Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэйгэ “Күн” хамсааһын түһүлгэтигэр ыҥырыллан сырыттым. Күһүҥҥү силбиктээх күҥҥэ баттатан тиийбит кэри-куру санаам, оҕолору кытта кэпсэтээппин кытта көтөн хаалла. Ол курдук, ис-истэриттэн сырдык-ыраас, норуоппут туһа, ийэ тылбыт туһа диэн санаалаах бииртэн биир кэрэ ыралаах дьону кытта кэпсэтэн, үөрэн-көтөн, чэпчээн хааллым.
Хамсааһын хайдах саҕаламмытын туһунан, Клара Пантелеймоновна Романова, ӨЛИ-гэ иитэр үлэҕэ дириэктэри солбуйааччы, “Күн” хамсааһын сүрүннээччитэ кэпсээтэ.
– 2023 сыл сааһыгар оҕолор уонна учууталлар буолан ийэ тыл билиҥҥи туругун туһунан кэпсэтиини куйаар ситимигэр таһаарбыттара. Ону Намҥа “Ийэ тыл” актыбыыһа Оксана Васильева сэҥээрэн, оҕолору Намҥа ыҥырбыта. Ол көрсүһүү кэннэ намнар “Лиссиэйдэр бэрт үчүгэй дьыаланы саҕалаан эрэр эбиккит. Биһиги эмиэ ылсыахпытын баҕарабыт, бииргэ үлэлэһиэххэ”, – диэбиттэрэ.
У.У. Шамаев итиннэ оҕолор бэйэ бэйэлэригэр дьайыыларын бэлиэтии көрөн, “оҕолор сахалыы кэпсэтэр култуураларын бэйэлэрин истэригэр бэйэлэрэ эрэ оҥостор кыахтаахтар эбит. Улахан дьон, төрөппүттэр манна сатаан дьайбат эбиппит. Оҕо бэйэ бэйэтин кытта сахалыы алтыспатаҕына, тылбыт туруга син биир тупсубат. Оҕо оҕону кытта сахалыы алтыстаҕына эрэ тылбыт кэскиллээх буолуо” диэн түмүккэ кэлбитэ.
Ити сыл Тимур Солдатов диэн уолчаан Эмис орто оскуолатыттан биһиэхэ үөрэнэ кэлбитэ. Кини Эмискэ оҕолор бэйэ бэйэлэрин кытта нууччалыы кэпсэтэн испиттэрин, онтон биир сайын ол уларыйбытын кэпсээбитэ. Тоҕо диэтэххэ, кыралар улахан уолаттары кытта матассыыкыл оҥостоллор, бииргэ хатааһыллыыллар эбит. Улахаттар бэйэ бэйэлэрин кытта сахалыы эрэ кэпсэтэр буолан, кыралар эмиэ сахалыы кэпсэтэр буолбуттар.
Ол аата, оҕолорго эппиэтинэс биэриэхпитин наада эбит диэн өйдөөн, ол кэнниттэн 2023 сыл бэс ыйын 3 күнүгэр “Төрөөбүт тыл түһүлгэтэ” диэн улахан тэрээһин буолбута. Улуустартан оҕолору, тыл актыбыыстарын, учууталлары мунньан, “түмсэр наада” диэбиппит. Сайыҥҥы “Ойкумена” лааҕыр тэриллибитэ. Онно араас оскуолалартан оҕолор кэлэн, “Күн” түмсүү диэн бырайыак оҥорон таһаарбыттара. “Айыы Кыһатын” үөрэнээччитэ Александр Докторов маҥнайгы бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Таисия Софронеева, Саха гимназиятын үөрэнээччитэ, түмсүүнү “Күн” диэн ааттаабыта.
