Тохсунньу 13 күнэ – Арассыыйа Бэчээтин күнэ. Манан сибээстээн, биһиги бэйэбит кэллиэгэбитин, “Кыым” хаһыат тумулук туттар хорсун суруналыыһын, СӨ бэчээтин уонна үөрэхтээһинин туйгунун, СӨ үтүөлээх суруналыыһын, Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕун Нина Герасимованы кытта кэпсэтиини таһаарабыт.
– Нина Моисеевна, Бэчээт күнүнэн сибээстээн, бүгүҥҥү кэпсэтиибит сүрүннээн СМИ, бэчээт үлэтин, суолтатын туһунан буолуоҕа. Эн бу эйгэҕэ үлэлээбитиҥ балай эмэ буолла. Онон урукку да, билиҥҥи да бэчээт үлэтин, суруналыыстыканы тэҥнээн көрөр кыахтааххын. Билиҥҥи суруналыыстыканы туох дии саныыгын?
– Билигин ис-тас бэлиитикэҕэ, уопсастыбаҕа иэмэ-дьаама биллибэт уустук кэм бүрүүкээн турар. Онон, суруналыыстыкабыт туруга эмиэ биир оннук. Киһи аһаҕастык тугу даҕаны, оннооҕор таайтаран да этэрэ уустугурбут күнэ-дьыла кэлэн турар. Уопсайынан да, Арассыыйа суруналыыстыкатын дьылҕата мэлдьи даҕаны оннук балаһыанньалаах курдук. Биир өттүттэн – былаас, иккис өттүттэн, “туораттан күүс” дэнээччилэр... Бииртэн биир ойоҕоһуттан көбөн кэлэн быстах дьайар, орооһор күүстэри ааҕа да барбаккын. Олор икки ардыларыгар булумахтана сылдьар курдукпут.
Холобур, былырыын аан дойду аҥаарын баһылаан-көһүлээн олорбут улуу ССРС диэн судаарыстыба тэриллибитэ – 100, ыһыллыбыта эмиэ лоп курдук 30 сылын туолбута. Манна даҕатан эттэххэ, бу дааталарынан сибээстээн, СМИгэ туох эмэ тахсыбытын көрдүгүт-иһиттигит дуо? Туох да ырытыы суоҕун кэриэтэ. Бэйэтин кэмигэр Сэбиэскэй Сойууһу Азия, Африка, Латинскай Эмиэрикэ дьадаҥы, сайдыыта суох дойдулара бары бэйэлэрин сырдык ыра санааларын, ыҥырар сулустарын, дурдаларын-хаххаларын, көмүскээччилэрин курдук көрөллөрө ээ...
Бу кэнники 30 сыл тухары биһиги судаарыстыбабыт туох-ханнык идеологияҕа салайтаран кэлбитэ өйдөммөт. Туох эрэ дьоһун, норуот бүттүүнэ ылынар, сүгүрүйэр идиэйэтэ суох. Оннук сирдиир идиэйэ, идеология суоҕа СМИ, суруналыыстыка сайдыытыгар эмиэ дьайар буоллаҕа.
– Оттон “национальнай” дэнэр суруналыыстыка уратыта туохха сытарый?
– Национальнай суруналыыстыка арыый уратылаах. Ол – биһиги өрөспүүбүлүкэбит норуоттарын култууратын, тылын, үгэстэрин харыстыыр, сайыннарар, сырдатар сорукпут, бэйэбит эрэгийиэммит уонна норуоппут олоҕун-дьаһаҕын сырдатыы, инники кэскилин анаарыы, торумнааһын.
Биир түгэни саныыбын: дойду барытын үрдүнэн “Гектар туһунан” федеральнай сокуон барыла дьүүллэһиллэ турара. Ити, арааһа, 2015 сыл буолуо. Онно биһиэхэ “олохтоох нэһилиэнньэ интэриэһэ күөмчүлэниэн, сирин былдьатыан сөп” диэн долгуйуу, турунуу бөҕө. Ити кэмҥэ Дьокуускайга атын эрэгийиэннэртэн суруналыыстар кэлбиттэрэ. Онно түбэһиннэрэ, уопсастыбаннас уопсай миитини тэрийбитэ. Мунньахха Камчаткаттан, Хабаровскайтан кэлэ сылдьар суруналыыстарга: “Уһук Илин гектарыгар сыһыаннаах миитин буолар, барбаккыт дуо?” – диэн ыҥырбыппар, ким да сөбүлэспэтэҕэ. Интэриэһиргээбэттэр этэ. Онно улаханнык соһуйбутум: “Бу сокуон кинилэри эмиэ быһаччы хаарыйар ээ, суруналыыстар эрээри тоҕо онно кыһаллыбаттарый?” – диэн. “Национальнай суруналыыстыка уратыта тугуй?” – диэн ыйытыыга хардата, арааһа, ити буолуо. “Национальнайа суох” эрэгийиэннэр суруналыыстара бэйэлэрин уобаластарын, кыраайдарын төрүт олохтоох нэһилиэнньэтин интэриэһигэр, кэлэр кэскилигэр сыһыаннара биһигиннээҕэр арыый атын курдук.
