(“Көхтөөх уһун үйэлэнии” киинин аҕам саастаахтара ыалдьыттыыллар)
Дьыл-хонук субуллан түргэн, сааскы саймаархай салгын сайа оонньоото. Аан дойду дьахталларын күнүн көрсө Дьокуускайга “Көхтөөх уһун үйэлэнии” киинигэр ыалдьыттаан аҕам саастаахтарбытын кытта ирэ-хоро кэпсэттим. “Дьахтар дьоло тугуй?” диэн ыйытан, уруккуну-хойуккуну ахтан-санаан аастылар, олохторун бэлиэ кэрчигин сэгэттилэр.
Абырдак Тыаһааны Тыаһыт кыыһа Сунтаартан төрүттээх, Мииринэйгэ олорор, 69 саастаах:
– Мин санаабар, төһө да үлэни-үөрэҕи өрө туппут иһин, дьахтар дьоло син биир дьиэ кэргэнигэр. Кэлин сорохтор үлэни-хамнаһы, карьераны сырсан, ыал буолбакка хаалар буоллулар. Биллэн турар, үөрэх, үлэ наадалаах, ол эрээри дьахтар олус хойутаабакка хайаан да ыал буолуохтаах, алаһа дьиэни тэриниэхтээх.
Мин биэс оҕолоохпун, уонча сиэннээхпин, хос сиэннэрдээхпин. Эдэр сааспар кэргэн тахсыбытым, онтон төрүт кэмсиммэппин. Билигин оҕолорум – улахан дьон. Олохпор иккис кэрдиис кэм саҕаланна – бэйэм бэйэбэр олоробун. Онон кыргыттар сөптөөх саастарыгар кэргэн тахсаллара ордук. Кэргэҥҥин кытта сүрэҕиҥ уонна өйүҥ сөп түбэһэр буоллаҕына, эн дьоллоох дьахтаргын.
Татьяна Терентьевна Докторова, Үөһээ Бүлүүттэн:
– Кулун тутар ортотугар 65 сааспын туолабын. Биэс оҕолоохпун. Бэһиэн уолаттар. “Ийэбит сынньаннын” диэн, уолаттарым кыттыһан бу кииҥҥэ киллэрбиттэрэ.
Мин өйдөбүлбүнэн, дьахтар баайа – Оҕо. “Төһө баайдаххыный?” – диэтэхтэринэ, “Оҕонон баайбын”, – диибин. Улаханым – байыаннай эписиэр, анал байыаннай дьайыыга кыттыбыта, билигин Хабаровскайга сулууспалыыр. Орто уолум – Үөрэх министиэристибэтигэр, кырам суут бириистэбигэр үлэлииллэр. Уопсайынан, туох баар күүспүн уураммын, уолаттарбын барыларын үрдүк үөрэхтээбитим. Урут иистэнньэҥ этим. Сарбыллыыга түбэһэн тохтообутум. Оҕолорбун иитэр, аһатар-таҥыннарар, үөрэхтиир баҕаттан кылгас кууруска үөрэнэн, кэлин атыыһыттаабытым.
Уол оҕо ийэтигэр чугас буолар. Көрөллөр-истэллэр, бүөбэйдииллэр. Үчүгэйдик ииттэххэ, кыыс оҕоттон уратыта суох буолаллар эбит. Хаһаайыстыбаннайдар, аһы астыыллар, сууйаллар-сотоллор. Сыллатааҕы оҕолор, ол иһин да буолуо, бэйэ-бэйэлэрин көрсөллөр, дурда-хахха буолаллар. Ким эмэ кыһалҕаланнаҕына, бары саба түһэн көмөлөһөллөр.
Онон дьахтар саамай күндү баайа – оҕото. Мин оҕолорбунан дьоллоохпун.
Марина Владиславовна Никифорова, 68 саастаах, Дьокуускайтан:
– Дьахтар муударай буолуохтаах. Олохпутугар хас да суол баар. Сөптөөх суолу талан, олох оҥостон, кэргэн тахсан, оҕо-уруу тэнитэн быр бааччы олоруу. Мин өйдүүрбүнэн, биһиги, кэрэ аҥаардар, бу олоххо үтүөнү үксэтэ, кэрэни түстүү кэлэбит. Сүрүн сыалбыт ити дии саныыбын.