Дьэ онтон ыла, эппиэтинэс ылынан, “Күн” түмсүүнү үлэлэтэ сылдьабыт. Ол сыл, алтынньыттан 12 улууска сылдьыбыппыт. Сыала-соруга – оҕону көҕүлээн, эппиэтинэһи үллэстии. Оҕо бу ийэ тылбытын харыстыахпытын наада диэн олус үчүгэйдик өйдүүрэ, туох баар баҕата уһуктан кэлэрэ уонна маннык түмсэн үлэлиэхтээх эбиппит диэн санааҕа кэлэрэ көһүннэ. Билигин улуустар, куорат сорох оскуолаларыгар “Күн” түмсүүлэрэ тэриллэн ыкса үлэлэһэллэр. Бүгүн тэрээһиҥҥэ 8 улуустан 18 оскуолаттан барыта 176 оҕо кэлэн кытта сылдьар. Атын даҕаны оскуолалар олус баҕаралларын биллэрэллэр.
Хаҥалас улууһугар “Күн” хамсааһыны тэрийбит Покровскай 1-кы №-дээх оскуолатын саха тылын учуутала Людмила Моисеевна Горохова санаатын үллэстэр.
– “Күн” түмсүү оҕолор төрөөбүт тылы, култуураны дириҥник өйдүүллэригэр, саха чулуу дьонун кытта сирэй көрсөн, кинилэри кытта билсэн, кэпсэтэн, өйдөрө-санаалара сайдарыгар, бэйэ-бэйэлэрин кытта алтыһан биир эйгэҕэ киирэллэригэр төһүү буолар. Бастаан тэрийэрбитигэр Хаҥалас улууһун оскуолаларыттан учууталлары, оҕолору ыҥырбыппыт. Билигин Хаҥалас улууһун үгүс оскуолатыгар “Күн” түмсүүтэ үлэлии сылдьар. “Күн” оҕолоро биһиги оскуолаҕа хас кылаас аайы бааллар. Покровскай үксүн нууччалыы эйгэлээх. Онон оҕо бу түмсүүнү көрөн, “мин манан дьарыктаныахпын баҕарабын” диэн бэйэтэ баҕаран киирэрэ олус күндү. Сүрүнэ – оҕо оҕоттон үөрэнэрэ, холобур ылара, оҕону бэйэтэ ыҥыран киллэрэрэ. Төрөөбүт тылы билии туохха даҕаны мэһэй-харгыс буолбат, киһи эргиччи сайдарыгар, киһилии киһи буоларыгар күүс көмө, тирэх буолар диэн санааны иҥэрэ сатыыбыт. Онон төрөппүттэр эмиэ үлэлэһэн эрэллэрэ үөрдэр.
“Ньурба эрэлэ” оҕо уопсастыбаннай хамсааһынын тэрийээччи-педагога Дьип Павлович Захаров:
– “Күн” түмсүүтүн туһунан ньурбалар былырыын ӨЛИ оҕолоро кэлэн Бүлүү бөлөх оҕолорун хомуйан, көрсүһүү оҥорон, кэпсээбиттэригэр билбиппит. Мин бэйэм Олоҥхо тыйаатырыгар сэттэ сыл үлэлээбит буолан, саха тыла, фольклора, үгэстэрэ миэхэ чугас. Онон “Күн” түмсүү сыалын-соругун чугастык ылыммытым, бастакыттан өйөөбүтүм. Онон “Ньурба эрэлэ” оҕо түмсүүтэ “Күн” түмсүү иһинэн үлэлиир. Туох кистэлэ кэлиэй, оҕолорбут бэл улуустарга нууччатыйан эрэллэр. Ол иһин сахалыы саҥарарга, сөпкө суруйарга үөрэтэн, телеграмм-ханаалбытын, тэрээһиннэрбитин барытын сахалыы ыыта сатыыбыт. Бэл, нуучча бырааһынньыктарын “сахатыта” сатыыбыт. “Ньурба эрэлэ” түмсүү бэйэбит эрэ испитигэр буһа сылдьыбакка, оройуон оскуолаларынан сылдьан, саха буолуоҕуҥ, сахалыы саҥарыаҕыҥ диэн санааны тарҕатабыт. Оҕо этэрэ оҕолорго ордук тиийимтиэ. Онон бу маннык үлэ ыытыллан эрэрэ олус үчүгэй. Сатанара буоллар, уһуйааннары да хабыа этибит. Уопсайынан, кэнники кэмҥэ сахалыы саҥарар бэйэтэ “муода” буолан эрэр диэххэ да сөп.
