Саҥа дьылы киһи тоҕо соҕотоҕун көрсөрүй?
Саҥа дьыл, үгэс курдук, дьиэ кэргэн бырааһынньыга. Истиҥ көрсүһүү, бакаал көтөҕүүтэ уонна чугас дьону кытта алтыһыы кэмэ. Ол эрээри бары итинник көрсүбэттэр. Саҥа дьылы соҕотоҕун бэлиэтиир тус быһаарыныы эбэтэр балаһыанньа содула буолуон сөп. Сорохторго бу сылы түмүктүүр уонна олох саҥа түһүмэҕин сүпсүлгэнэ суох көрсөр ньыма. Атыттарга олох уустугуттан эбэтэр уларыйыылартан үөскээбит күһэллиилээх балаһыанньа буолар.
Үгүс киһи Саҥа дьылы соҕотоҕун көрсүүгэ үчүгэй эрэ өрүттэри булар. Тохтоло суох айдаан уонна тыас-уус баһыйар аан дойдуга киһи дьонтон, ирдэнэр эҕэрдэлэртэн уонна “көрдөрүү” (показуха) бырааһынньыктартан сылайан хаалыан сөп. Соҕотох олорон элбэҕи толкуйдуугун: түмүктээһин, ааспыт алҕастары кытта быраһаайдаһыы, инники ыра санаалар. Ким эрэ инники сылга бэйэтигэр сыал-сорук туруорунар, былаан суруйар уонна баҕа санаа испииһэгин оҥорор, ким эрэ сөбүлүүр кинигэтин хаттаан ааҕар эбэтэр ас астыыр, ким эрэ туһугар буолбакка, бэйэтин туһугар, тапталы кытта.
Киһи бэйэтин баҕатынан буолбакка, араас балаһыанньаттан сылтаан соҕотох хаалар түгэнэ эмиэ баар. Ким эрэ үлэтинэн эбэтэр үөрэҕинэн дьиэтиттэн ыраах, ким эрэ уустук кэми ааһар; чугас киһитин сүтэрэр, кэргэниттэн арахсар эбэтэр атын куоракка көһөр. Маннык түгэннэр олус хомолтолоохтор. Эйигиттэн ураты аан дойду барыта чугас дьонунуун күлэ-үөрэ, саҥа сылы көрсөр курдук. Уопсастыба биһиэхэ Саҥа дьылы хампаанньа, үөрүү-көтүү уонна дьиэ кэргэн бырааһынньыга диэн ыйар. Ол гынан баран, чахчы, киһи барыта бэйэтигэр табыгастаахтык бэлиэтиир бырааптаах. Сороҕор чуумпуга саамай сүрүн быһаарыылар уонна саамай сырдык баҕа санаалар үөскүүллэр.
Саҥа дьылы соҕотоҕун хайдах бэлиэтиэххэ сөбүй?
Бу хомойорго төрүөт буолбатах. Саҥа дьылга бэйэҕэр анаан бырааһынньык тэрийэн, киэһэни сөбүлүүр тэтимҥинэн атааран бэлиэтиэххэ сөп. Аттыгар ким баара улахан суолтата суох, сүрүнэ, эн бэйэҥ. Дьиэҕэ бастаан бырааһынньыктааҕы эйгэни тэрий. Чүмэчилэри умат, хоһу гирлянданан киэргэт, харыйата туруор – бу бырааһынньык тыыныгар тута ураты эйгэни эбэн биэриэҕэ. Күннээҕи олоххор астаабат сөбүлүүр аскын бэлэмнээ. Бэйэҕин туох эрэ минньигэс аһынан күндүлүөххүн, ас сакаастыаххын эбэтэр туох эрэ саҥаны уонна уратыны боруобалыаххын сөп. Утахтары умнума. Остуол кэрэтэ, ас минньигэс буолара улахан ис хоһоонноох, тоҕо диэтэххэ, бу бырааһынньыкка суолтаны уонна истиҥ иэйиини биэрэр.
Үгүс киһиэхэ Саҥа дьыл, бастатан туран, сөбүлүүр киинэлэрин, ойуулуктарын көрөр кэмэ буолар. "Ирония судьбы", "Один дома" дуу, хайаан да үөрүүнү аҕалар Саҥа дьыллааҕы киинэлэри холбоо. Киинэ көрөр санааҥ суох буоллаҕына, кэнсиэри көр. Тэлэбиисэр соҕотохсуйууттан аралдьытыаҕа.
