Сотору, 2023 с. олунньу 12 күнүгэр, чулуу киһибит Исидор Никифорович Барахов төрөөбүтэ 125 сыла туолуоҕа. Саҥа дьыл иннинэ Москубаҕа “Молодая гвардия” издательствоҕа “Жизнь замечательных людей” (ЖЗЛ) диэн сиэрийэнэн суруйааччы Алексей Амбросьев-Сиэн Мунду “Исидор Барахов” диэн 350-ча сирэйдээх дьоһун кинигэтэ күн сирин көрдө. Бүгүн Алексей Алексеевичтыын кинигэтин туһунан кэпсэтэбит.
– Исидор Никифорович Барахов төрөөбүтэ 125 сылын көрсө кини туһунан кинигэ суруйар санаа хайдах үөскээбитэй?
– Дириҥник ытыктыыр учууталым Виктор Данилович Михайлов биирдэ төлөпүөннээн: “Өлүөсэ, И.Н. Барахов туһунан кинигэтэ суруй эрэ”, – диэн көрдөспүтэ. Онуоха, чахчы, “ол тоҕо мин?!” диэн соһуйбутум. Учууталым аах кимиэхэ суруйтарабыт диэн элбэхтик толкуйдаабыт эбиттэр. Ол иһин буолуо, инники тахсыбыт кинигэлэрим сүрэхтэниилэригэр барытыгар сылдьыбыта, айар үлэбин анаан үөрэппит этэ. Оннооҕор биирдэ кыра оҕолорго анаан суруйбут кинигэбин сүрэхтиирбэр Белинскэй бибилэтиэкэтигэр кэлбит. Элбэх кыра оҕо быыһыгар улахан баҕайы киһи – кини – олорор этэ. Виктор Данилович: “Эн суруйар истиилгин, тылгын сөбүлүүбүн, сүрдээх дириҥ аналитическай толкуйдааххын, итинник кыах киһиэхэ барытыгар баар буолбатах, өр толкуйдаан баран эйигиттэн Барахов туһунан кинигэбитин суруйарга көрдөһөбүт. Биһиги киһибит туһунан кинигэ “ЖЗЛ” диэн номох буолбут сиэрийэнэн тахсыан баҕарабыт, эрдэттэн саҕалаан суруйа тур”, – диэн эппитэ. 2019 с. Үөһээ Бүлүүгэ сылдьан, баһылык В.С. Поскачинныын кинигэ үлэтин былаанын, үбүлэниитин быһаарсыбыппыт. 2020 с. ковидтаан өлө сыһан, балыыһаҕа 40-ча кыраадыстаах сыттахпына, дуогабарым кэлэн баттаспытым. Үтүөрэн баран үлэбин саҕалаабытым.
Виктор Данилович Национальнай бибилэтиэкэҕэ Үөһээ Бүлүү ытык дьонун, учуонайдары, И.С. Барахов аймахтарын – барыта 30-ча киһини мунньан кэпсэтии тэрийбитэ. Онно билигин өрөспүүбүлүкэ норуодунай суруйааччыта Дмитрий Федосеевич Наумов Барахов туһунан мунньубут элбэх докумуону биэрбитигэр махтанабын, кинигэ суруйарбар элбэҕи туһанным. Кинигэм дуогабар быһыытынан быйыл, сыл саҕаланыыта, суруллан бүппүтэ, бу кыһыары бэчээттэнэн таҕыста. И.Н. Барахов туһунан кинигэм – төрдүс улахан библиографическай айымньым.
Бу кинигэбин хайдах суруйабын, ааҕааччыны тардабын диэн, өр толкуйдаан баран, суруйааччы буоларым быһыытынан, ураты быһаарыы булбутум. Ааҕааччы Исидор Никифорович олоҕун, үлэтин туһунан өйбүттэн айбыт суруйааччым тылынан ааҕан билэр гына толкуйдаабытым. Судургутук “параллельнай ааптар” диэн ааттыыр ньымам Москубаҕа издательство үлэһиттэрин соһуппут этэ. Кини саҥатыгар мин “вероятно, как мне кажется, наверное, санаан көрдөххө, оннук быһыылаах этэ” хайдаҕа биллибэт сабыытыйа, түгэн туһунан сэрэйэр, сабаҕалыыр тыллары киллэрбитим. Билим үлэһиттэрэ чуолкай чахчыларга, дааннайдарга эрэ тирэҕириэхтээхтэр, итинник тыллары тутталлара сатаммат. Оттон бэйэбин кытта тэҥҥэ сылдьан, Бараховы үөрэтэр “өйтөн айыллыбыт суруйааччыбынан” ойуулуур түгэннэрбин, Исидор Никифорович түүллэрин, айылҕаны дьүһүйүүлэрбин ааҕааччыга тиэрдэр чэпчэки. Ити “параллельнай ааптарым” ньыматын Москуба кинигэтин кыһата миэхэ сыһыарбыт үлэһитэ, эрэдээктэр Вадим Викторович Эрлихман, чахчы, улаханнык астыммыт этэ. Кини “бу маннык толору уонна ураты оҥоһуулаах уруукапыһы хаһан да көрө иликпин, я в восхищении” диэбитэ. Урутаан эттэххэ, кинигэбин биир да көннөрүүтэ, эбиитэ, көҕүрэтиитэ суох, хайдах туттарбыппынан таһаардылар. Аҕыйах боппуруос мин суруйуубар сыһыана суох биир-икки хаартыскаҕа эрэ баара. Төлөбүрэ быһаарыллыбытын кэннэ, 2-3 ыйга бэрэбиэркэҕэ ыыппакка, хаачыстыбата эппиэттиир диэн, тута бэчээккэ ыыппыттара.