Айсаана Куо Сивцева, Чурапчы гимназиятын 11-с кылааһын үөрэнээччитэ, “Күн” Өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын салайааччыта:
– Улахан дьон “оҕолорбут сахалыы саҥаран бүтэн эрэллэр” дииллэрин үгүстүк истээччибит. Оннук санаалар бэйэбитигэр эмиэ киирээччилэр да тугу да гыммат этибит. Онтон бу “Күн” туһунан истэн баран, “тугу эрэ уларытар бэйэбититтэн эмиэ тутулуктаах” дии санаабыппыт. Онон, “Күн” чахчы улахан хамсааһыны таһаарда. Таатта улууһугар бастаан Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээт оҕолоро кэлэн, “күннэр” хайдах үлэлии-хамныы сылдьалларын кэпсээбиттэрин истэн, ис сүрэхпититтэн сөбүлээн, бэйэбит оскуолабытыгар эмиэ тэрийэргэ санаммыппыт. Оскуолаҕа түмсүүнү тэрийэн, салгыы нэһилиэктэринэн оскуолаларга сылдьан, түмсүү сыалын-соругун, ис хоһоонун кэпсээн саҕалаабыппыт, сыыйа кэҥээн барбыппыт.
Бу сайын мин “Күн” лааҕырыгар сырыттым. 8 улуустан 24 оҕо буолан биир нэдиэлэ устата саха биллэр-көстөр дьонун кытта көрсөн, элбэҕи биллибит-көрдүбүт, бэйэ бэйэбитин кытта билистибит. Холобур, Хаҥалас улууһуттан Маҕарас нэһилиэгин баһылыга Айталина Васильеваны, Дорҕоон Дохсуну, Борислав Степановы уо.д.а. кытта көрсүбүппүт. Бу нэдиэлэ устата элбэхтик сэһэргэһэн, бириэмэни үчүгэй баҕайытык атаардыбыт, араас саҥа санаалар үөскээтилэр. Бүтэһигэр “Күн” хамсааһын өрөспүүбүлүкэтээҕи былаанын оҥордубут, салайааччылары таллыбыт: киин куоракка, киин улуустарга, Илин Эҥээргэ уонна Бүлүү бөлөхтөргө. Миигин Өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын салайааччынан талбыттара.
Билигин күүстээх үлэ номнуо саҕаланна. Тэрээһиннэрбитин сэргэхтик тэрийэ сатыыбыт, холобур, бүгүҥҥү тэрээһин бастаан “Муҥха” оонньууттан саҕаланна, интэриэһинэй форматтаах бэйэни билиһиннэрии буолла, ыалдьыттар кыттыылаах форсайт-сиэссийэ, түмүгэр дискотека. Мин бэйэм оскуола кэнниттэн ыччаты кытта үлэлиир эбэтэр муниципальнай сулууспа идэтигэр киириэхпин саныыбын. Дьону кытта үлэлиирбин, дьону хамсатарбын, бэйэм хамсанарбын сөбүлүүбүн, биир сиргэ сатаан олорбоппун.
