Бүгүн кулун тутар 23 күнүгэр саха норуотун тапталлаах ырыаһыта, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ норуодунай артыыската, самодеятельнай композитор, ырыаһыт А.Н. Варламова-Эдьиий Настаа төрөөбүтэ 75 сылын туолар. Анастасия Николаевна Мэҥэ Хаҥалас Баатара нэһилиэгэр үс үрэх тардыытыгар, буор хайалар, мырааннар быыстарыгар үөскээбитэ. Эдьиий Настаа сүрэҕи-быары сылаанньытар сахалыы тыыннаах, куттаах-сүрдээх ырыаларын сэргээн истибэтэх саха, бука, суоҕа буолуо. Үйэлэргэ “хит” буолан ылланан кэлбит “Аҕам алааһа” ырыатын эдэрдиин-кырдьаҕастыын бары ыллыыллар, сөбүлээн истэллэр.
“Ырыа диэн аҥаардас биир эрэ киһи дьылҕата буолбатах. Бу – тылын суруйбут бэйиэт дьылҕата, мэлиэдьийэтин суруйбут мусукаан дьылҕата. Ону толорооччу, тиэрдээччи – ырыаһыт дьылҕата. Уонна истээччи, ылынааччы дьылҕата...” Эдьиий НАСТАА.
Эдьиий НАСТАА ырыалара дьэдьэн амтаннаахтар, от сыттаахтар...
Саргылана АДАМОВА-Алтан Кыыс, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, РФ Тыйаатырга диэйэтэллэрин сойууһун чилиэнэ, СӨ Ырыа айааччыларын сойууһун чилиэнэ:
– Эдьиий Настаа... Бу аат хас биирдии сахалыы ырыаны-тойугу сэргиир, сэҥээрэр киһиэхэ сүрэҕэр иҥэн сылдьар. Кини ырыалара сүргэни көтөҕөр дьикти алыптаахтар, алаас ахтылҕаннаахтар. Эдьиий Настаа ырыалара: дьэдьэн амтаннаахтар, от сыттаахтар, кэпсээннэр-сэһэннэр, номохтор... Кини ырыаларын ис туруктарын эккинэн-хааҥҥынан, өйгүнэн-санааҕынан өйдүү, сүрэххинэн таптыы иликкинэ ыллыыр сатаммат!
А.Н. Варламова айан хаалларбыт оҕолоро – ырыалара биһиэхэ, сахаларга, кэриэс-хомуруос хаалларбыт духуобунай баайа-дуола, билиитэ-көрүүтэ, баҕа санаата, кэс тыла, умуллубат-умнуллубат дириҥ өйдөбүлэ буолар. Билигин араадьыйа пуондатыгар А.Варламова-Эдьиий Настаа 20 ырыата, 3 араадьыйа биэриитэ, 8 телепрограммата хараллан сыталлар. 2013 сылга киинэ хранилищетыгар 9 видеокассетата туттарыллыбыта, үйэтитиллибитэ. Айар үлэтэ хас биирдии сахалыы тыыннаах, өйдөөх-санаалаах дьиэ кэргэҥҥэ, саха ыалыгар тиийиэхтээх, ырыата ылланыахтаах, киэҥ эйгэни хабыахтаах дии саныыбын.
Бу суруйуубун Г.С. Попова-Санаайа этиитинэн бүтэрэбин: «Анастасия Варламова аҥаардас суос-соҕотох биир «Аҕам алааһа» ырыатын айбыта да буоллар, саха дьонун кутун тутуо этэ, үйэлэргэ аата ааттаныа этэ» диэн дьон-сэргэ саныыр. Дьон-норуот кутун тутар гына сатаан булан ылан, ыллаан таһаарар диэн үйэҕэ биирдэ буолар быһыылаах. Оннук айылҕалаах айыы – ырыаны айыы диэн. Айыы тыына оннук сибис гынан, оннук ил гынан ааһар эбит буоллаҕа. Ол салгын – саха тыынын салгына – биһиги үйэбитигэр Настааны, Настаа барахсаны, таарыйдаҕа. Айыы тыына чап-чараас кынатынан уйан куттаах саха киһитин таарыйара итинник истиҥ иэйии буолан кутулла түһэрин тоһуйа тутан ылан, бар дьонугар ууммут кэрэ киһибитин биһиги, сахалар, таптыыбыт. Норуот ырыата диэн баар эбит буоллаҕына, маннык ылланыахтаах.
