Түөһэйиини “кырдьаҕас дьон ыалдьар ыарыыта” диэн өйдөбүл баар. Ону баара, ыарыы орто саастаах дьоҥҥо бэлиэтэнэр буолбута соһутар. Идэлээхтэр этэллэринэн, деменция диэн быһаарыллыбыт ыарыылаах киһи олоҕо уһаабыта 4–5 сыл эрэ барар. Онуоха ыалдьыбыт киһини кыһамньылаахтык көрөн-истэн, дьарыктаан илдьэ сырыттахха, олоҕо 15 сылга диэри уһуон сөп эбит. Бу ыарыыттан хайдах харыстанабыт? Түөһэйиини тохтотуохха сөп дуо? Итинник ыйытыылаах Өрөспүүбүлүкэтээҕи 3-с №-дээх килииньикэлии балыыһа уйулҕаһыта Наталья Ивановаҕа тиийдибит.
– Наталья, түөһэйии уонна кырдьыы биир ситимнээх буоллахтара дии. Киһи кырдьыыта уйулҕа өттүнэн хас саастан саҕаланарый?
– Киһи отут сааһын кэнниттэн мэйии өттүнэн сааһырыыга барар. Бу кэмтэн мэйиини сайыннарыыга болҕомтону уурар наада. Кэтээн көрүүнэн, 50 саас кэнниттэн киһи туруга мөлтүүр, толкуйдуура, тас эйгэҕэ болҕомтото уларыйан киирэн барар. Манна киһи өйө-санаата, этэ-сиинэ, аһыыр аһа улахан оруоллаах. Балыыһаҕа үлэлиир буоламмын, көрөбүн ээ: кэлбит дьоҥҥо барытыгар кэриэтэ ис туруктарыгар аймалҕан, дьиксинии, күүрүү баар буолар. Аймахтарыныын кэпсэттэххэ, “ийэбит уруккуттан итинник аймалҕаннаах, төрүөтэ суох түбүгүрэр” дииллэр. Оннук турук саастаах киһини түргэнник кырдьыыга тиэрдэр. Киһи эдэр эрдэҕиттэн холку буола сатыахтаах. Сэмэй, эйэҕэс дьон эдэр көстүүлээх буолаллар.
– Киһи түөһэйдэҕинэ, хайдах буоларый?
– Толкуйдууруҥ сүтэр, өйүҥ ыһыллар, бэйэҕин сатаан көрүммэт-хараммат, ханна сылдьаргын билбэт буолаҕын, ааккын-суолгун кытта умнуоххун сөп. Киһи кэхтэн барар. Бэйэтиттэн бэйэтэ сүтэн хаалар. Биир аҕам саастаах киһи эппитэ: “Тумаҥҥа муммут киһи туругар сылдьабын уонна онтон эрэйдэнэбин. Киммин-туохпун, ааппын да билбэт буолан хааллым”. Киһиэхэ тус бэйэтигэр уонна тулалыыр дьонугар олус уустук балаһыанньа үөскүүр. Ыарыы бэргээн истэҕин аайы, бу киһи бэйэтин хараммат буолара саҕаланар. Оннооҕор илиитэ, атаҕа, айаҕа ханан баарын да билбэт буолуон хаалыан сөп. Оҕону көрөрдөөҕөр уустук. Киһи сыыйа сытар ыарыһахха кубулуйар. Холобур, атын ыарыыга бэйэҕин билэр, билинэр, толкуйдуур буоллаххына, бу ыарыыга киһи сөллөн хаалар. Олоҕо өйүттэн бүтүннүү сотуллар.
– Хас саастаах дьон ыалдьалларый?