– Тыый, кинигэҕин Москуба улахан кыһатын ирдэбилигэр толору эппиэттиир гына оҥорон, олох үрдүк кылаастааххын көрдөрбүккүн дии?
– Кырдьык, үрдүк сыанабылтан соһуйбутум да, үөрбүтүм да. “ЖЗЛ” сиэрийэҕэ кинигэ хайдах бэлэмнэнэн тахсыахтааҕар манна сүбэлээбит, көмөлөспүт доҕотторбор махтанабын. Ити сиэрийэнэн инники тахсыбыт кинигэлэри көрөн, үөрэтэн үлэбэр туттубутум. Эрэдээктэрим В.В. Эрлихман бэйэтэ устуоруйа билимин хандьыдаата, “ЖЗЛ” сиэрийэтигэр 4 кинигэлээх, аангылыйалыыттан нууччалыы тылбаастыыр эбит. “Молодая гвардия” кинигэ кыһатыгар үлэлээбитэ ырааппыт.
– Кинигэҥ оҥоһуллар аартыга бэйэтинэн арыллан биэрэн испит эбит дии?
– Оннук. Соһуйбутум диэн, кинигэбэр матырыйааллары хомуйарбар, наадалаах дьону буларбар, ким эрэ көмөлөһөрүн курдук арыллан испитэ. Холобур, 2019 с. Анкараҕа Хасан Хайырсервердыын Турцияҕа саха тылын бастакы симпозиумун ыыппыппыт. Онно кэлбит ХИФУ учуонайдарыгар баар Алена Кирилловна Прокопьевалыын билсибиппит. Кини Барахов Бүлүүгэ оҕо эрдэҕинээҕи олоҕун үөрэтэргэ сүбэ биэрбитэ. Бүлүүгэ кэргэмминиин айаннаан иһэн, микрооптуобуска аргыстары кытта кэпсэтиигэ Барахов ийэтин өттүттэн аймаҕын Диана Нестеровна Томскаяны булан ыллыбыт. Кини ийэтин аймахтарын өттүттэн урут бэчээттэммэтэх элбэх саҥа чахчыны арыйбыта.
– Кинигэҕэр матырыйаал хомуйа, үөрэтэ сылдьан, тугу эмэ дьиктиргии санаабытыҥ дуо?
– Өр баҕайы учууталым Егор Егорович Алексеев И.Н. Барахов туһунан сахалыы суруйбут кинигэтигэр “чэ, бу кэнники чинчийээччилэр маны быһаарыахтара” диэн баран, элбэх туочуканы туруоран кэбиһэр эбит этэ. Ону “тоҕо итинник гыммытай?” диэн дьиктиргиирим. Ити таайыытын элбэх матырыйаалы үөрэтэн баран өйдөөтүм диэхпин сөп. 1922 с. суулларыллыбыт Козлов, Лебедев, Агеев триумвираттарын кэмигэр сэбиэскэй былаас өстөөхтөрө диир дьоннорун ытар докумуоннарын сороҕун Ойуунускайга илии баттаталлар эбит. Маннык түгэҥҥэ киһи суруйабын дуу, суох дуу диэн, хайдах гыныан билбэт түгэнэ тахсааччы. Ити кэмҥэ үс туомнаах Саха сирин устуоруйатын кинигэтэ таҕыста. Онно оччотооҕу быһыы-майгы, устуоруйа тоҕо оннуга аһаҕастык сурулла сылдьара үлэбин чэпчэттэ. Миэхэ, кырдьык, хас да толкуйдатар этическэй түгэн тахса сылдьыбыта. Биир өттүттэн көрдөххө, тумнан кэбистэххэ, устуоруйаны утарыы курдук, иккис өттүнэн, оччотооҕу кылаассабай киирсии олус хабыр майгылааҕын учуоттаатахха, киһи өйдүүр.
