Бу күннэргэ бассаабынан эдэр кыыс: “Барахсан диэтэхтэринэ төһө өһүргэнэҕин? Сөпкө өһүргэнэҕин... Барахсан диэн урут өлбүт, бараммыт киһини этэллэр эбит. “Баран” диэн тылтан тахсыбыт. Монгуол тылыгар “барахсан – пришедший к концу” диэн.. Хас биирдии тыл иччилээх. Онон саҥаҕытын болҕойор буолуҥ...” – диэн быһаарар видео-устуута аан дойдуну толорон кэбистэ.
“Барахсан” – саха дьоно бэркэ сөбүлээн, киэҥник туттар тылбыт. Онто суох сатаммаппыт. Өскөтүн бу кыыс “быһаарарын” ылынар буоллахпытына, салгыы хайдах буолабыт? Бу тылбытын быраҕан кэбиһэбит дуо? Ама, бу тыл чахчы “барбыты, өлбүтү” кытта сибээстээҕэ буолуо дуо?
Ону билээри, бастатан туран, “Саха тылын быһаарыылаах тылдьытын” көрөбүт.
Барахсан I – Киһи тугу-кими эрэ аһынан, кэрэхсээн этэр тыла: киһи аһыныах, кэрэчээн. Бедняга, бедняжка, милый, милок.
Барахсан II – Саҥарааччы этиллэр биридимиэккэ таптыыр, уйаҕас сыһыанын көрдөрөр. Выражает любовное, ласковое отношение говорящего к предмету речи.
Барахсаны – сыһ. туохт., кэпсиирэ. Саҥарааччы күлэн-сиилээн этэр сыһыанын көрдөрөр. Выражает насмешливо-ироничное отношение говорящего.
Холобурдарга, “Сынньана түстүннэр, барахсаттар, ыраах айан табалара”; “Ыы, оҕом барахсан”; “Күөрэгэй барахсан, ыллаама”; “Оҕолор барахсаттар оонньоотуннар-көрүлээтиннэр эбээт” диэн тыллары туһаммыттар... Сэрэйиллэрин да курдук, манна ханнык да “өлбүт”, “барбыт” туһунан этиллибэт.
Кыыс сигэнэр монгуоллуу тылларыгар (монгуол, бүрээт, калмык) бу тыл – суох. Арай, “Мукаддимат ал-адаб” (арабтыы) диэн былыргы монгуол тылын тылдьытыгар “бараҕсан – пришедший к концу” диэн баар. Бу тыл былыргы монгуолларга “бар” диэн түүр тылыттан киирбитэ тута биллэ сылдьар. “Бар” диэн түүрдүү туохтуурга “гшан, ҕсан” диэн монгуоллар даҕааһыны көрдөрөр сыһыарыылара сыстан биэрбит. Ол түмүгэр “барбыт” диэн суолталаах тыл тахсан кэлбит. Бу тыл биһиги бэркэ билэр “барахсаммытын” кытта туох да сибээһэ суох.
Этиллибитин курдук, бу тыл билиҥҥи монгуол омуктарыгар суох.
Ол оннугар, Сибииргэ олохтоох түүр омуктарыгар бу тыл, дьэ, баар аҕай! Холобур, алтаайдарга – “бараксан”, хакаастарга – “парахсан”, сойоттарга – бараксан, туваларга – бараскан, бэл, ыкса ыалларбыт эбэҥкилэргэ кытта баар – “бараксан”. Бу тыл суолтата ханна да халбаҥнаабат, бука барыларыгар “бедный, милый, жалкий, бедняжка, бедненький”.
Таймыырга олохтоох хаан аймахтарбытыгар долганнарга бу тыл эмиэ баар. Ол курдук, 1973 с. долган поэтессата Огдо Аксенова хоһооннорун хомуурунньугун “Бараксан” диэн ааттаан таһаарбытын билэбит.
Онон, “БАРАХСАН” – үөрэ-көтө, таптыы-ымманыйа туттуллуохтаах үчүгэй тыл. Ону “барбыт, суох буолбут” диэни кытта сибээстии-сибээстии аны саҥарбакка, туттубакка сүбэлээһин – эппиэтинэһэ суох быһыы.
“КЫЫМ”.
Сэҥээриилэр
Бу аныгы уйэ5э сибээс ситиминэн тыл олус тургэнник дьонно тиийэр, тар5анар. Редактор ал5аhын Уйгулаанаттан алы гын диэн көрдөһөрө оруннаах
Холобура «бэ5эьээ бу киьи куьа5ан буолбут» диэн этиини иьиттэхпитинэ: «Оо барахсан, барахсаны» диэн аьынабыт.
2. Онтон киьини сиилииргэ- ата5астыырга эмиэ туттуллар: «Оо барахсан тугу ситиьиэххиний эн ?!» , «Барахсан хантан эн сатыаххыный?!».
Онон Уйгулаана этэрэ бииринэн эмиэ да оруннаах. Тыл ханна, хаьан, хайдах туттулларыттан суолтата уларыйар курдук.
Манна сиэттэрэн эттэххэ, «Кыым» хаьыат сурун редактора этэрин курдук кулэ-уерэ, таптыы-ымманыйа туттуллуохтаах учугэй эрэ тыл буолбатах курдук.