Оҕолорбут туох-хайдах дьон буолан тахсаллар? Тугу итэҕэйэр, туохха тирэҕирэр, тугу күөн туттар, туох сыаннастары өрө тутар дьон буолаллар? Бу ханнык да уопсастыбаны долгутар сүрүн ыйытыылар буолуо.
30 сыл устата дойдубут бэйэтин суолун-ииһин көрдөөн да биэрдэ. Духуобунай сыаннастар, төрүт култуура, итэҕэл, ыал сыаннастара – кэлиҥҥи Арассыыйа суолун-ииһин ыллахха, эмиэ да барыта этиллэр, баар курдук да, тугу да таба тутара, туохха тирэҕирэрэ чопчу суох. Ол да иһин сиэр-майгы сатарыйыыта, буруйу оҥоруу, дойдуттан көһөн барыы, ыарыы, өлүү-сүтүү, уоруу, албын, бэйэ-бэйэҕэ ытыктабыл сүтүүтэ, дьон дьадайыыта салҕанан бара турар...
Биир биллэр хаһыакка учуутал суруйбутун холобурдаабыттара баар: үөрэнээччилэригэр “саамай дьоллоох күннэрин” туһунан суруйарга сорудахтаабытын, үксүлэрэ төһө баай бүлүүдэлээх менюлаах ханнык эрэстэрээҥҥэ аһаабыттарын, ханнык омук дойдуларыгар сынньаммыттарын туһунан суруйбуттар. Дьэ, буоллахпыт... Оттон ол оҕолор буруйдара дуо? Ханнык уопсастыбаҕа олоробут да, оҕолорбут эмиэ соннук өйдөөх-санаалаах буоллахтара...
Пионер уонна хомсомуол төннүө дуо?
Онон, Арассыыйа үрдүкү салалтата иитии боппуруоһугар дьэ болҕомтотун уурда. Көннөрү буолбакка, “гражданины патриоттуу иитиигэ” диэн чопчуланан этилиннэ. Дьиҥэ, ол туһунан өссө уонча сыллааҕыттан этиллибитэ да, кураанах тыл эрэ курдуга. Онтон, бу дьыл олунньу 24 күнүттэн, аан дойдутааҕы балаһыанньа уларыйбытын кэннэ, ити тиэмэ ыйааһын бэскитигэр турда.
Даҕатан эттэххэ, хойукка диэри РФКП иитинэн хаалан сылдьар Арассыыйаҕа баар пионердар уонна хомсомуоллар тэрилтэлэригэр, кинилэр өссө да баалларыгар ким даҕаны наадыйбат, хайдах эрэ күлүү-элэк гыммыт курдук сыһыан баар эбит буоллаҕына, ол аны уларыйда. “Бүтүн Арассыыйатааҕы оҕо уонна ыччат хамсааһына” диэн тэриллэр буолла. Ааспыт от ыйыгар өссө сийиэстээн ньиргиттилэр. Бакаа уопсай аат суох, ону хас биирдии эрэгийиэн бэйэтэ быһаарыа диэтилэр. Хамсааһын кэтээн көрөр Сүбэтин бэрэсидьиэн Владимир Путин бэйэтинэн салайар буолла. Дьэ хайдаҕый?! Устуоруйаҕа туох барыта эргиллэн кэлэ турар дииллэрэ кырдьык. Ол эрээри билиҥҥи уопсастыба уруккулуу пионер-хомсомуол курдук тэрилтэ туһунан туох санаалааҕа буолла? 30 сыл тэпсилгэн гынан баран, өрө тутан эрэрбит – дьикти. Саҥа, атын туох даҕаны айыллыбатах буоллаҕа...
Патриоту иитии – туох наада?
Итини таһынан саҥа үөрэх ыстандаардыгар “гражданскай уонна ботуруйуоттуу иитиигэ болҕомтону күүһүрдэргэ” диэн чопчу суруллубут. Онон, бу күннэргэ үөрэх үлэһиттэрин атырдьах ыйынааҕы мунньахтарыгар ол туһунан үрдүкү түрүбүүнэттэн этилиннэ. Үөһэттэн түспүт быһаарыыны “өйүүбүт, ураа!” диэнтэн атын дьүүллэһии суох.