«Аҕам алааһа» ырыаҕа: отуу сыта, от сыта, аар хатыҥ суугуна – барыта бэйэбит киэнэ, барыта минньигэс, барыта дыр курдук, сүрэҕи-быары ортотунан сайан киирэр эбээт! Этиҥ сааһынан дьырылаан, сылыйан-итийэн, минньийэн киирэрин эриэхсит. Туох да солбуйбат, толуйбат, уларыппат абылаҥа буоллаҕа ээ, аҕабыт алааһа – сахабыт алааһа! Саха салгыныгар «Аҕабыт алааһа» баар. Хайдах баарынан баар – ырыаттан биир тылы, биир дорҕоону быһан ылан бараҕар сатаммат, кыаллыбат. Ырыа тыла, дорҕоонун дьүөрэтэ диэн биир кэлим тыын эйгэ. Тыытар сатаммат, тыытыллыбат. Былыргынан, бука, аньыы буолуо».
“Мин эрэнэбин сахам дьонун тобуллаҕас мындыр өйүгэр. Бары бииргэ түмүстэхпитинэ, тугу эмэ оҥоруохпут. Өскөтүн биир эмэ ырыам ыарахан санааны үрэйэн, дууһаны чэпчэппит буоллаҕына – мин дьоллоохпун!” Эдьиий НАСТАА.
“Аҕам алааһа” ырыа аан бастаан айыллыыта
Владимир КУЗЬМИН, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Ырыанньык-ааптардарын сойууһун, СӨ Байаанньыттарын, аккордеонистарын ассоциациятын чилиэнэ:
– 1978 сыллаахха Анастасия Варламова Сыымахха учууталлыы сылдьан А.Г. Тарабукиналыын дуэттыыллара. Онно күтүөтүм В.Г. Никифоров байаанныыра. Оччолорго мин хайыы үйэ Настаа ырыаларын аатырбыт “Сэргэлээх уоттара” ансаамбылга солистыы сылдьан ыллааммын, тарҕатан, устудьуон аймах кини аатын билэрэ. Онтон Сыымахха тахсыбытым кэннэ, хас да кэнсиэргэ бииргэ ыллаан баран, эдьиийим: “Володя, наһаа да үчүгэйдик оонньуугун, иккиэн бииргэ үлэлиэх эрэ, мин ырыаларбар”, – диэбитэ. Мин сөбүлэспитим. Ити 1979 сыл саҕаланыыта этэ. Онтон саас, ыам ыйын бүтэһигэр, биир үтүө күн: «Киирэ сырыт эрэ миэхэ, мин ырыа суруйдум”, – диэтэ. Кэккэлэһэ турар оскуола уопсайыгар олорор этибит. Ыллаан биэрбитигэр оонньоон биэрдим. “Тыллара үчүгэй баҕайы, сүһүөхтэрин ахсаанын тэҥнээ. Хос ырыатын үрдэтиэххэ, монотоннайа бэрт”, – диэн атыннык оонньоон биэрдим. Үөрэ түстэ. “Итинник, итинник үчүгэй буолсу”, – диэтэ. Ол “Аҕам алааһа” ырыа аан бастаан айыллыыта этэ.
Настя 1983 сыл саас кулун тутар ыйга парткабинет сэбиэдиссэйинэн үлэлии Төхтүргэ киирбитэ. Бу кэмнэргэ “Оҕо сааһым”, “Амсат эрэ дьэдьэҥҥиттэн”, “От сыта”, о.д.а. биллэр ырыаларын айбыта. Ол тухары мин аккомпаниатор-аранжировщик быһыытынан эдьиийбин кытта 10 сыл бииргэ үлэлэспитим, ылласпытым. Сахабыт сирин араас муннугар тиийдэхпитинэ, биһиги Настаабытын дьон бары уруйдуу-айхаллыы көрсөллөрө. Тиийэ иликпитинэ – ырыабыт, сылдьа иликпитинэ санаабыт тиийэрэ.
Кэлин Настаа куоракка көһөн киирбитэ. Киэҥ сиргэ киирэн толорор таһыма, биллэн турар, үрдээбитэ. Онон биллиилээх идэтийбит мусукааннар киниэхэ доҕуһуоллуур буолбуттара. Ол эрээри саамай бастыҥ ырыалара тыаҕа Сыымахха, Төхтүргэ олордоҕуна, иккиэн биир да нуотаны билбэт эрдэхпитинэ, суруллубуттара. Норуот ол ырыалары ылыммыта. “Аҕам алааһа”, “От сыта”, “Оҕо сааһым”, “Ыһыах”, “Амсат эрэ дьэдьэҥҥиттэн”, “Доҕорбор”, “Ыйдаҥаҕа” уо.д.а. ырыалар Настаа биһикки бииргэ үлэлээбит 10 сылбыт иһигэр айыллыбыттара, чочуллубуттара, норуокка тахсыбыттара. Онон эдьиийим Настааҕа тыаҕа атаҕар турар, ыллыыр-айар, албан аатырар кэмигэр көмө-төһүү буолар аналламмыппынан киэн туттабын. Кини от, дьэдьэн, эрбэһин сыттаах Баатара буоруттан төрөппүт ырыалара саха киһитэ баарын тухары ыллана туруохтара.