– Кинигэҕэр И.Н. Барахов туһунан аан бастакы саамай улахан, толору кинигэ диэн сурулла сылдьар. Инники кинигэлэр хайдах этилэрий?
– Барахов туһунан кинигэ олох аҕыйах. Реабилитацияламмытын кэннэ аҕыйах сылынан В.С. Петров 1961 с. “Славный путь большевика”, онтон 2008 с. И.С. Клиорина “Он был!..” диэн нууччалыы чараас кинигэлэрэ аҕыйах ахсаанынан тахсыбыттара. Хаһыаттарга, сурунаалларга биирдиилээн ыстатыйалар тахсаллар. Уйбаан Ороһуунускай, Е.Е. Алексеев сахалыы суруйбут кинигэлэрэ бааллар. Бары аҕыйах ахсааннаахтар, И.Н. Барахов туһунан кырдьыгы нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыгар кыайан тиэрдибэттэр. Уулуссаҕа 100 киһиттэн Бараховы ыйыттахха, 99 киһи билбэт. Аны инники кинигэлэргэ, холобур, Петров кинигэтигэр элбэх көтүтүллүбүт. Итини оччотооҕуга элбэх докумуон сабыылааҕынан быһаарыахха сөп.
Е.Е. Алексеев, ыксаан олорон эбитэ дуу, кинигэтигэр дьон аҕаларын ааттарыгар бутууру таһаарбыт. Холобур, биир сиргэ Гаврильевич, иккискэ Григорьевич диир. Үгүс кыраайы үөрэтээччи, устуорук улахан сыыһалара – дьон толору аатын суруйбаттара. Онон кинилэргэ дьон аатын сөпкө суруйуу суолтатын туһунан лиэксийэ ааҕыахпын баҕарабын. Кылгатан “В.И.” эбэтэр “С.Н.” диэн суруйар олох сыыһа. Эһиги кэннигититтэн суруйбут матырыйаалларгытын ааҕа, үөрэтэ кэлэр эдэр көлүөнэ чинчийээччилэргэ анаан дьон аатын толору суруйуҥ. Тоҕо диэтэххэ, Иван Степанович уонна Иван Сергеевич кылгатыллан И.С. буолаллар. Аны бу дьон олорбут кэмнэрэ, нэһилиэктэрэ, улуустара биир буоллахтарына, улахан бутуур тахсан барар. Мин эмиэ оннук “кимий бу, хайаларай?” диэн, ордук Барахов төрүччүтүн оҥорорго элбэхтэ эрэйдэнним. Төрүччүгэ улахан мэһэйи сэбиэскэй кэмҥэ таҥара дьиэлэрин архыыптара, миэтирикэ кинигэлэрэ сүтэн хаалбыттара үөскэтэр. Хас да кинигэҕэ, ыстатыйаҕа суруллубуту утарыта тутан, ааҕан-суоттаан, И.Н. Барахов төрөппүттэрэ хас да оҕолоно сылдьыбыттарын буллум. Кинилэр оҕо турбат ыала диэн ааттана сылдьыбыттар. Ол иһин абааһыттан куоттаран, аҕата оҕолорун кэргэнин аймахтарыгар ииттэрэ биэртэлээбит. Итинник түгэн элбэх. 2008 с. тахсыбыт Барахов туһунан фотоальбомҥа кини Бүлүүгэ үөрэнэ барбыт даатата иннигэр – биир, кэннигэр – атын. Итинник сыыһаны-халтыны элбэҕи буллум. Мин ким эрэ сыыһатын анаан көрдөөбөтөҕүм, кинигэбэр киирэр чахчылар бары кырдьыктаах буолалларын туһугар хас да кинигэни, ахтыыны утарыта тутан, тэҥнэтэлээн булаттаатым. Кинигэбэр 4 ый үлэлээн, аан бастаан И.Н. Барахов төрүччүтүн толору уонна кылгатыллыбыт икки барыйаанын оҥордум. Инники төрүччүлэрэ толорута суох эбит. Элбэх дьон суруйууларын, архыып дааннайдарын, баар төрүччүлэри утарыта тутаттаан, урут суох чахчылары, дьону булан ыллым. Бэл, итинтэн аймахтара мөккүһэ хааллылар.
– Барахов кинигэтин оҥорбутуҥ кэннэ, эйиэхэ кини туһунан туох өйдөбүл үөскээтэ?
– Өрөспүүбүлүкэни төрүттээбит үс киһи диэн М.К. Аммосовы, И.Н. Бараховы, П.А. Ойуунускайы бииргэ ааттыыбыт. “Барахов тугу гыммытай?” диэн ыйыттахха, ким да чуолкайдык билбэт.