Өссө ханнык уларыйыылар баалларый диир буоллахха, быйылгы үөрэх дьылыттан саҕалаан, оскуола аайы Арассыыйа гииминин толоруу, РФ былааҕын өрө таһаарыы нэдиэлэ аайы булгуччу киириэҕэ, ону кытта “оҕону иитиигэ дириэктэр сүбэһитэ” (советник) диэн дуоһунас баар буолуоҕа. Сорохтор ону “ол сүбэһит иитиигэ дириэктэр солбуйааччытыттан туох уратылааҕый?” диэн муодаргыыллар, сорохтор “байыаннай хамыһаар дуу, политрук дуу дуоһунаһа оскуолаҕа киирэр дуо?” диэн үгэргээбиттии ыйыталлар.
Мантан инньэ Арассыыйа устуоруйатын үөрэтиигэ ураты болҕомто ууруллуо. Ону алын кылаастартан саҕалыырга диэбиттэр. Алын кылаас оҕолоро устуоруйаны үчүгэйдик өйдүөхтэрэ дуо? “Оскуола аайы успуорт куруһуоктара үлэлиэхтээхтэр, тыйаатыр уонна түмэл баар буолуохтаах” диэн этиллэр. Олус үчүгэй, оскуола аайы түмэли, тыйаатыры сатаан тэрийдэххэ, үлэлэттэххэ, ол санаабыт курдук олоххо киирдэҕинэ – бэртээхэй ньымалар, былаһааккалар.
Иитии-үөрэтии тупсубат
Ол эрээри... “итинтэн оҕолорго патриоттуу санаа үөскээн дуу, күүһүрэн дуу кэлиэ дуо?” диэн саарбаҕалыыр санаа эмиэ баар. Элбэх сыл учууталлаабыт, дириэктэрдээбит РФ үтүөлээх учуутала Клим Васильевич Павлов санаатын үллэстэр:
— Мин санаабар, ити таах кураанах айдаан. Иитии-үөрэтии үлэтэ тупсан барыа дии санаабаппын. Холобур, саха омук өбүгэлэрбит иитиигэ-үөрэтиигэ тутуспут хайысхаларын ылыахха. Онно кырдьаҕас омук оҕону иитиигэ сүрүн бириинсиптэрэ: “төрөөбүт ийэни-аҕаны курдук, дьону-сэргэни таптаа, ытыктаа” уонна “тулалыыр айылҕаны, эйгэни, дьон үйэлэргэ оҥорбутун харыстаа” диэн. Дьэ, итиннэ сытар, дьиҥ патриоттуу иитии төрдө-төбөтө. Санаан көрүҥ эрэ, ийэтин-аҕатын, дьону ытыктаабат, таптаабат, барытын алдьатар майгылаах-санаалаах киһи патриот буолуон сөп дуо?
Өбүгэлэрбитигэр иитии-такайыы диэн өйдөбүл баара. Оҕону иитэн-такайан, быһааран биэрэн олоххо үөрэтэллэрэ. Ол билигин аҥаардас кинигэ билиитин тиэрдиигэ, иитиини онон солбуйууга эрэ кубулуйда. Оттон ол омсото үгүс, ону олоххо өссө сатаан туһаныахха наада эбээт. Мин оскуолаҕа үлэлиирим саҕана биир тутаах иитэр хайысха быһыытынан, оҕолору өр күннээх похуоттарга илдьэ сылдьарым. Оскуолаҕа “баппат” диир оҕолоро ол похуоттарга буһан-хатан, саҥа уопут, билии ылан, араас үөрүйэхтэри баһылаан, атын дьону кытта сыһыаҥҥа үөрэнэн, киһи бэрдэ буолан тахсаллара оннук ньыма түмүгэ этэ. Оттон билиҥҥи оскуолаҕа иитии уонна үөрэтии икки арда аһара ыраатта. Ону чугаһатыы, иитии диэки иэҕии — бу аһара мындыр, элбэх үлэни эрэйэр үлэ. Итини туспа хайысха гыныллыахтаах. Оттон ити “киллэрииттэн” туох уларыйыай?
