Биир кэмҥэ Дьааҥыттан төрүттээх бэртээхэй суруналыыс Степан Юмшановы кытта бииргэ алтыһан үлэлии сылдьыбыттаахпын. Степан Иннокентьевич киһи быһыытынан олус элэккэй, суруналыыс быһыытынан бэрт сыыдам бөрүөлээх этэ. Биир кэбиниэккэ үлэлиир буоламмыт араас тиэмэҕэ, аан дойдуну барытын да эҥсэн кэпсэтэрбит. Ыстапаан аахпыта, билбитэ-көрбүтэ элбэҕинэн киһини умсугутар кэпсээннэрдээҕэ. Уонна, көрү-нары олус сөбүлүүрэ. Туох эрэ дьээбэлээҕи этээри, үөннээхтик көрөн уостара үмүрүҥнүү олороро харахпар субу баар. Кини «Бэстиэн бэтиэхэлэрэ» диэн көрдөөх кэпсээннэрдээх дьоҕус кинигэтин сорохтор аахпыккыт буолуо. Төһө даҕаны дьиҥнээх прототиба ыйылларын үрдүнэн, мин Бэстиэн сорох түгэннэригэр Ыстапаан бэйэтэ түбэспитэ да буолуо дии саныыбын. Киһи үтүөтэ Степан Иннокентьевич Юмшанов бу олохтон хомолтолоохтук эрдэ туораабыта. Ол эрээри кини суруйан хаалларбыт көрүдьүөс түгэннэрэ, дьону-сэргэни сэргэхситэ, көнньүөрдэ сылдьаллар. Биир бэйэм хас сырыы ахсын саҥалыы сонургуу, көнньүөрэ ааҕабын.
Бүгүн эһиги болҕомтоҕутугар Бэстиэн булка сыһыаннаах сорох түбэлтэлэрин таһаарабын.
Сирэйиҥ ойуута быһыылаах...
Балачча кыахтааҕынан ааҕынар уонна ыгымынан биллэр киһилиин Бэстиэн уу куһугар кыттыһар. Төһө даҕаны кыттыгас аатырдар, анараа киһи кинини илии-атах үлэһит оҥостоору бэйэтигэр сыһыарбыт. Биир хахсааттаах киэһэ халлааны хараҥа былыттар сабардаабыттарыттан намтаабыт андылар мончууктарга кэлэн түспүттэр. Анараа киһи дугдаҕа олорон бөлөхтөһөллөрүн кэтэһэн кыҥыы олорбут. Отууга чаанньык оргута сылдьан, кустар түспүттэригэр кирийбит Бэстиэн саа тыаһаабатаҕыттан өндөйөн көрөр. Киһим утуйан хаалбыт дии санаан үөһэттэн, икки бүк ыраах сиртэн ытан бурҕаппыт. Кыттыгаһа соһуйан кустар көтүүлэригэр кураанах уу үрдүн күппээллээн хаалбыт. Дугда иһиттэн киһи төбөтүн кытта тэҥҥэ нууччалыы-сахалыы ыыс-бурут тыллар, соһуйбут бараах үөрүнүү өрө ыһыллан тахсыбыттар. Бэртээҕин Бэстиэн биир тыһы андыны дэҥнээбитэ умсан хаалбыт уонна ырааҕынан тахсан төбөтө чолоҥнообут.
— Ити кускун бэйэҥ киирэн сайылаа, — диэн киһитэ хаһыытаабыт.
Бэстиэн тыы үрдүгэр түһэн куһун диэки эрдинэн куйаардыбыт. Сатыылаабыт тыһы андыны бултааһын уустуктардааҕын хоту сир олохтоохторо үчүгэйдик билэллэр. Онуоха эбии биһиги Бэстиэммит ытааччытынан эмиэ улаханнык аатырбатах киһи. Төттөрү-таары эргитэ сылдьан батарантаас ботуруону ытыалаан бүтэрбит. Тиһэҕэр куһун манчыыктар диэки үүрбүт. Үгүс ботуруон бараммытыгар кыйахаммыт кыттыгаһа:
— Куһуҥ ити сылдьар, көрбөккүн дуо? Харахтаахха дылыгын дии, эбэтэр сирэйиҥ ойуута дуу? — дии-дии көбүөлээбит.
Бэстиэн куһу батыһан ууга умсан хаалар. Сотору мончууктар быыстарынан быгаат, туох эрэ хараны быраҕар.
— Мэ, хап, — диэтин кытта, киһитэ куһу бырахтаҕа диэн сарайбытынан туран эрдэҕинэ, туллаҥ саппыкы сүүскэ саайар.