Уус Алдан Дүпсүнүттэн Розалия Васильевна Неустроева иккис кыыһын Ларисаны кытта сынньана кэлбиттэр. Кыыһа Лариса кэпсиир:
– Бииргэ төрөөбүттэр бэһиэбит. Улахан эдьиийим куоракка олорор. Кини “туһалаах киин” диэн биһигини киллэрбитэ. Нэһилиэкпитигэр бэтэрээннэр сэбиэттэрэ баар. Манна хаһыс да төгүлүн сынньаммыт Надежда Константиновна мэлдьи хайгыыр, “сынньаныҥ, сэргэхсийиҥ” диэн сүбэлиир. Олус астынан сытабыт. Элбэх бороссодуураны бардыбыт, анаалыс бөҕөтүн туттардыбыт.
Киһи олоҕор бастакы күндү киһитэ, кэрэ аҥаара – ийэтэ. Ийэбит сааһырдаҕын ахсын таптыырбыт, убаастыырбыт өссө күүһүрэн иһэр. Сылаас иэйии кууһар, муҥура суох махтал күөдьүйэр. Кыра оҕолуу бүөбэйдиэххин баҕараҕын. Дьахтар бэрт кыраттан да дьоллонор ээ. Истиҥ тыллары иһиттэҕинэ, сэмэй бэлэх туттаҕына... Ол үөрүүтүн чугас дьонугар икки төгүл элбэтэн-үксэтэн тиэрдэр.
Розалия Васильевна – биэс оҕо күн күбэй ийэтэ, 78 саастаах:
– Дьахтар – алаһа дьиэ аанньала. Эр киһи дурдабыт-хаххабыт, эрэнэр эркиммит эрээри, дьахтара суох хаһаайыстыба салаллыбат, үлэ-хамнас барбат, оҕо-уруу дьаһаллыбат. Мин сааһырбыт киһи буоллаҕым, улахаттарым баттахтара номнуо күрэҥсийэн эрэр. Ийэ буоларым быһыытынан, оҕолорум саастарын ортолоон этэҥҥэ сылдьалларыттан үөрэбин. Олоххо оннуларын буллахтарына, этэҥҥэ сырыттахтарына, ийэ дьоллонор, үйэтэ уһуур. Сиэннэр муҥура суох үөрүүнү бэлэхтииллэр. Саҥа сиэн кэллэҕин аайы, өссө уһуннук олоруоххун баҕараҕын.
Мария Петровна Божедонова:
– Сааһырдаҕыҥ ахсын эдэр сылдьан ситиспит үлэҥ-хамнаһыҥ кэнники кэккэҕэ түһэр, соччо суолтата суох курдук буолар эбит. Сүрүнэ, оҕолоруҥ, сиэннэриҥ этэҥҥэ буоллуннар. Үс оҕону төрөппүтүм, сиэннэрдээхпин. Саха сиэринэн сэмэйдик “дьоллоох киһибин” дэнэбин.
Тамара Софроновна Никифорова Нерюнгриттан кэлэ сылдьар, 72 саастаах:
– Бастатан туран, кэрэ аҥаардары барыларын ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин. Уустук кэм. Сорохтор кэргэннэрин, олоҕу ситэ олоро илик оҕолорун сүтэрбиттэрэ буолуо. Күүстээх санааны баҕарабын.
Биһиги, дьахталлар, бу сиргэ олорорбут тухары мэлдьи оҕолорбутун саныы, кинилэр тустарыгар кыһалла, харыстыы сылдьабыт. Бу Орто дойдуга ийэ оҕотун туһугар тугу барытын гынар. Төһө да сааһырдарбыт, оҕолорбутугар көмөлөһөр баҕаттан үлэлии-хамсыы сатыыбыт.
Билигин үс оҕолоохпун. Биир уолум, саамай күөгэйэр сааһыгар сылдьан, ыалдьан суох буолбута. Дьылҕа хаан оҥоһуута оннук буолаахтыа. Дьахталлар төһө да нарын-намчы буолбуттарын иһин, мин кинилэри олус күүстээхтэр, эр санаалаахтар диибин. Тугу барытын тулуйаллар, уйаллар.