Оттон кини төрөөбүт норуотун өлөр өлүүттэн иккитэ быыһаабыт киһи буолар. Бастакыта, кини 1922 с. кулун тутарга триумвираты суулларыыга сүрүн оруолу оонньообута. Лебедевтээҕи хаайыы, былаастан туоратыы улахан кистэлэҥинэн бэлэмнэммит буолан, бэл, доҕоругар – Ойуунускайга – биллэрбэтэх этэ. Триумвираты суулларыынан Барахов, “кыһыл террору” тохтотон, норуотун улахан хаан тохтуутуттан быыһаабыта.
Ити сыл Арассыыйаҕа Поволжьеттан саҕаланан, мөлүйүөнүнэн дьон сутаан өлбүт ынырыктаах хоргуйуу бара турара. Ити хоргуйууттан Гражданскай сэрииттэн айгыраабыт экэниэмикэлээх Сахабыт сирэ улаханнык оҕустарыаҕын эмиэ Барахов быыһаан турар. Биһиги 1922 с. автономияны Арассыыйа иһинэн ылбыппыт, ССРС өссө тэриллэ илигэ. 100 сыллааҕыта бу күннэргэ Саха автономиятын сэбиэттэрин бастакы сийиэһэ саҕаламмыта. 1923 с. тохсунньутугар бүппүтэ. Сийиэс И.Н. Бараховы саха саҥа тэриллибит өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бастакы бэрэссэдээтэлинэн анаабыта. Оччолорго Аммосов, Барахов 25 эрэ саастаахтара, Ойуунускай 27-лээҕэ. Исидор Никифорович бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин быһыытынан Саха АССР аан бастакы бүддьүөтүн Москубаҕа баран ситиһиилээхтик көмүскээн, РСФСР бүддьүөтүн 0,5%-нын ылары ситиспитэ. Ити оччолорго үлүгэрдээх элбэх үп этэ. Ити үбүгэр Саха сиригэр элбэх аһы-үөлү, табаары аҕалтарбыта. Норуотун иккитэ быыһаабыт чахчытын докумуоннар туоһулууллар.
Учуутал үөрэҕин бүтэрбит эдэр уол хантан экэниэмикэни үчүгэйдик билбитэй? Бараховтары икки сыл үлэлээн, үөрэтэн баран, аҕатын Ньикииппэри уолун сөпкө бэлэмнээн сайыннарбытын ытыктаан, киниэхэ кинигэбэр бүтүн биир баһы анаатым. Ньикииппэр аҕата Бараах оҕонньор быстар дьадаҥы этэ. Уола “мин хайаан да байыам, атахпар туруом” диэн сыал туруорунан олорбут, элбэҕи ситиспит. Уолун Исидору атыыга үөрэннин, нууччалыы биллин диэн, Бүлүүгэ Расторгуев атыыһыт маҕаһыыныгар үлэҕэ биэрбит. Онно эдэр оҕо эргиэн, үп, экэниэмикэ төрүттэрин кинигэттэн үөрэппэккэ, олох оскуолатыгар билбитэ. Оччотооҕу эдэр уолаттарбыт кыахтарынан ыраахтааҕылаах Арассыыйа саамай хаалыылаах кытыы дойдута – Саха сирэ – автономия ылаат, аҕыйах сыл иһигэр олус түргэнник сайдан, кыаҕыран тахсыбыта. Ити ситиһиилэрин дойду салалтатын өттүттэн күнүүлээбит, сөбүлээбэтэх курдуктар. Ол кинилэри эрэпириэссийэлииргэ төрүөт буолбут быһыылаах. Исидор Никифорович олоҕо биир таайыллыбатах дьиктилээх. Кини, 1933 с. кыһыл профессура институтун экэниэмикэҕэ салаатын бүтэрэн баран, 1936 с. диэри ханна да үлэтэ суох. Тоҕотун билбэппин. Биир да устуорук аһаҕастык эппиэттээбэт.
Өссө биири этиэм этэ: өрөспүүбүлүкэ бастакы салайааччылара бары доҕордуу сыһыаннаахтарын билэбит. Оттон кинигэм түмүгүнэн миэхэ Бараховтаах Аммосов биһиги саныырбытынааҕар олох ыкса, быдан чугас доҕордуулара, ордук истиҥ сыһыаннаахтара арылынна.
– Алексей Алексеевич, И.Н. Барахов туһунан дьоһуннаах, улахан үлэҥ түмүктэммитинэн өссө төгүл эҕэрдэлиибин. Айар үлэҕэр өссө улахан ситиһиилэри баҕарабын.
Владимир Степанов.