– Бу хайысхаҕа үлэлээбитим сыл буолла. Кылгас кэмҥэ араас саастаах дьон баалларын көрдүм. Үксүгэр 50–60 саастарын ааспыт дьоҥҥо саҕаланар. Ыарыы эдэрсийэрэ көстөр. Соторутааҕыта 45 саастаах дьахтарга түбэспитим. Биллэн турар, эдэр киһиэхэ санаа тууйуллуута, долгуйуу, күүрүү олохсуйбута доруобуйатыгар охсубута көстүбүтэ. Бу түгэҥҥэ ыарыһах чугас дьоно бары эрэйдэнэллэр. Үлэбит көрдөрөрүнэн, эппиэтинэстээх дуоһунаска сылдьыбыт, үлэтиттэн ноҕуруускаланар эбэтэр майгыларынан өрүү долгуйа сылдьар, кыһалҕаны чугастык ылынар дьон ыалдьаллар эбит. Түөһэйиигэ ким ордук ылларарый? Дьахтар дуу, эр киһи дуу диир буоллахха, ыстатыыстыка суох эрээри, дьахтар аймах баһыйара көстөр. Дьахтар айылгытынан элбэҕи толкуйдуура, долгуйара дьайар дии саныыбын. Тымыр, сүрэх, ньиэрбэ ыарыылара манна эмиэ ыарыы төрүөтэ буолаллар.
– Кырдьыбат уонна түөһэйбэт туһугар тугу гыныахтаахпытый?
– Булгуччу өйгүн үлэлэтэ сылдьыахтааххын. Үйэбит сайдан, туох барыта олус судургутуйан эт өйбүтүнэн толкуйдаабаппыт даҕаны диэххэ сөп. Аадырыһы өйбүтүгэр туппаппыт – “2Гис” баар, харчыны аахпаппыт – каартаны даҕайабыт, төлөпүөн нүөмэрин өйдүү сатаабаппыт. Аны илии үлэтэ суох буолла. Иһиппитин, таҥаспытын массыыналар сууйаллар-сотоллор. Ытыс уонна мэйии ыкса ситимнээхтэрин умнумуохха наада. Төһөнөн усулуобуйа баар да, соччонон киһи сүрэҕэ суох буолар. Ол аата, мэйиитэ босхо барар. Мэйии үлэлээбэтэҕинэ, бэйэтин соругуттан аккаастанан барар. Аны түөһэйииттэн эмп суох. Аан дойду үрдүнэн ханна да суох. Даҕатан эттэххэ, искэн ыарыытын эмтээн кыайаллар. Оттон түөһэйиини мэдиссиинэ бытаардыан эрэ сөп, ыарыһах толору үтүөрэрин курдук эмп оҥоһулла илик. Үлэбинэн араас дьону кытта алтыһан, анал кинигэлэри ааҕан биир түмүккэ кэллим. Бу ыарыыттан киһини мэйии дьарыга эрэ быыһыыр кыахтаах. Учуонайдар дакаастаабыттара. Дьарык күн аайы баар буолуохтаах. Холобурдаан кэпсээтэххэ, 80-чалаах кырдьаҕас ыарыһах баара. Кини дьиэтээҕи үлэтин олус кыһаллан, сүрэҕэлдьээбэккэ толорон кэлэрэ, бэриллэр хоһоону үөрэтэр, көтүппэккэ дьарык аайы кэлэн бэйэтин туһугар үлэлэһэр этэ. Ол кэнниттэн түөһэйии ыарыылаах диэн диагноһын кырдьаҕастан устубуттара. Кырдьаҕас өйүгэр тутар кыаҕа, тулалыыр эйгэтигэр болҕомтото, толкуйдуур дьоҕура тупсубута.
– Соһуччу түөһэйэр куттал баар дуо?
– Ыарыы биллибэккэ эмискэ кэлиэн сөп. Эмчиттэр этэллэринэн, бастакы сибики 10–15 сыл инниттэн биллэн, кэмниэ кэнэҕэс уустугуран кутталланыан сөп. Холобур, оҕолоруҥ аатын булкуйар, сылдьан эрэ тугу гыныахтааххын умнар эбэтэр тута сылдьаргын көрдүүр буоллаххына, ол – ыарыы бастакы сибикитэ. Дьон итинник түгэни улахаҥҥа уурбат. Ону баара, ити сыыйа түөһэйиигэ тиэрдиэн сөп. Өскөтүн ити сибики баар буоллаҕына, дьарыктаммытынан барыахтааххыт. Дьиҥинэн, элбэх бириэмэни ылбат дьарык, күҥҥэ баара-суоҕа 10–15 мүнүүтэ сөп.