Тааттаттан төрүттээх, Хатаска олохсуйбута 20-чэ сыл буолбут, 72 саастаах Ольга Иннокентьевна Кузьмина:
– Үс кыыстаахпын. Кэргэним үс сыллааҕыта ыалдьан олохтон барбыта. Былырыын кыргыттарым аҕабыт суох буолбутун кэннэ: “Ыарахан охсууну ыллыҥ, “Көхтөөх уһун үйэлэнии” киинигэр киирэн доруобуйаҕын бөҕөргөт, аралдьый”, – диэн киллэрбиттэрэ. Сөбүлээммин, быйыл иккиспин кэллим. Кэргэммин кытта сарын-сарынтан өйөһөн 50-ча сыл олорбуппут. 2–3 мүнүүтэ иһигэр эмискэ суох буолбута, ол иннинэ чаас да сытан көрбөтөх киһи этэ.
Дьахтар дьоло олоҕор сөптөөх киһини таба тайаныыта эбит. Саха этэрин курдук, “хараххынан хайҕаан, сүрэххинэн сөбүлээн” улахан тапталынан ыал буоллаххына, олоҕуҥ табыллыбытынан барар. Кэргэмминиин тэҥҥэ улааппыппыт, оскуола кэнниттэн тута холбоспуппут. Бэйэ-бэйэбитин хардарыта үөрэттэрэн, үс кыыс оҕолонон, дьахтар сирдээҕи дьолун толору билбитим.
Таптал киһини уларытар сүдү күүстээх эбит! Таптыыр киһигин кытта ыал буоллаххына, тугу барытын тапталынан оҥорор буолаҕын: аскын тапталынан астыыгын, сибэккилэргин тапталынан үүннэрэҕин. Кыргыттарбын эмиэ аҕаларын өрө тутан улаатыннарбытым. Тапталга улааппыт оҕолор.
Аҕабыт оруо маһы ортотунан тылласпат, киһиргэнэ сылдьыбат үтүө киһи этэ. Олоҕу ырааҕынан анааран көрөрө. Мэлдьи истиҥник сыһыаннаспыт, туох да куһаҕаны оҥорботох, хомоппотох буоллаҕына, сааһырдаҕыҥ ахсын кинини таптыырыҥ өссө күүһүрэн иһэр. Ол таптал дириҥ убаастабылга кубулуйар. Дьахтар дьоло – эрэллээх, таптыыр киһитин көрсүүтэ.
Үөһээ этээскэ биир балаатаҕа үс аҕамсыйбыт эр киһи киэһээҥҥи аһылык кэннэ сынньана сыталлар. Кэпсээн-сэһэн дэлэгэй дьоно.
Лаптевтар муораларын кытылынан тайаан сытар ыраах Булуҥтан кэлбит 70 саастаах Валерий Христофорович Васильев маннык кэпсээннээх:
– Сааскы бастакы бырааһынньыгынан!
Кэрэ аҥаардары биһиги, эр дьон, дьоллуубут. Дьиҥнээх эр киһи кэрэ аҥаарын сибэкки курдук харыстаан-бүөбэйдээн илдьэ сылдьар.
Кэпсээнтэн кэпсээн. Кэргэммин Раиса Михайловнаны кытта сарын-сарынтан өйөнсөн, аал уоту оттон бииргэ олорбуппут икки сылынан 50 сылын бэлиэтиэхпит. Кэргэним эмиэ Быковтан төрүттээх. Арылыччы көрбүт киэҥ да киэҥ харахтаах, арыы саһыл хааннаах, тырыбыныы сылдьар кыыс оҕо этэ! Көрөөт, тута сөбүлээбитим. Таптал диэн, дьэ, абылаҥнаах иэйии буоларын билбитим. Оччолорго тырахтарыыстыырым. Кинини көрөр баҕаттан сарсыарда, киэһэ дьиэтин аттынан ааһарым. Ити курдук улам билсэн, мин 22-бэр, кини 18-гар ыал буолбуппут. Ити кэмтэн ыла мэлдьи бииргэбит. Иккиэ бэйэбит оҕолонон-урууланан, билигин тэнийэн олоробут.
Валерий Христофорович сааһыгар сөбө суох эдэрчи көрүҥнээх. “Бачча сааска диэри хайдах эн курдук тэтиэнэх сылдьыахха сөбүй?” – диэн ыйыппыппар, хап-сабар маннык хоруйдаата:
– Мин олоҕу син олорбохтообут киһи буоллаҕым, маннык санааҕа кэллим. Эр киһи үчүгэй көрүүгэ-истиигэ сылдьар буоллаҕына, үйэтэ уһуур эбит. Дьахтар кыһамньытынан эр дьон киһи-хара буолан сырыттахпыт. Саахар диабета ыарыыга ыалдьыбытым сүүрбэччэ сыл буолла. Кэргэним көмөтүнэн өссө да уһуннук олорбут киһи диэн баҕалаахпын. Онон, эр дьон, кэрэ аҥаардарбытын харыстыаҕыҥ!