Сайаана Еремеева, Покровскай 1-кы №-дээх орто оскуолатын 10-с кыл. үөрэнээччитэ:
– Мин физмат хайысхалаах кылааска үөрэнэбин. Хаҥалас улууһугар “Күн” хамсааһын бэрэссэдээтэлэбин. Биһиги оскуолабытын бүтэрбит Арчылан Никифоров “Күн” түмсүүнү тэрийсибитэ. Арчылан “балтыларбыт, бырааттарбыт сахалыы өйдөөбөт буолан эрэллэр” диэбитигэр биирдэ оннук кыһалҕа баар буолбутун өйдөөн көрбүтүм. Куоракка олорор дьоммун көрдөхпүнэ – балтыларым сахалыы өйдөөбөттөр, нууччалыы эрэ кэпсэтэллэр. Биһиги оскуолабытыгар оҕо үксэ сахалыы өйдүүр, билэр, кэпсэтэр буоллаҕына, 3-с №-дээх оскуолаҕа саха оҕолоро бука бары нууччалыы эрэ кэпсэтэллэр. Сахалыы билэр да буоллахтарына – саҥарбаттар. Итини көрө сылдьан, Арчылан “Күн” түмсүүнү тэрийбитигэр биһиги актыып буолан, көхтөөхтүк үлэлэһэн барбыппыт. Оскуолабытыгар атын оскуолалартан кэлэ сылдьыбыттарыгар үлэбит өссө кэҥээн, сайдыбыта. Билигин биһиэхэ тэрээһин бөҕө ыытыллар, тыл эрэ өттүнэн буолбакка, култуура, успуорт өттүнэн эмиэ сайдыы барыахтаах диэн араас күрэхтэһиилэри, куонкурустары ыытабыт. Холобур, физкультураттан босхоломмут оҕолорго сахалыы остуол оонньууларын оонньотобут. Фольклор, олоҥхо, оһуокай, хомус дьарыктара бары бааллар. Мин 3 сааспыттан хомуска дьарыктанабын.
ХИФУ-га киирдэхпинэ, онно “Күн” түмсүү курдук эмиэ түмсүү тэриллэригэр үлэлэһиэм. Оскуолаҕа эрэ буолбакка, устудьуон ортотугар эмиэ хамсааһыны тэнитэр курдук. Ол ыччаттар университеты бүтэрэн, ханна эрэ үлэлии бардахтарына, ситим быстыбакка, салҕанарын курдук.
Айыына Степанова, Коля Куличкин, Сайаана Стручкова, Майа лиссиэйин үөрэнээччилэрэ, Мэҥэ Хаҥалас:
– Биһиги бу “Күн” тэрээһиҥҥэ төрдүө буолан, лиссиэй аатыттан кэллибит. Биһиэхэ маннык түмсүү суох, ону бэйэбит интэриэһиргээн кэллибит. Баар буолуон, олус күүскэ баҕара санаатыбыт;
– бүгүн атын улуустартан элбэх оҕолордуун билистим. “Күн” хамсааһын олус итэриэһинэй эбит дии санаатым;
– барыта сахалыы ыытылларын, ис дууһаттан тэриллибитин олус сөбүлээтим. Бу тэрээһин кэнниттэн “мин сахабын” диир санаа уһуктар;
– билигин бэл ыраах дэриэбинэҕэ, биир даҕаны нуучча киһитэ суох сиригэр оҕолор нууччалыы саҥарар буолан эрэллэр. Ол иһин маннык тэрээһиннэр кэҥээн иһэллэрин кытта оҕолор сахалыы саҥараллара эмиэ элбээн иһиэҕэ диэн эрэнэбин.
Роман Брызгалов, Майатааҕы лисиэй 10-с кыл. үөрэнээччитэ:
– Мин успуордунан дьарыктанабын, онон бүгүн оҕолордуун көрсүһэ Николай Обоев, миэхэ холобур буолар киһим, кэлэ сылдьыбытыттан астынным. Кини курдук, кэнэҕэс “Дыгын Оонньууларыгар” кыттыам диэн баҕа санаалаахпын. Бүгүн эппит тылларыттан дьарыктанарбын тохтоппот “мотивация” ыллым.
Пётр Ефимов Покровскай 1-кы №-дээх орто оскуолатын үөрэнээччитэ:
– Покровскайга кыра оҕолор сахалыы улам өйдөөбөт буолан иһэллэрэ харахха быраҕыллар. Мин начаалынай кылааһым учуутала Люция Степановна биир сахалыы мөлтөхтүк саҥарар оҕону үс күн иһинэн сахалыы олох үчүгэйдик саҥарарга үөрэппитэ. Ол аата, оҕону кытта дьарыктаныахха наада. “Билиҥҥи оҕолор сахалыы билбэттэрэ – төлөпүөнтэн” дииллэр. Мин санаабар, ол төрөппүттэн, дьиэ кэргэҥҥэ хайдах кэпсэтэллэриттэн тутулуктаах.
Нина ГЕРАСИМОВА.