– Бу ыарыыттан харыстанарга туох үлэ барарый?
– Өрөспүүбүлүкэтээҕи килииньикэлии балыыһа иһинэн “Кабинет памяти” диэн үлэлиир. Манна мин уонна невролог быраас В.М. Местникова дьону көрөбүт-истэбит. Быраас анаалыска, МРТ аппараатыгар ыытар, тымыр бэрэбиэркэтин оҥорор, мин ыарыһах уйулҕатын туругун быһааран анал мэйии дьарыктарын ыытабын. Хас биирдии киһиэхэ – тустаах эрчиллии. Бөлөххө 4–5 киһи буолар, икки ыйдаах 8 босхо дьарыгы ыытабын. Нэдиэлэҕэ биирдэ сырыттахтарына, лаппа эбиллэллэр. Ырытан көрүүбүтүнэн, дьарыктаммыт дьоммутуттан 75% туруга тупсан барар. Идэлээх дьон, биһиги, онтон үөрэбит.
– Кырдьаҕас дьоҥҥо уруккунан-хойуккунан олоруу, ахтылҕанынан сылдьыы баар буолар. Ол уйулҕаҕа эмиэ дьайыылааҕа буолуо?
– Киһи – санаа кулута. Өрүү уруккунан уонна инникинэн эрэ олорор наадата суох. Киһи бу баар түгэнтэн дьоллоох буолуохтаах. Ахтылҕанынан эрэ олорор дьон баар буоллаллар. Оннук санаалаах сырыттаххына, билиҥҥи олоххун сыаналаабакка хаалаҕын. Инникини эрэ эрэнэн сылдьар эмиэ оруна суох. Дьылҕа бэлэхтээбит үүнэр хас биирдии күнүгэр үөрүөхтээхпит уонна онно тугу эрэ, кыралаан да буоллар, ситиһиэхтээхпит.
– Көхтөөх кырдьаҕастар биһиги кэккэбитигэр элбэхтэр ээ...
– Оннук кырдьаҕас элбэх. Көрүнэр, дьарыктанар, бэйэтигэр кыһаллар киһи, чахчы, атын буолар. Успуорка, ырыаҕа-тойукка интэриэстээх дьон сэргэхтэр, тулалыыр дьон сүргэтин көтөҕөллөр. Биһиэхэ биир кырдьаҕас баара, хас киэһэ аайы флейта муусукатын истэр эбит. Санаатын сааһылыыр, туругун чэбдигирдэр ньыма оҥостубут. Манна даҕатан эттэххэ, мөкү сонуну, куһаҕан хобу-сиби ааҕар, ону чугастык ылынар кырдьаҕас киһиэхэ наадата суох. Ол оннугар хомус тыаһын, олоҥхону истэн уоскуйуохха сөп. Бэйэҕэр туох дьарык барсарын көрдүөхтээххин. Олохтон үөрбэт киһи доруобуйатыгар мөкү дьайыыны ылар. Үөрэ-көтө, сэмэйдик, холкутук сылдьар, бэйэтигэр кыһаллар киһи кэрэтик кырдьар эбит диэн, дьону кытта үлэбэр көрдүм.
– Кырдьаҕас дьону көрүү-истии хайдах тэриллиэхтээҕий? Түөһэйбит киһиэхэ сыһыан хайдах буолуохтааҕый?
