. Онтон улам-улам тумаҥҥа киирэн сүтэн хаалбыттар. Кусчут уолуйан хаалбыт. Саатын туппутунан, дэриэбинэ диэки сүүрэ турбут. Санаатыгар, сүүрдэҕинэ, кэнниттэн ким эрэ эккирэтэр курдук эбит, ол иһин дьиэтигэр тиийэн, аанын тоҥсуйа туран, биирдэ өйдөммүт. Эппэт кэлэҕэй буола куттаммыт уолларын дьоно уоскуппуттар, ороҥҥо сытыарбыттар. Күнүһүн биирдэ уһуктубут. Туохха түбэспитин, тугу көрбүтүн – барытын сиһилии кэпсээн биэрбит. Эһэтэ ону истээт, «ээ, ол салгын хаартыскатын көрбүккүн, куттаныма. Туох да куһаҕана суох. Урут хаһан эрэ тапталлаахтар хаамсыбыттара, көрсүспүттэрэ салгыҥҥа олорон хааллаҕа» диэбит.

Сиэрдээх буолуу

   Аҕам балыыһаҕа киирбитэ. Балыыһаттан тахсан, эмтэнэн баран, аһыы олорон кэпсээтэ. Биир дьикти баҕайы эп-эдэр уол баар эбит. Куруук иччитэ суоҕунан көрөн, кими да, тугу да быһаарбат буолбут, күлүк курдук саҥата-иҥэтэ суох хаама сылдьарын көрөр буолан, балыыһаҕа син өр сыппыт дьонтон «кимий, туох буолбутуй?» диэн сураспыт. Ону маннык диэн кэпсээбиттэр.

   Куорат кытыытыгар тупса­ҕай оҥоһуулаах, икки этээстээх дьиэ турар. Аттынан ааһан иһэн, «хайа эрэ дьоллоох дьиэтэ турдаҕа» диэхтэрэ. «Тастан көрөн сыаналаабат буол» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Бу дьиэ хаһаайыннара сидьиҥ дьонтон сылтаан, суорума суолламмыттар. Аҕалара урбаанньыт эбит. Туох эрэ иэскэ ыйаммыт дуу, кими эрэ үлэтиттэн үүрэн дуу, бэйэтин, кэргэнин, оҕолорун сүгэннэн кыргыбыттар. Онтон ыла бу дьиэ турар: ким да атыыласпат, сылдьыбат, билэр дьон тумна ааһар.

   Сайын үөрэх бүтүүтэ, усту­дьуоннар бэтиэхэлэрэ баппакка, үһүө буолан ити дьиэни хаартыскаҕа түһэрэ, көрүлтэҕэ уһула диэн барбыттар. Ити уол уонна икки доҕоро. Араас абааһылаах киинэлэри көрө-көрө үтүктэргэ, Интэриниэт ситимигэр таһаарарга санаммыттар. Дьиэҕэ түүн киирбиттэр, ас-үөл ылынан, хаамыраларын бэлэмнээн олорбуттар.

   Ол кэннэ ити түүн туох буолбутун ким да билбэт. Иккис доҕорун өлүгүн булбуттар, ити уол муннукка хараарчы иирэн, киһи диэни билбэт, тугу да араарбат буолан олорорун булбуттар. Билигин даҕаны өйө суох сылдьар эбит, кимниин да кэпсэппэт, саҥарбат. Дэлэҕэ, ол быһылааны кэпсиэ дуо? Онон, сиэри таһынан быһыыланар, куһаҕаннык барбыт дьон кутун-сүрүн аймыыр аанньа буолуо дуо...

 

 

 

   Атаһым Сарыал ыарытыйарын истэн, дьиэтигэр тиийэ сылдьарга сананным. Эдэр сылдьан арыгылаан «көрү­лээн», хаста да дьүүлгэ тардылла сылдьыбыта. Ол эрээри, киһи бэркиһиэх, биир сайынтан ыла төрүт испэт буолан хаалбыта.