– Билигин дойду барытын үрдүнэн күүстээх “милитаризация” бара турар. Бу кэм суруналыыстыкатын хайдах диэн сыаналыыгын?
– Туох уларыйыай? Барыта өйдөнөр буоллаҕа. Украинаҕа бара турар анал байыаннай эпэрээссийэнэн сибээстээн, суруналыыстар олус элбэх тиэмэни тумнар эбэтэр аһаҕастык ааттаабат буоллулар. Ол иһигэр, сорох тиэмэни букатын ырааҕынан эргитэн, ханалытан быһаарар наада буолла. Ол – кэм ирдэбилэ. Сүтүк, кыайтарыы, сыыһа-халты быһыы уо.д.а. туһунан уопсастыба ханан эрэ эргитэн син биир истэр, билэр. Оттон официальнай СМИ-лэр тугу да биллэрэр, этэр-тыынар, суруйар кыахтара-бырааптара суох. Ол эмиэ – бу кэм уратыта.
Уопсайынан, бу туһунан суруналыыс тугу эрэ эпииргэ, бэчээккэ алҕас быктарыа, социальнай ситимнэргэ, СМИ-гэ таһаарыа эрэ кэрэх – ирдэбил кытаанах, холуобунай дьыалатыгар тиийэ. Аны уопсастыба хайдыста. Бэҕэһээ аҕай бииргэ сылдьыбыт дьонуҥ судургу кэпсэтии кэмигэр эйигин “таҥнарыахсыт, провокатор”, сорохтор “маладьыас, патриот” диэн туран кэлиэхтэрин сөп. Ити барыта олус уустук.
– Эн санааҕар, билигин “тутулуга суох СМИ” диэн баар дуу?
– Улахан информация ааҕыныстыбаларын, хампаанньаларын актыыптара барыта судаарыстыба эбэтэр улахан биисинэс эйгэтигэр баар. Онон ханнык да “тутулуга суох СМИ” диэн суох. Ити көннөрү баҕа санаа эбитэ буолуо. СМИ хаһан да “тутулуга суох” буолбат. Билигин дойдубутугар сорох СМИ-лэр “өстөөх ааҕыннара” диэн сабылыннылар эбэтэр оннук “хара дьаралыктаннылар”. Биир эмэ хаалбыт да буоллаҕына – “хаһаайыннаах”.
– Уопсайынан, СМИ уопсастыба олоҕор, өйүгэр-санаатыгар оруолун туох дии саныыгын?
– Өйдүүргүт буолуо, ССРС эстиэн аҕай иннинэ “уларыта тутуу”, “гласность” диэн кэмнэрэ кэлэн ааспыттарын. Ол кэмҥэ “Огонёк” сурунаалга, атын да киин сурунаалларга, хаһыаттарга эбэтэр маннааҕы “Эдэр коммуниска”, “Молодежкаҕа” аһаҕас матырыйаал бэчээттэнэрэ күүтүүлээх да буолара! Ону оҥостон олорон ааҕар интэриэһинэй да этэ! Аны хаһыаттар тиражтара оччолорго, эчи, улаханын! Ордук уруккута бобуулаах литэрэтиирэ, документалистика, устуоруйаҕа сыһыаннаах, уруккуга хараҕы арыйар матырыйаал бөҕөтө бэчээттэнэрэ. Ол “гласность”, биллэн турар, ССРС-ка өй-санаа уларыйарыгар улахан олугу уурбута. Төһө да билигин ону “арҕааҥҥы дойдулар Сэбиэскэй Сойууһу ыһаары анаан ыыппыт бэлиитикэлэрэ этэ” диэтэллэр.
– Оннук этэ дуо?
