Балтараа сыл анараа өттүгэр Уулжан Даулетбекова биһиги эрэдээксийэбитигэр “Дневник мигранта” бастакы кинигэтинэн ыалдьыттаан турардаах. Онтон бу сырыыга аны киинэ таһаарбыт үөрүүтүн үллэстэ киирэ сырытта. Кылгас кэм устата тус олоҕор, айар үлэтигэр буолбут уларыйыыларга санаа үллэһиннибит.
– Уулжан, көрсүбэтэхпит балтараа сыл буолла. Туох сонуннааххыный? Тус олоххор туох уларыйыы таҕыста?
– Үчүгэй сонуннаах кэлэн олоробун. Балтараа сыл устата уларыйыы син кыралаан баар. Бастакы суруйбут кинигэм 2-с чааһын суруйан таһаарбытым. Ол кинигэлэрбэр олоҕуран, атырдьах ыйын 18 күнүттэн Саха сирин киинэ тыйаатырдарыгар “Дневник мигранта” киинэм тахсаары турар.
Бэйэм кэргэн таҕыстым уонна Арассыыйа гражданката буоллум.
– Эҕэрдэлиибин. Сыбаайбалаатыгыт дуу?
– Кэргэн тахсар кыыс барыта маҥан былаачыйа кэтэрин ыра санаа оҥостор. Дойдубар – Киргизияҕа баран сыбаайбалаатыбыт. Икки өттүттэн төрөппүттэрбит баар буолан, наһаа үчүгэй, үйэлэргэ өйгө-санааҕа хаалар, умнуллубат кэрэ уруу киэһэтэ буолан ааста. Үөһээ Бүлүү Кэнтигиттэн төрүттээх Вася диэн уолга кэргэн тахсан, сокуоннайдык ыал буоллубут.
– Кэргэниҥ Васяны хайдах ылыннылар?
– Төрөппүттэрим сэҥээрэ, истиҥник ылыннылар. Вася диэн ааттааҕын иһин быһыылаах, дьонум улахан уҥуохтаах, дьобуруопалыы дьүһүннээх күтүөтү көрүөхпүт дии санаабыттар. Биһиги дойдуга нууччаларга эрэ итинник аат баар ээ. Онтулара баара, кыра уҥуохтаах, хара дьүһүннээх кыргыыс омукка олус маарынныыр киһи кэллэҕэ дии.
Дойдубар икки ый кэриҥэ сырыттыбыт. Төрөппүттэрим биһигини төттөрү ыытыахтарын баҕарбатахтара, “Манна кыбартыыра баар, олоруҥ” диэн көрдөспүттэрэ. Ону эдэр ыал бэйэбит туспа былааннаах буоламмыт хаалбакка, дойдубутугар кэлбиппит. Үөрүөм иһин, кэргэним Вася Киргизияны сөбүлээтэ.
– Эһиги дьиэ кэргэн тугу дьарыктанаҕыт?
– Кэргэним – көмүс тарбахтаах мас ууһа, эмиэ айар дууһалаах киһи. Мастан барыны-бары оҥорор – ааныттан саҕалаан дьиэтигэр тиийэ тутар. Онон, чааһынай урбаанньыт быһыытынан анал харысхаллаах остуол, олоппос, орон, о.д.а. оҥоһуктарга сакаас ылабыт. Былааммыт элбэх, инникитин хайысхабытын кэҥэтиэхпитин баҕарабыт.
– Сиэри-туому тутуһаҕыт дуу?
– Аныгы дьон сиэринэн олоробут. Кылаабынайа, бэйэ-бэйэбитин өйдөһөбүт, убаастыыбыт. Сороҕор бэйэм итэҕэлбинэн сиэри-туому тутуһабын, таҥараттан көрдөһөбүн. Кэргэним өйдүүр, утарбат. Кини эмиэ онно-манна айаннаары гыннаҕына, алаадьы буһаран бэлэмниибин, эмиэ бэйэтин сиэрин-туомун тутуһар.
– Айыыһыт биэрдэҕинэ, ыччаттарданыаххыт. Оҕолоргутугар ханнык ааттары биэриэххитий?
– Эрдэттэн этиэхпин туттунабын. Кылаабынайа, доруобай, чэгиэн оҕолор күн сирин көрдүннэр. Бэйэлэригэр барсар нууччалыы, кыргыыстыы, сахалыы ааттары биэриэхпит. Хайа хайабыт ону утарбаппыт.
– Кыргыыс уонна саха омуга холбоспут ыаллар элбэхтэр дуу? Сэрэйдэххэ, үксүгэр саха кыргыттара кэргэн тахсар буолуохтаахтар?
– Кыргыыс кэргэннээх саха кыргыттара элбэхтэр. Кыргыттар ордук кэргэттэрин итэҕэлин ылыналлар. Оттон саха уолаттара кыргыыс кыыһын кэргэн ылар түбэлтэлэрэ тарбах иһинэн ааҕыллар.