   Дьиэҕэ ким да суох бы­һыылаах, аан боруогар туран тоҥсуйдум. Хостон ыар ынчык иһилиннэ, онтон «кимий?» диэн доҕорум мөлтөөх куолаһа иһилиннэ. Ыран, дьүдьэйэн, сирэйэ саһарбыт, мөлтөөбүт. Быара ыалдьар эбит. Эдэр эр­дэ­ҕинээҕибитин, уруккуну-хойуккуну санаһан, киһим сэр­гэхсийбиккэ дылы буолан иһэн, эмискэ хааһын түрдэһиннэрдэ.

«Киһи итэҕэйбэт дьикти түбэлтэтэ хас да сыл аастын – умнуллубат. Абааһы, сибиэн диэни итэҕэйбэтэрбин да, сир иччитэ, айыыта диэн баар. Ол курдук, уонча сыллааҕыта буолбут түбэлтэни кэпсээн кө­рүүм. Баҕар, кутум-сүрүм чэпчиэ дуу...

   Ньурба улууһун уһук нэһи­лиэгэ. Күһүөрү сайын. Олохтоох эр дьон, уолаттар, кус кэмэ кэлбитинэн, тыаттан, ойууртан арахсыбат буолбуттар. Биһиги да хаалсыахпыт дуо. Бэһиэ буолан ыһык ылан, мал-сал хомунан, ох курдук оҥостон дэриэбинэ ат­тынааҕы күөллэринэн, маардарынан кустуу бардыбыт. Кус баар сибикитэ биллибэт. «Аартык иччитин аһатабыт» диэн, уктубут аһыы утахпытын дэриэбинэттэн кыратык тэйээт, тута истибит. Салгыы аҕыс биэрэстэлээх алааска тиийэн, дьэ, кэбилэннибит. Этэргэ дылы, «күн-ый ыһыаҕын» ыстыбыт. Кустаа­батыбыт. Хата, бэйэ-бэйэбитин «бултаспатахпыт». Сар­сыныгар бөхпүт-сахпыт быы­һыгар уһугуннубут. Улахан Эбэни икки аҥыы хайдыһан эргийдибит. Биир да кус суох. Испит арыгыбыт «маа» буолуо дуо, мэйиибит эргийэр, төбөбүт дьалкыҥныыр. «Чэ, кус суох буолсу» диэн оллооҥҥо олорон, табах тартыбыт, хаалбыт арыгыбытын тобоҕолоотубут. Биир уолбут холуочугар тэптэрэн, кыһыйан «бу күөлгэ кус куруук суох буолааччы. Сатана, улахана да бэрт» диэччи буолла. Биһиги доҕорбут саҥатын атыҥырыы иһиттибит, сөбүлээбэтибит. «Сатана эҥин диэн аньыыны тыллаһыма!» диэн төрүөт эрэ булбучча, охсуһа сыстыбыт. Айдааммыт син уҕараан эрдэҕинэ, тыаҕа мас охтор дуу, туох эрэ сааллар дуу тыаһа иһилиннэ. Чочумча иһиллээн турдубут. Арай, өйдөөн көр­бүппүт, биһигиттэн уонча эрэ хаамыылаах сиргэ киһи хаама сылдьар эбит. Чугаһаан истэҕин аайы сытыйбыт аһыы сыт саба биэрэр. Бырдах, сахсырҕа дыыгыныыр тыаһа иһилиннэ. Таастыйан хаалбыт харахтаах, былыргы сарыы таҥастаах, атаҕа суох киһи, салгынынан уйдаран ааһан эрэр эбит! Биһиги аттыбытынан ааһаат, салгыны кытта симэлийэн хаалла. Куйахабыт күүрүөр диэри куттанныбыт, саҥабытыттан маттыбыт. Мал­бытын сыыһа-халты хомунаат, дьиэбит диэки тэбиннибит. Кэлин өйдөөтөхпүнэ, сири да аһаппакка айаннаабып­пыт. Ити кэннэ арыгы испэппин. Ким да үчүгэй дьыл­ҕаламматаҕа. Ким эрэ ыал­дьан дуу, суорума суолланан дуу... суох буоллахтара... Билигин кэлэн аны...» диэн иһэн истиэнэҕэ хайыста.