Саҥа дьыл бырааһынньык эрэ буолбатах, олоххор туох буолбутун эргиллэн көрөр, сыаналыыр кэм. Кумааҕы ылан, ааспыт сыл саамай чаҕылхай түгэннэрин: ситиһиилэргин, кыра кыайыыларгын уонна дьоллоох кэмҥин – барытын суруй. Туох эрэ суолталааҕы суруйуоххун сөп, холобур, үлэҕэр эбэтэр үөрэххэр ситиһиилээх бырайыагы, саҥа билсиһиилэри эбэтэр умнуллубат түгэннэри. Ааспыт сылга туох үчүгэй буолан ааспытын санаа. Оттон кэлэр сылга баҕа санааҕын, сыалгын-соруккун суруй. Бу туох эрэ чопчу буолуон сөп, холобур, саҥа дойдуга айан, тугу эрэ атыылаһыы, айар дьоҕуру сайыннарыы. Биир сылынан, суругу хаттаан аахтахха, төһө туолбутун көрүөҥ.
Ардыгар дьылҕа соһуччу бэлэх уунар – соҕотох дьон бэйэ-бэйэлэрин булсан, бырааһынньыгы бииргэ бэлиэтииллэр. Билигин соҕотох буолуон баҕарбат дьону булар соччо уустук буолбатах. Социальнай ситимнэргэ, пуорумнарга, бассаапка ким эрэ: “Соҕотоҕун Саҥа дьылы көрсөбүн, түмсүөххэ” диэн көннөрү суруйар уонна бэйэтин курдук балаһыанньаҕа түбэспит дьону булар эбит.
Саҥа дьылы кураанах кыбартыыраҕа бэлиэтиир хомолтолоох курдук буоллаҕына, «Өлүөнэ очуостара» туристыыр киин бу киэһэни олох атыннык атаарарга, бэл, интэриэһинэй бырагыраамалаах. Санаан көрүҥ: Саҥа дьылы куорат айдааныттан тэйиччи, сулустар анныларыгар, чаҕылхай Өлүөнэ очуостарын анныгар көрсөҕүт. Атаххыт анныгар сымнаҕас хаар, ыраас кыһыҥҥы салгын уонна бырааһынньыктааҕы иэйиини үөскэтэр уоттар.
Соҕотоҕун бырааһынньыктыыр дьон былааннара уонна уопуттара
Моника, 23 саастаах:
– Мин Казахстаҥҥа Евразия национальнай университетыгар үөрэнэбин. Быйыл Саҥа дьылы манна бэлиэтииргэ толкуйдаммытым ыраатта. Манна кэлээт, казахтар сахаларга майгынныылларын бэлиэтии көрбүтүм, ол иһин ардыгар дойдубар сылдьар курдук сананабын. Биллэн турар, бырааһынньыгы дьиэ кэргэммин кытта бэлиэтиэхпин олус баҕарабын, ол эрээри ыраах үөрэнэр буоламмын кыаллыбат. Урут Саҥа дьылы өрүү төрөппүттэрбиттэн туспа, соҕотоҕун көрсүөхпүн баҕарар этим. “Бу көҥүл улахан киһи буолууга суолталаах хардыы” дии саныырым. Ол гынан баран билигин миэхэ дьоммор чугас буоларым ордук курдук.
Манна бириэмэ 4 чаас уратылаах. Саҥа дьыл түүнүгэр төрөппүттэрбэр видеозвонок нөҥүө эрийэн, курааннар охсууларын бииргэ бэлиэтиэм. Бу кэнниттэн бырааһынньыгы соҕотоҕун салгыам, таптыыр оливье салааппын оҥорон, саҥа 2025 сылы үөрүүлээхтик көрсүөм. Төһө да соҕотоҕун буоллар, бу Саҥа дьыл миэхэ бэлиэ түгэн буолуо дии саныыбын.
Андрей, 34 саастаах:
– Былырыын Саҥа дьылы соҕотоҕун көрсүбүтүм. Кэргэним, оҕом суох. Атын куоракка саҥа үлэлии кэлбит буоламмын, доҕотторум суохтара. Соҕотохсуйууга үөрэммитим, оттон бырааһынньыктарга ол ордук биллэр. Киэһэ маҕаһыынтан ас атыыласпытым, дьиэбэр тиийэн тэлэбиисэри холбоон кэнсиэр көрбүтүм.