“Ырыа силиһин-мутугун билигин наһаа күүскэ ылла. Улахан кэрдиис кэми көрдөрөр ырыалар бааллар. Уостан уоска умнуллубакка сылдьан ылланар ырыалар. Ырыа син биир баар буолуоҕа дии саныыбын.” Эдьиий НАСТАА.
Алексей ЕГОРОВ, СӨ норуодунай артыыһа, Ырыа айааччылар сойуустарын бэрэссэдээтэлэ:
– Анастасия Николаевнаҕа тиһэх күннэригэр диэри биһиги сойуус чилиэннэрэ мэлдьи сылдьар этибит. “Биһик ырыата” идиэйэтин салгыы ыытан, биһиккэ аналлаах элбэх ырыа хомуллубута.
“Аҕам алааһа” ырыатыгар Лэбийэ диэн аҕатын алааһа ахтыллар. Онно тахса сылдьыбыппыт, бу ырыаҕа анаммыт стелла баар. Бэйэбит кэммитигэр Настаалыын элбэхтик алтыспыппыт. Интэриэһинэйэ диэн, кини ханнык даҕаны муусука үстүрүмүөнүгэр оонньообот этэ. Ол гынан баран ырыаларын айылҕа хайдах эппитинэн айар ураты талааннааҕа. Киниэхэ аатырбыт мэлэдьииспит, Мэҥэ Хаҥалас талааннаах ырыа айааччыта Владимир Кузьмин ырыа айарыгар байаанынан элбэхтик доҕуһуолун, гармониятын оҥорон көмөлөспүт, алтыспыт киһитэ буолар.
Ахсаанынан ылан көрдөххө, наһаа элбэх ырыата суох эрээри, суруйбут ырыалара бары уостан түспэккэ сүрдээҕин ылланаллар. Саха киһитин сүрэҕин-быарын ортотунан киирэр ураты айылҕалаахтар. Ол курдук, “От сыта”, “Аҕам алааһа”, “Амсат эрэ дьэдьэҥҥиттэн” ырыаларын норуот сөбүлээн ыллыыр, истэр.
2000 сыллаахха А.Варламова быһаччы тэрийиитинэн СӨ Ырыа айааччыларын сойууһа – Мэлэдьиистэр сойуустара – тэриллибитэ. Кини бастакы бэрэссэдээтэл буолар.
Ыалдьа сытан, миигин ыҥыран ылан: “Сойууһу тутан хаалыаххын наада”, – диэн көрдөспүтэ. Онон 2004 сылтан Степан Васильевтыын үлэлээн, дьаһайан кэллибит. Кини туһунан уонна айымньыларынан элбэх үлэ барбыта, араас бырайыак оҥоһуллубута. Манна С.С. Адамова улахан үлэни ыыппыта. Ол курдук, билим-быраактыка кэмпириэнсийэлэрэ, төгүрүк остуоллар ыытыллыбыттара. Төрөөбүт улууһун Мэҥэ Хаҥалас дьоно-сэргэтэ тэрээһиннэртэн туора турбат. Настааларын кытта мэлдьи бииргэлэр.
Соторутааҕыта “Аҕам алааһа” ырыатыгар Ырыа айааччылар сойуустарын 70-ча чилиэнэ бары тыыннаах куоластарынан ыллаан, видеоҕа уһулбуппут. Сойууспутугар билигин сүрүн түсчүттэрбит Галина Шахурдина, Аркадий Алексеев буолаллар.
Кулун тутар 26 күнүгэр Өксөкүлээх аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр Степан Васильевтыын норуот тапталлаах ырыаһыта Анастасия Варламова төрөөбүтэ 75 сылыгар ананар “Аҕам алааһа” ырыа-тойук добун түһүлгэтигэр ыҥырабыт. Манна Настаа куонкурустарыгар ыллаан бастаабыт, кини ырыаларын көччөх гынан көтүппүт биллиилээх ырыаһыттарбыт кыттыахтара. Онон ураты тыыннаах, сэргэх кэнсиэрбитигэр Настаабытын санаан, ыллаан-туойан ааһыаҕыҥ!
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