Угаайыга киллэрии
Чахчы, урукку сэбиэскэй оскуола биир уратыта дьулууру уонна толкуйу иитэрэ. Оттон билиҥҥи үөрэхтээһин бэлэм “трафаретынан” хоруйу булар, бэйэтэ толкуйдуур кыаҕа суох дьону иитэн таһаарар диэн сөпкө этэллэр. Ол туһунан устуорук-учуонай Андрей Фурсов маннык диэбитигэр сөбүлэһиэххэ сөп.
— Кэлиҥҥи “постиндустриальнай” экэниэмикэҕэ элбэх ахсааннаах үлэһит илии наадата суох. Онон дьону дьиэҕэ олордон, виртуальнай эйгэҕэ киллэрэн да илдьэ сылдьыахха сөп дииллэр. Оттон дьону толкуйдаабат оҥорорго, үөрэх таһымын намтаталлар. Билигин “виртуальнай” олоҕу тэрийэн, үөрэхтээһин таһымын намтатан, ыччаты угаайыга киллэрэллэр. Ол аата, олоххо ситиһиитэ суох “лузерга” кубулутууну эрдэттэн бэлэмнииллэр. 10-15 сылынан бу дьон үөрэҕэ-билиитэ ситэтэ суоҕунан, толкуйдуур таһыма намыһаҕынан, туох буола турарын өйдөөбөт буолан, саҥа “посткапиталистыы” эйгэҕэ киирэн оннун булар кыаҕа суох буолуоҕа. Тоҕо диэтэххэ, ол эйгэҕэ син биир үрдүк квалификация, билии сыаналанар. Намыһах, орто квалификацияны миграннар, эбэтэр роботтар даҕаны солбуйуохтарын сөп. Аан дойдуга үөрэх таһыма намтыыра итинэн быһаарыллар. Арассыыйаҕа бытааннык да буоллар, ол бырассыас эмиэ бара турар. Холобур, Эмиэрикэҕэ үөрэтии биир сүрүн идиэйэтэ – “оҕо сылайыа суохтаах” диэн (должен учиться “без напряжения”). Ол аата, тугуй? Киһи дьулуура сайдыбат. Оттон сэбиэскэй оскуоланы санааҥ — онно айымньылаах сыһыаны иитии уонна дьулууру (воля) сайыннарыы – сүрүн этэ. Бэл, 80-с сылларга учууталларга анаммыт “Үөрэнээччигэ дьулууру иитии” диэн учуобунньук тахсыбыттааҕа. Онон, дьулуура суох көлүөнэни, туохха да наадыйбат, туохха да дьулуспат, пиибэ, тэлэбиисэр аргыстаах, “виртуальнай” олоҕу эрэ билэр араҥаны таһаарыы туох соруктааҕый уонна туох содуллаах буолуой?
Идиэйэ уонна бүгүҥҥү “элиитэ”
“Биһиэхэ уопсай идиэйэ, сүрүн идеология баар дуо?” диэн ыйытыыларга үгүстүк төбөнү сынньабыт. Дойду уопсай идиэйэтин, идеологиятын элиитэ сүрүннүүр. Ол туһунан, бу күннэргэ хомолтолоох түбэлтэнэн аата элбэхтик ааттаммыт бөлүһүөк А.Г. Дугин өссө үс сыллааҕыта биэрбит интервьютугар баар.
— Биһиги элиитэбит “идиэйэ” диэн тугун өйдөөбөт. “Идиэйэлээх хомуньуустарбыт” дэнээччилэр партбилиэттэрэ “буруолаатын” кытта “либэрээл” буола охсубуттара. Эмиэ ол дьоммут “реалист” Путин былааска кэлбитигэр аны “Крым — наш!”, “Патриотарбыт!”, “Бэһис холуонна — суоластар!” диэн буолан турдулар. Ханнык даҕаны идиэйэ кинилэргэ суох. Кинилэр итиннэ сыччах бэйэлэрин эрэ миэстэлэрин көрөллөр.