Онтон ыла кыттыгастар атырдьах салаатыныы арахсыбыттара үһү.
Күүтүллүбэтэх көрсүһүү
Саас буолан күн уота сандаарыччы тыган илин хайалар кэтэхтэриттэн сарсыарда эрдэ мичээрдээбит-тырымнаабыт курдук тахсан кэлэрин көрсүһэртэн ордук кэрэ күн сиригэр аҕыйах быһыылаах. Сир-дойду сырдаан, сиигин-таммаҕын көтүтэн, утуйбуттуу нусхайбыт сибэккилэрэ, сэбирдэхтэрэ аһыллан, сиккиэр тыалга тэлибирии хамсаан бардахтарына, күөл мэндээр урсуна эмиэ долгуннуран саҥа уһуктубут эдэр дьахтардыы долгуһуйан ылар. Уҥуоргута-маҥааргыта барбах дьирбиилэнэн эрэ көстөр киэҥ күндүлү тула кусчут бөҕө мустан, тус-туспа биригээдэлэргэ хайдыһан тумус сирдэргэ барыларыгар дурда-хахха оҥостон олороллор. Бэстиэннээх онтон хаалсыбатахтар, халдьаайы анныгар анды түһэригэр бэрт табыгастаах сири булан дугда туттубуттар. Миэстэбитин дьон былдьыахтара диэн өрүсүһэн, күөллэрэ саҥа ырбыыланан эрдэҕинэ эр бэрдэ Бэстиэн бэйэтэ кэлэн дугданы манаан бастакы кэлбит бараахтары кытта сэриилэһэр. Киэһэ аайы эмис бараах миинин сирилэччи үрэ-үрэ кыттыгастарын кэтэһэр.
Аҕыйах хонугунан күөллэрэ хобордоон, ырбыылара кэҥээн эрдэҕинэ кыттыгаһа учуутал уол кэллэ. Биир киэһэ Бэстиэн уолунуун кус кэтэһэ олорон отур-ботур кэпсэтэллэр. Ол олордохторуна үрдүлэринэн кустар кынаттарын тыаһа сырылаан ааста. Уол ону көрөөрү чолоҥноон эрдэҕинэ Бэстиэн буойан: «Кирий, кирий, кэлиэхтэрэ», — диир. Сотору таҥалайдарын тыаһын чоллурҕаппытынан түөрт анды мончууктар быыстарыгар саба түһэн кэбистилэр. Бэркэ сэрэнэн, тыын быһаҕаһынан тыынан, балай да кыҥаан олорбохтуу түһээт, Бэстиэн: «Чэ», — диэбитигэр саалар тыастара түптэ саалла түстэ. Үс анды тыла суох барбыттар, төрдүстэрэ көтөр-дайар аҥаардаах күөл чындатын үрдүнэн иһэн төбөтүн оройунан мууска сааллар. Бэстиэн тыынан кустарын хомуйа сылдьан көрбүтэ, уола балай да тэйиччинэн чындаҕа киирэн эрэр. (Хоту дойдуга саас хобордообут күөллэр бырыынан-ньамаҕынан бүрүллүбүт муустарын чында диэн ааттыыллар).
— Нохоо, сэрэн, ууга түһүөҥ, — диэн хаһыытыыр Бэстиэн. Уола чынданы үктүү-үктүү:
— Сир быһыылаах дии, — диэбитинэн мууска сытар өлбүт андыга чугаһаан иһэн тоҕо үктээн ууга түһэн барылыыр. Хонноҕун анныгар диэри ууга туран тахсаары муустан тутуһа сатыыр да, муустара аһаран биэрэн иһэллэр.
— Эппитим дии, — диэн Бэстиэн кытылга хачыгырыйан тахсан, күрүө маһын сүкпүтүнэн уолун быыһыы ыстанар.
— Сааскы чында мууһугар оннооҕор ынах курдук акаары кыыл киирбэт, — диэн мөҥүттэ-мөҥүттэ уолун таһаарар уонна отуутугар кыаһылыктанан тиийэн оһоҕун оттон тигинэтэр. Тоҥон силиитигэр тиийэ хам ылларбыт уолу ийэттэн төрүү сыгынньахтаан баран, куобах истээх суорҕаҥҥа суулаан таба тэллэххэ сытыарар. Кирпииччэ чэйи чиэппэрдээн чиппиир оҥорон иһэрдэр.
— Аны утуйан хааллаххына тымныйыаҥ суоҕа, — диэн сүбэлиир. Сарсыарда уола чэгиэн бэйэлээх тиргиллэн туран бөһүөлэккэ эксээмэн тута барар. Бэстиэн соҕотоҕун хаалан күнүс тэһийбэккэ ойууртан хаппыт титириктэри сүгэн киллэрэн кыраабыл уга кыстар.