– Уулжан, кистэнэ сылдьар өссө туох талааннааххыный? Кинигэ суруйдуҥ, киинэ уһуллуҥ...
– Бэйэбин арыый намтатына саныыр идэлээхпин, күөн туттары сатаабаппын. Көннөрү тугу санаабыппын ылсар, тиһэҕэр тиэрдэр идэлээхпин. Суруйууларбын, устубут киинэбин дьон бэйэтэ сыаналыа турдаҕа. Тулабытыгар талааннаах дьон үгүс ээ уонна тоҕо эрэ ол талааннарын, кыахтарын арыйа сатаабаттар.
– Дьэ, сотору кэминэн киинэ тыйаатырдарыгар “Дневник мигранта” бастакы киинэҥ сүрэхтэниитэ буолаары турар. Ол туһунан сиһилии билиһиннэриэҥ дуу?
– Ааспыт сыл биир дойдулааҕым кыыс төлөпүөннээн, миигинниин көрсүөн баҕарарын эппитэ. Көрсүспүппүт, онно кини миэхэ чэпчэкитэ суох уустук олоҕун кэпсээбитэ. Ол кэнниттэн икки нэдиэлэ устата кини кэпсээнэ өйбүттэн-санаабыттан тахсан, араҕан биэрбэтэҕэ, бэл диэтэр, аһаабат, утуйбат буолан хаалбытым. Онтон аны бэйэм киниэхэ төлөпүөннээн, көрсүһүүгэ ыҥырбытым. Иккистээн кини харах уулаах кэпсээнин уйадыйан олорон истибитим, барытын диктофоҥҥа устубутум уонна бэйэм тус ирдэбилбин ыыппытым. Бу түбэлтэ кыттыылаахтарын, туоһуларын сонордоһон булбутум. Хомуйбут матырыйаалбынан киинэм сынаарыйын суруйбутум, хамаанда хомунан, үп-харчы булуммутум уонна киинэ устан саҕалаабыппыт.
Билиҥҥи кэмҥэ миграннар хайдах олороллоро дьону интэриэһиргэтиэ, болҕомтотун тардыа дии саныыбын. Онон, көрүөхтэрин наада. Хас да сыллааҕыта “Триумфка” буолбут тэрээһинтэн дьоҥҥо ыйытык хаалбыт, үөскээбит буоллаҕына, бу киинэттэн эппиэти булуохтарын сөп.
– Киинэни устуу хайдах таһымнаахтык барда?
– Ахсынньы тоһуттар тымныытыгар устубуппут. Киинэ уһуллар кэмигэр устууну ыһа, тохтото сатаабыт дьон бааллара. Онно дууһабар куттал, айманыы баара. Ол бэйэм туспар буолбакка, 50 кыраадыс тымныыга түүннэри-күнүстэри киинэҕэ уһулла сылдьар актёрдарым тустарыгар этэ. Аны “злодейка” оруолугар уһуллуохтаах кыыс устуу иккис күнүгэр кэлэн, аккаастанан кэбиспитэ, кэргэнэ көҥүллээбэтэх этэ. Саҥа артыыһы көрдүүргэ бириэмэ наада курдуга, ол иһин хайыахпыный, бэйэм ол оруолу оонньообутум. Постерга бэйэм хаартыскабын туруорбутум, туох баар “негативнай” кэмэнтээрийдэр, санаалар мин аадырыспар кэллиннэр диэн. Киинэҕэ оонньообут артыыстарбар барыларыгар махтанабын, дьиҥнээх хамаанда буолан үлэлээтибит.
– Барыта кыргыыстар уһулуннулар дуо?
– 4 олохтоох омук сахалар, онтон атыттара манна олорор, үлэлиир кыргыыстар. Сорохторо анал артыыс үөрэхтээхтэр, олор истэригэр талааннаах баҕайы эдэр дьон бааллар. Манна сибээһэ, билсиитэ-көрсүүтэ суох буолан, идэлэринэн үлэлээбэттэр.
– Олохтоохтор ханнык оруолга сүрүннээн оонньоотулар?
– Эрэстэрээн дириэктэрэ, полиция, быраас, кыбартыыра хаһаайкатын оруолларыгар.
– Тас дойдуттан кэлбит миграннар гражданство ылаллар, оҕолоннохторуна, араас чэпчэтиини (ийэ хапытаала, босхо сир учаастага) бары туһаналлар. Манна эн санааҥ?
– Таҥара оҕону харчы туһуттан биэрбэт, дьон бэйэтин туһугар төрөтөр. Хас биирдии киһи олорор сиригэр-уотугар эппиэтинэһи сүгэр, ытыктыыр, убаастыыр буоллаҕына, олорор дойдутун олохтооҕо буолара туох куһаҕаннаах буолуой?!