–Төрөппүттэрин көрөр дьоҥҥо сүбэ-ама биэрэбит. Саастаах киһини көрүү-харайыы – сылаалаах үлэ. Өскө кырдьаҕас ийэлээх эбэтэр аҕалаах буоллаххытына, төрөппүккүтүн солбуһа сылдьан көрүҥ. Биир эрэ киһи көрөрө-харайара табыллыбат. Кырдьаҕас киһиэхэ ол сылаалаах. Бастатан туран, кырдьаҕаһы көрөр киһи бэйэтин инники туруоруохтаах. Тус эйгэтин харыстанан, үчүгэйдик сынньанан, иҥэмтэлээхтик аһаан, толору эрчимнээх буолуохтаах. Көрөр-истэр киһи кыаҕыттан кырдьаҕас киһи күүс-сэниэ ылар, онон бэйэҕэр болҕомтоҥ үрдүк буолуохтаах. Оттон түөһэйбит киһини кытта налыччы, холкутук кэпсэтэн, куолаһы улаатыннарбакка, сымнаҕастык сыһыаннаһар ордук. Итинник ыарыылаах дьон уруккуну ордук өйдүүр буолаллар. Онон ааспыт кэми сылаастык ахтар кэпсэтиини тэрийиэххэ. Оччотугар кини уоскуйар, налыйар. Кини туһунан ыарыһах истэригэр куһаҕаны саҥарбат буолуҥ.
– Сүтүк туһунан биллэриигэ “деменция” диэн ыарыылаах дьону элбэхтик көрөөччүбүт дии, чахчы, кутталлаах ыарыы...
– “Чуумпу дьаҥ” диэн ааттыыллар. Киһи тугу гынарын билбэт буолар. Сорох киһи кыбыстан, мээнэ кэпсэммэт буола сатыыр. Ол эрээри кыһалҕаны кытта биир бииргэ хаалбакка, утарылаһыахха наада. Биһиги хоспутугар кэлэр дьон күннэтэ элбиирэ ыарыы баарын көрдөрөр.
– Улуус олохтоохторун бу хоско көрөҕүт дуо?
– Балыыһаларыттан суруктаах кэллэхтэринэ, кими да аккаастаабакка көрөбүт. Ыалдьыбыт киһи эрэ буолбакка, эрдэттэн көрүнэ сатыыр дьон кэллэхтэринэ, өссө үөрэбит. Сүбэ-ама биэрэбит, эрчиллиилэри көрдөрөбүт.
– Кырдьаҕас киһи бэйэтэ тугу дьарыктаныан сөбүй?
– Куйаар ситимигэр араас тренажёр, эрчиллии баар. Ол гынан баран саастаах дьон ону булан дьарыктаналлара уустук. Үлэм уопутун түмэн, дьарыктанар өй тэтэрээтэ уонна мэйии альбома бэлэмнээн таһаардым. Дьоппуон учуонайа Рюта Кавашима мэйиини дьарыктыыр тиэхиньикэтин туһанарга сүбэлиибин. Ону тэҥэ судургу суот эрчиллиилэрин түргэнник сөпкө суоттуурга үөрэниэххэ наада. Күн аайы кылгас да дьарык мэйиини тупсарарын өйдүөх тустаахпыт. Туран дьарыктанар анал тренажёр туһалыыр.
– Түөһэйии ханна аҕыйаҕый?
– Биир идэлээхтэрим хоту улуустарга бара сылдьан түөһэйбит киһи аҕыйаҕын сөҕөн, үөрэн кэлбиттэрэ. Ханна олох хамсаныылаах, туруулаһыылаах да – онно кырдьыы аҕыйах эбит. Тыа дьоно хамсаналлар: ыраас салгыҥҥа күннээҕи муус-мас үлэтэ; сибиэһэй төрүт ас, наҕыл чөл олох. Онон толору хааччыллыылаах дьиэҕэ олохсуйуу икки өрүттээх диэххэ сөп. Олох төһөнөн табыгастаах да, соччонон эт-сиин хамсаабат, өй толору үлэлээбэт буолар.
– Ааҕааччыларбытыгар баҕа санааҥ...
– Кырдьар сааска чөл өйдөөх-санаалаах тиийэр саҕа дьол суох. Олох үчүгэйин сомсон, онтон сырдаан, тупсан сылдьаргытын көрөр олус үчүгэй. Кырдьыыга бэриммэккэ эрдэттэн көрүнүҥ, дьарыктаныҥ диэн ыҥырабын. Аҕа саастаах дьон эрдэттэн бэйэтин көрүннэҕинэ, ыччат онтон холобур ылыа.
Сыыйа бука бары көрүннэхпитинэ, дьоммут-сэргэбит чэгиэн буолара саарбахтаммат.
Екатерина МУХИНА.