Биллэн турар, кыратык чуҥкуйбутум. Бу үөрүүлээх түгэҥҥэ аттыбар ким да суоҕа дьикти этэ, ол эрээри олоххо араас буолар. Сороҕор атын куоракка үлэ, олох-дьаһах бырааһынньыктан кыратык тэйэн олорорго күһэйэр. Хата, быйыл доҕотторбунуун көрсүөҕум.
Ксения, 28 саастаах:
– Хамсык кэмигэр ыалдьан хаалан, 2022 сыллаахха Саҥа дьылы соҕотоҕун бэлиэтээбитим. Олох да хомолтолоох буолбатах этэ. Туох да аймалҕана суох, олус холкутук ааспыта. Бэйэм тугу баҕарарбын астаммытым, дьоһуннаах таҥаһы таҥныбытым, сампааны арыйбытым уонна дьиэ кэргэммин уонна доҕотторбун кытта видеозвонок нөҥүө кэпсэппитим. Бииргэ бырааһынньыктаабыт курдук санаммытым. Онтон куоскаларбын кытта сытан киинэ бөҕөнү көрбүтүм. Хата, кимнээҕэр үчүгэйдик Саҥа дьыллаабытым!
Бүөтүр, 77 саастаах:
– Саҥа дьылы көрсүбэппин. Оҕолор бары көһөн барбыттара, хас биирдиилэрэ туспа олохтоохтор, эмээхсиним олохтон туораабыта ыраатта. Былыр кэргэмминиин куруук бэлэмнэнэн, остуол тардан, ыалдьыттары көрсөр этибит. Оттон билигин бу күнү улахаҥҥа уурбаппын. Оҕолор куоракка ыҥыра сатыыллар да барбаппын, олох наадыйбаппын, бырааһынньыкка. Бэйэм киэһээҥҥи аһылыкпын астанан аһыыбын уонна киэһэ 21 чааска утуйан хаалабын.
Марина, 34 саастаах:
– 2009 сыллаахха алта ыйдаах уолбун кытта Саҥа дьылы бэлиэтээбитим. Төрөппүттэрим ыраах олорор этилэр, кэргэним аармыйаҕа сулууспалыы сылдьара, доҕотторум бары – чугас дьонноругар. Кыра остуол тардыбытым, Путин эҕэрдэтин истибитим уонна утуйан хаалбытым. Оттон 2017 сыллаахха Саҥа дьылы төрүүр дьиэҕэ көрсүбүтүм. Кыра уолум ахсынньы 30 күнүгэр күн сирин көрбүтэ. Кэргэмминиин уонна улахан уолбунуун бииргэ буолбатахпыттан санаарҕаабытым. Ол оннугар кып-кыра, мип-минньигэс киһичээммит күн сирин көрбүтэ биһиги дьиэ кэргэҥҥэ үөрүүлээх түгэн буоллаҕа. Бу сырыыга олох салҕанан барарын, биһигини саҥа түһүмэх күүтэрин өйдөөбүтүм. Биллэн турар, дьикти уонна ураты Саҥа дьыл аспыта.
Саҥа дьыл бырааһын-ньыгын үгэстэрэ дьиэ кэргэн үөрүүтүн кытта ситимнээхтэр. Бу күн чугас дьону, аймахтары, доҕоттору кытта көрсөллөр. Үгүс киһи бу бырааһынньыгы соҕотоҕун көрсөр балаһыанньаҕа түбэһиэн сөп. Манна киһи санааргыыра туох да суох. Бырааһынньык диэн хайаан даҕаны тыастаах-уустаах хампаанньа уонна толору остуол буолбатах. Саҥа дьылы чуумпутук уонна нус бааччы көрсүөххэ сөп. Эбэтэр соҕотоҕун бэлиэтиэххин баҕарбат буоллаххына, тулалыыр дьонтон кими ыҥырыаххын сөбүн толкуйдаа. Саҥа дьылы бииргэ бэлиэтииргэ этии киллэрэртэн куттанымаҥ. Билигин технологиялар ураты кыаҕы биэрэллэр. Төлөпүөҥҥэ баар сыһыарыылар, видеозвонок көмөтүнэн атын дойдуга да баар дьону кытта ситимнэһиэххэ сөп. Соҕотохсуйа олоруохтааҕар, кэнсиэргэ сылдьан аралдьыйан, таһырдьа тахсан сөлүүт көрөн, дьоллоохтук атаарар ордук.
Олеся ТИМОФЕЕВА.