– Устуоруйабытын билэрбит төһө да наадатын иһин, “ол атын хос сыаллааҕа-соруктааҕа” диэн этэллэрэ сөп. Хомойуох иһин, “дойдубут устуоруйатын саҥалыы үөрэтии-билии” диэн ааттаан, биһигини дойдубутун абааһы көрөр хайысхалаабыттар, онно бэлэмнээбиттэр эбит. Ол иһин 90-с сылларга туох да улахан быһаарыыта, энчитэ суох “урукку барыта – куһаҕан” диэн өйү-санааны дьоҥҥо иҥэрбиттэрэ. Саамай дьиктитэ, дьон-сэргэ ону аһара итэҕэйбитэ, ылыммыта. Ол дьайыыта улахан бөҕө буоллаҕа, дойдубут түргэн баҕайытык ыһыллан хаалбыта. СМИ, бэчээт нэһилиэнньэҕэ дьайыытын ырылхай холобурун аҥаардас онтон да көрүөххэ-билиэххэ сөп. Бэл, аатырбыт-сураҕырбыт “Кыым” хаһыат сабыллан хаалбыта, сыччах “обкуом уоргана” эрэ буоларын иһин. Биллэн турар, ити уларыйыыларга СМИ оруола сүрдээх буоллаҕа. 1990-с сыллар саҕаланыыларыгар дойдубут нэһилиэнньэтэ барыта тэлэбиисэр иннигэр олорон Госдума мунньахтара, баартыйа сийиэстэрэ хайдах ыытыллалларын көрөн олорор кэмнэрэ баара! Билигин ким ону көрүөй...
– Эн урукку кэм төннүөн баҕараҕын быһыылаах?
– Билигин эргиллэн көрдөххө, урукку барыта хайдах куһаҕан буолуой? Хайа да дойдуну, омугу-норуоту ылан көр: бары урукку устуоруйаларын ытыктыыллар, ыччаттарын урукку көлүөнэ үтүө холобурдарынан уһуйаллар, үөрэтэллэр. Дойдуларын устуоруйатын үтүө да, мөкү да өрүттэрин хайдах баарынан ылыналлар. Ким да оччотооҕу биһиги курдук дойдутун кэлтэй түһэриинэн, үөҕүүнэн-хараардыынан дьарыктаммат. Оттон оччолорго биһиги ону өйдөөбөтөхпүт. Баҕар, биирдиилээн муударай дьон, кырдьаҕастар этэ-сэрэтэ сатаабыттара буолуо да, ону истиэх баара дуо?!
Билигин дьэ кэлэн ону барытын атыннык өйдүүгүн. Кэлин “уруккуну саҥаттан сыаналаан үөрэтиэххэ наада” диир буолан эрэллэр. Ол эрээри, 30–40 сыл устата тохтообокко “биһиги дойдубут – саамай куһаҕан, хаалынньаҥ судаарыстыба; биһигини саамай сидьиҥ, кырыктаах бэлиитиктэр салайан олорбуттара; оттон биһиги акаары, сүрэҕэ суох, тугу да айар-тутар дьоҕура суох совоктарбыт” диэн кэпсэммитэ суола-ииһэ суох хаалбат. Дойдуга ытыктабылы төннөрөр олус уустук.
Мин итинэн “сэбиэскэй тутул төннүөн наада” диэн этээри гыммаппын. Быһата, дойдубутугар үтүө уларыйыы тахсыан баҕарар буоллахпытына, өй-санаа уларыйарын ситиһиэхтээхпит. Онон устуоруйабытын саҥаттан көрөн үөрэтэр баҕалаах буоллахпытына, ол үлэ дьоһуннаахтык оҥоһуллуохтаах. Оттон СМИ, бу боппуруос сүдү суолтатын өйдөөн, онно булгуччу кыттыһыахтаах.
– СМИ ханнык баҕарар кэми сырдатар эбээһинэстээх. Оттон билиҥҥи кэми СМИ төһө сиэрдээхтик сырдатарый?
– Билигин информация эйгэтигэр киирсии бара турар. Мин санаабар, дьоҥҥо өйдөөн-төйдөөн быһаарыы биһиги СМИ-битигэр суох буолбатах эрээри, “лаппа тиийбэт” диэххэ сөбө дуу? Аны туран, ол дьоҥҥо-сэргэҕэ дьайыыта кыра курдук. Дьон ол оннугар Тик-Ток агиткатын көрүө, ону итэҕэйиэ – ордук ыччат өттө. Ол түмүгэр биһиги дойдубутугар иһиттэн-таһыттан кутуллар кири-хоҕу, кимэн киирэр сымыйаны-албыны утары тугу даҕаны туруорарбыт суох курдук буолан хаалла.
Холобур, тус бэйэм сороҕор ити Киин тэлэбиидэнньэ биэриилэрин, баламат бырапагаандатын “собус-соруйан, толкуйдуур кыахтаах, өйдөөх-санаалаах дьону тэйитээри оҥороллор дуу?” диэх курдук саныыбын... Сөҕөбүн... Чэ, мин тэлэбиисэри көрбөтөҕүм номнуо 3-4 сыла буолла быһыылаах. Наадыйар информациябын интэриниэккэ киирэн атын источниктартан булабын.