Намтан төрүттээх Пётр Егорович Федотов кэпсэтиигэ кыттыһар. Үөлээннээхтэр, эмиэ 70 саастаах:
– “Кэрэ аҥаар” диэтэллэр эрэ кэргэммин өйдүү биэрэбин. Кэргэннээх буоламмын күн баччаҕа диэри кэллэҕим. Чахчы, кэрэ киһи. Үтүө санаалаах, аһыныгас, кимиэхэ даҕаны куһаҕаны санаабат. Ырааһа, чэнчиһэ, астаабыт аһа минньигэһэ, бары өттүнэн кэрэ. Кинигэни сөбүлээн ааҕар буолан, миигиннээҕэр киэҥ билиилээх-көрүүлээх. Түөрт оҕоҕо күн сирин көрдөрөн этэҥҥэ олоробут. Олоххо араас кэм буолар. Санаам түһэн олордоҕуна, кэргэним киирэн кэллэҕинэ, бэл, дьиэм иһэ кытта сырдыы-кэҥии түһэр. Уопсайынан, эр киһи олоҕор дьахтар олус улахан суолталаах эбит. Үчүгэй кыыс түбэстэҕинэ, ол эр киһи дьоллоох киһи дии саныыбын.
Пётр Егорович – сааһын тухары тыа хаһаайыстыбатыгар буспут-хаппыт киһи. Күн бүгүнүгэр диэри сыспай сиэллээҕи иитэр, түбүк үөһүгэр сылдьар. Талааннаах киһи талаана батарбат. Кини Саха сирин чөллөркөй куоластаах Дархан этээччитэ.
– “Көхтөөх уһун үйэлэнии” киинигэр сынньанан абыранным. Күн аайы тэрээһин бөҕө. Испэктээк, кэнсиэр диэн... Бэйэбит эмиэ сотору кэнсиэр туруоруохтаахпыт. Сааһырдым диэммин кэлин ыллаабат буолбутум. Манна тэрийиэхтээх кэнсиэрбитигэр “Уонна хаһан?” диэммин ыллаары, дьэ бэлэмнэнэ аҕай сылдьабын. Оннук буолбатах дуо? – диэн кэпсээнин түмүктээтэ.
“Көхтөөх уһун үйэлэнии” киин ытык кырдьаҕаһа – 92-с хаарын санныгар түһэрбит Иван Михайлович Бочонин. Талба Таатта төрүт олохтооҕо:
– Дьахтар диэн сирдээҕи олоҕу тутан олорор киһи буоллаҕа. Эр дьон хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт кэриэтэ дьоммут. Кэргэним олохтон барбыта. 4 оҕоҕо күн сирин көрдөрбүппүт. Сааһым тухары тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээбитим. Холкуоска ыанньыксыттаабатаҕым эрэ, барытыгар сылдьыбытым.
Киин үлэһиттэрэ: “Иван Михайлович – биһиги ытык кырдьаҕаспыт. Киниэхэ 92 сааһы биэрбэккин, сэргэх киһи. Мэлдьи кинигэ тутуурдаах”, – диэн киэн тутта кэпсииллэр. Чахчы да, Иван Михайлович сөхтөрүөн сөхтөрдө:
– Дойдубар уонтан сыл устата биир да күнү көтүппэккэ хаалыктаах хаамтым. Киһи бэйэтин бэйэтэ көрүнүөхтээх, уһун үйэлэнэргэ кыһаллыахтаах диэн санааттан, 80-мун туолан баран дьарыктаммытым. Аһаабакка эрэ сарсыарда 7 чааска тахсабын, чаас кэриҥэ хаамабын. 92-бэр диэри сэрээккэ оҥоробун. Арыгыны испэппин, табаҕы тардыбаппын. Бачча сааспар диэри тиийэрбэр ити көмөлөстөҕө буолуо.
Чахчы, үтүө холобур буолар киһи – Таатта ытык кырдьаҕаһа Иван Михайлович!
Диана КЛЕПАНДИНА.