Киэһэ дугдатыгар киирэн кус кэтэһэр. Иккитэ кус кынатын тыаһа куугунаан иһэн сүтэн хаалла. «Элбэх кус ырбыыны мыынан ааһа бараллар быһыылаах», — дии саныыр Бэстиэн. Сарсыарданан күн сылааһыгар угуттанан утуйар-утуйбат икки ардынан тоҥхоҥнуу олордоҕуна, дугдатын кэтэҕэр туох эрэ сырдыргыыр. «Уолум кэлбит быһыылаах», — дии санаан иһэн, санаатын ситимэ быһа ыстанар. Букатын чугас, дурдатын кэтэҕэр туох эрэ хачыгыраабытыгар Бэстиэн уһуктан сиһин көннөрөр эрээри, туруон сүрэҕэлдьээн:
— Кыттыгаһым, кэһиигин аҕалбыт буоллаххына кистээмэ, аһы ас курдук бииргэ аһыахпыт, — диэбит. Киһитэ хоруйдаабатаҕар муодарҕаан, Бэстиэн туран иһэн эргиллэн көрбүтэ: атын кыттыгас — тыатааҕы үүт кэнсиэрбэтин туора уобан аһыылара килэйэн турар эбит.
Бэстиэн соһуйан олоро түһээт, саатын халлаан диэки туһаайан, элбэрээктэрин эр-биир тардыталаан кэбиһэр. Эһэтэ Бэстиэннээҕэр соһуйан эргиллэ түһэр да, абыраллаах ойуурун диэки матаҕаны быраҕаттыырдыы аҕыйахта ойон хаалар. Бэстиэн, киһи эрэ буоллар, күүтүллүбэтэх көрсүһүүттэн уҥуоҕа хамнаан, уола кэлбитигэр ууну омурдубуттуу саҥата суох олорбут. Кэмниэ-кэнэҕэс:
— Бэйи эрэ, ити эн туох диэтиҥ? — киһититтэн хардары ыйытар уонна, – доҕоор, куһаҕан кыттыгас куттаан барда. Кустары дьаһай хомунан дьиэлиирбит дуу...
«Хорсун» быһыы
Бэстиэннээх тэйиччи ходуһаттан киэһэ дьиэлэригэр төннөн иһэн оҕолоох эһэҕэ кэтиллэ түһэллэр. Куттанан-соһуйан чугастааҕы тииттэргэ хатаасталлар. Бэстиэн эмиэ ыксаан, өйдөөн-дьүүллээн көрбөккө биир тииккэ ыттыбыт да синньигэһэ бэрдиттэн үөһэ тахсыбакка биэтэҥнии турбут. Өрө тарбачыһар айдааҥҥа ыстаанын олоҕо хайа ыстаммытын адьас даҕаны билбэккэ хаалбыт. Тиитин мутуктара синньигэстэринэн сэрэнэн атаҕын аччаччы тэбинэн турбут. Эһэ оҕолоро ойуур саҕатыгар мучумахтаһаллар, ийэлэрэ онно аралдьыйан тииттэргэ хатаастан турар дьоҥҥо соччо кыһаллыбатах. Бэстиэн тиититтэн ыга тутуһан, тирэҕин үчүгэйдик булунан эрдэҕинэ, ыстаанын хайа ыстаммытынан киирбит киэһээҥҥи хараан бырдаҕа «кэбирэх сирин» булан ууга-уокка киллэрэн барбыт. Болдьообут курдук, ити кэмҥэ эһэлэр кини хатаастыбыт тиитин таһыгар кэлбиттэр. Ыстаан иһинээҕи сатаналар ыстыыллара-ытыраллара ыарыытын-кыһыытын тулуйар кыаҕа баранан, Бэстиэн хаһыытаабытынан тиит төргүү мутуга үрдүктэн аллара ыстанан кэбиһэр. Ону эрэ күүппэтэх кыыллар олус соһуйан ойуур диэки күөдэллэнэ турбуттар. Тэйиччиттэн ону барытын көрөн турбут уолаттар эһэлэр чугаһаабыттарыгар Бэстиэн үөһэттэн ыстанан кэбиспитин олус сөхпүттэр, харса суоҕун туһунан кэпсээн оҥостубуттар. Арай ыстаан иһинээҕи айдааны сэрэйбэккэ хаалбыттар.
Геннадий Бечеряков бэлэмнээтэ.
Иван ПОПОВ уруһуйа.