– Кэнники кэмҥэ сорох дьон “наар информация аныгы технологиялара эрэ туттуллар кэмнэрэ кэлиэҕэ, кумааҕы бэчээт наадата суох буолуоҕа” дииллэрин туох дии саныыгын?
– Хаһан да оннук кэм кэлиэ суоҕа. Ити курдук хаһан да кинигэ, хаһыат диэни аахпатах эрэ киһи тыллаһыан сөп. Киһи аймах баарын тухары кумааҕы бэчээт таһаарыылара наада буола туруохтара. Киһи толкуйдуур, ырыҥалыыр дьоҕурдааҕын тухары кумааҕы кинигэттэн да, хаһыаттан да аккаастаныа суоҕа. Биллэн турар, сыыппара технологиялара, аныгы ситимнэр туттарга табыгастаах, түргэн буоллахтара. Ол эрээри киһи илиитин иминэн тутан-хабан, сытын ылан, хараҕынан көрөн, ууруна сылдьан ааҕар кинигэтэ эбэтэр сурунаала ураты дьайыылаах. Кумааҕы хаһыакка бэчээттэммит уһун интервьюлар, анаарыы ыстатыйалар, дьон олоҕун уочаркалара ааҕарга да ордук кэрэхсэбиллээх курдуктар. Биллэн турар, ахсааннара кыччыан сөп.
– Эн элбэхтик “биһиги көлүөнэбит...” диигин, бэйэҥ көлүөнэҕин туох дии саныыгын?
– Биһиги Уларыта тутууну үөрэ-көтө, уруйдуу-айхаллыы көрсүбүт сүһүөх дьоммут. Оччолорго эдэрбит да бэрдэ. Чахчы, эдэр сааска түбэһэ үчүгэй кэм кэлэн эрэр курдуга: эрэл, ыра санаа, араас кыах бөҕө күүтэрэ. Били, Виктор Цой ыллыыр “Перемен, мы ждем перемен!” диэн ырыатыныы, туох эрэ сырдык, үтүө, дьоллоох уларыйыылар буолалларыгар бүк эрэллээхпит. Оччотооҕу Сэргэлээх уопсайыгар бүтүн уопсастыба олоҕор буола турар уларыйыы барыта сиэркилэ буолан көстөргө дылыта. Киэһэ аайы Саха тыйаатырын испэктээктэрин ырытыы, “Эдэр хомуньуус” ыстатыйаларын дьүүллэһии, урут бобуулаах кинигэлэри уларсыһа сылдьан ааҕыы. Чахчы да, кэрэ кэмнэр этилэр. Ыччат бастакы ыһыаҕа, оһуокай, уопсастыбаннай түмсүүлэр, хамсааһыннар...
Мин үөлээннээхтэрим үксүлэрэ да “биһиги демократтыы реформалары олоххо киллэрсибиппит, гражданскай уопсастыба туһугар киирсибиппит” диэн билигин киэн тутта кэпсэнэллэр. Ол эрээри, киһи да күлэр, билигин кэлэн ол “демократтар, демократия” диэн тылларбыт үөҕүү тыл кэриэтэ буолан хааллылар. Били, хаһан эрэ “хомуньуустар” диэн тыл үөҕүү буолбутугар дылы... Барыта хайдах эрэ эргийэн кэлэ турарга дылы. Туох кистэлэ кэлиэй: урут биһиги эдэр сылдьан ыраламмыт олохпут кэлбэтэ, хата, төттөрүтэ буолла. Маннык олоххо сыстан, үөрэнэн-бодоруһан быстыбакка, суолларын булбакка, биһиги көлүөнэ элбэх бэрэстэбиитэлэ кэмин иннинэ олохтон туораатылар, сорохтор аһыы утахха ыллардылар. “Биһиги – албыннаппыт көлүөнэбит” диэччи эмиэ элбэх. Ханан эрэ көрдөххө, ол эмиэ оруннааҕа буолуо. Тугу эрэ мүччү түһэрбит дуу, куоттарбыт дуу дьон курдукпут. Ол да буоллар, уопсай уларыйыы, үтүө ыра санаа, уларыта тутуу эниэргийэтэ-иниэрсийэтэ биһиэхэ өссө да ордон, иҥэн сылдьарга дылы.
Сырдыкка, үтүөҕэ эрэл хаһан да уостубат. Ол кэлэригэр бүк эрэллээхпит...
– Биир идэлээхтэргэр тугу баҕарыаҥ этэй?
– Тугу баҕарыахпыный? Суруналыыс идэтэ мэлдьи наада! Доруобуйаны, үчүгэй хамнаһы, этэҥҥэ буолууну!
Туйаара Сиккиэр.