Идиэйэ киһини, кыратык да буоллар, “аанньал кынатынан даҕайарыныы”, таарыйыахтаах, угуйуохтаах. Оттон Арассыыйа элиитэтин туһунан оннук диир кыаллыбат. Кинини ханнык да идиэйэттэн тутулуга суох сибиинньэҕэ холуохха сөп. Хомсомуол значогун иилинэн дуу, хаалтыс баанан баран дуу, хараҕа быччайбытынан, анньыһа-анньыһа “аһыыр иһиккэ” түһэрдии, баартыйаҕа киирэргэ дьулуһар. Ол сатаммат буолбутугар аны “ырыынык сыаннастарын”, глобальнай уларыйыы туһунан этэр-тыынар, астаах хоруудаҕа чугаһыыр.
Билигин “ботуруйуоттуур” кэм кэлбитигэр, онуоха ханна да баппат буола сонообут сибиинньэ эмиэ астаах иһит аттыгар сылдьар. Астаах миэстэлэри номнуо баһылаабыт буолан, ону сүтэрбэт инниттэн кинилэр ханнык баҕарар “идиэйэни” ыйыстыахтара, ылыныахтара.
Итэҕэйиэххэ сөп дуо?
Дьэ, хайдаҕын да иһин, уот харахха этии. Хомойуох иһин, дойдубут элиитэтэ оннук. Ити үөһэ этиллибит дьаһаллары барытын эмиэ сол “элиитэ” уруйдуу-айхаллыы көрсөн, олоххо киллэрээри өрө мөхсө сылдьар. Арыйдах аайы, интэриниэт кинилэр мантан инньэ бука бары ботуруйуот буолан барыахтарын курдук эрэннэриилэрэ толору. Хаһан эрэ кинилэр ытыктанар дьону, дьиҥ ботуруйуоттуу санаалаах учуонайдары, интэлигиэнсийэни истибэккэ, үөрэххэ арҕаа сыаннастары, Болонскай систиэмэни уруйдаан-айхаллаан киллэртэрбиттэрэ. Билигин кэлэн, аны онтон аккаастанан, “өстөөххө утары туруу”, “Арассыыйа ураты суолун” туһунан этэн-тыынан эрэллэр.
Үрүҥү — хара, хараны — үрүҥ, күнү — ый, ыйы күн диэтэххэ да, барытыгар сөбүлэһиэх айылаахтар. Дьиҥинэн, уларыйыы киирбитэ туһалыан сөп эрээри, итинник элиитэни кытта, этэргэ дылы, ”хааһыны буһарыахха” сөп дуо? Кинилэри кытта дойдубут ханнык суолунан барыай? Бэйэтин суолун тобулан, хаһан эмэ оннун булуо дуо? Итинник саарбах дьону кытта, үрдүкү ыйааҕынан, улахан сокуонунан киллэриллибит “патриоттуу тыыны күүһүрдүөхтээх, гражданины иитии туһугар ыытыллыахтаах” дьаһаллар сыалы-соругу ситиһэргэ эрэллээх олук буолуохтара дуо?
***
Урут пионер дружинатын знамятын биирдэ эмэ, өрөгөйдөөх бырааһынньык күнүгэр күөрэччи тутан, гуорун-барабаан доҕуһуоллаах, дирбийэн-дарбыйан киирэллэрэ. Ол, чахчы, долгутуулаах түгэн буолара. Оттон билигин? Ол оннугар ыччаттарбытын киһилии киһи, киһи киһитэ гына иитэр туһунан толкуйдуох баара. Ол, үөһэ кырдьаҕас учуутал эппитинии, мындыр сыһыаны, элбэх хорутуулаах үлэни эрэйэр...
Оттон билигин ону ким эмэ оҥоруо, ылсыа дуо?
Нина Герасимова.