– Омуктары “уһун солкуобайы” сырсан кэлэллэр диэн өйдөбүл баар.
– Сөбүлэһэбин, баар суол. Ол эрээри, холобур, миэхэ сороҕор төрөппүттэрим бэйэлэрэ үбүнэн-харчынан көмөлөһөллөр ээ. Төһө даҕаны кыбыһыннарбын, ону билинэбин. Үчүгэй олохтон дойдуларын быраҕан үлэлии кэлбэттэрэ биллэр. Үгүстэрэ харчы өлөрө кэлэллэр. Манна үөрэнэр устудьуоннар эмиэ элбэхтэр. Миграция мэтээл икки өрүттээҕин курдук, уратыта элбэх буоллаҕа. Манна даҕатан эттэххэ, Тас дойдулары кытта сибээс министиэристибэтэ миграннарга анаан уйулҕа киинин аспыта. Онно мигрант дьахталлар буор босхо психолог өҥөтүн туһаналлар. Бу – олус туһалаах көмө. Онон, барҕа махтал буолуохтун.
– Уулжан, кинигэҕэ, киинэҕэ даҕаны бэйэҕит омуккут иһигэр күһэйии, кыһарыйыы (насилие) курдук соччото суох көстүү, быһыы-майгы баарын аһаҕастык суруйаҕын, көрдөрөҕүн. Чахчы, баары этэҕин дуо?
– Дьэ, ити барыта кырдьык, баар чахчыга олоҕурар. Өскөтүн мин эппэтэхпинэ, суруйбатахпына, маннык мөкү быһыы салҕанан барыа туруо.
– Киргизияҕа олох ыарахан, эстии-быстыы, олохтоохтор дьадаҥытык олороллор диэн өйдөбүл баар.
– Мин санаабар, судаарыстыба дьадаҥы, оттон дьон баайдык олорор. Манна көрдөххө, хас биирдии мигрант өрөбүлэ суох үлэлиир, дьиэ-уот, иһит-хомуос сууйар, үксүлэрэ “хара” үлэни үлэлииллэр. Оттон дойдутугар коттедж туттар, массыына атыылаһар уонна сүөһү иитиитин биисинэһинэн дьарыктанар. Биһиги дойдуга ким кыахтааҕар, баайыгар күрэстэһии баара мэлдьэх буолбатах.
– Дьокуускай куоракка бэйэҕит диаспораҕыт баар. Эн кинигэҕэ, киинэҕэ биир дойдулаахтарыҥ быһыыларын-майгыларын аһаҕастык кэпсииргин омнуолаабаттар дуо?
– Ким наадалаахха, биир дойдулаахтарбар кыаҕым баарынан көмөлөһөбүн, сүбэ-ама биэрэбин. Онон, айар эйгэбэр орооспотторугар баҕарыам этэ. Кинилэртэн туох да көмөнү көрдөөбөппүн, барыта бэйэм кыаҕым иһинэн.
– Инники былааныҥ? Саха сиригэр олохсуйар былааннааххыт дуу, сылаас дойдуга көһүөххүт дуу?
– Көһүү чугастааҕы сылларга былааҥҥа турбат. Олох көрдөрөн иһиэ.
– Бэйэҕиттэн тугу эмэ этэрдээххин дуо?
– Улахан махталбын Сардаана Савинаҕа, Георгий Николаевка тиэрдэбин. Мин боростуой “уулуссаттан сылдьар” киһи кинилэргэ кэлэн, киинэ устар баҕалаахпын эппиппэр, сүбэ-ама биэрэн, сөптөөх суолбун ыйан биэрбиттэрэ. Кинилэр үтүө көмөлөрүнэн, санааларынан миигин өйөөн, киинэ устуум – олоҕум саамай дьоллоох кэрчигэ. Онон, күн аайы мэлииппэбэр кинилэргэ сүүс төгүл махтанабын, оҥорбут үтүөлэрэ бэйэлэригэр уон оччонон эргиллэн кэлэригэр таҥараттан көрдөһөбүн. Маны тэҥэ тапталлаах кэргэммэр – Василийга уонна кини төрөппүттэригэр тулуурдарын иһин махтанабын.
Айар үлэм аартыгар суолу тэлбит Ираида Поповаҕа, Дмитрий Давыдовка, Ольга Пашкевичка тылынан кыайан тиэрдибэт махталбын биллэрэбин. Эһиги баар буолаҥҥыт, мин айабын-тутабын, инним диэки хорсуннук хардыылыыбын. Маннык үтүө санаалаах дьону кытта алтыһарбыттан уйадыйабын, долгуйабын.
– Уулжан дьиэ кэргэҥҥэр дьолу, тулууру, дьулууру уонна, биллэн турар, кэнчээри ыччаты тэнитэргитигэр баҕарабын.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
