Олох-дьаһах сайдан, сир-сир аайы олох уйгутун үрдэтэр дьарык, сынньалаҥ хайысхатыгар дьон сүрдээҕин ылсар буолла. Бу сайын Сунтаарга бара сырыттахпына, Тумул диэн учаастакка Куприяновтар дьиэ кэргэн “Ытык Тумул” диэн ааттаах үчүгэйкээн сынньалаҥ киинин арыйбыттарын туһунан кэпсээбиттэрэ. Ыал аҕа баһылыга Владимир Васильевич уран тарбахтаах уус, кэргэнэ Ольга Револиевна атыыһыт быһыытынан дьоҥҥо-сэргэҕэ балайда биллэллэр. Бассаабынан тарҕаммыт угуйуктан нүөмэрдэрин булан, кэпсэтэн, хаһаайыннары кытта сирэй көрүстүм. Чахчы да киһи тардынан, туттунан киирэр дьоһун сирэ эбит “Ытык Тумул”! Тиэргэҥҥэ үктэнэ да иликкиттэн дьон сүрэҕин сылааһын уурбут уйата буоларын сэрэйэҕин. Мэктиэтигэр биир хатырык көстүбэт ыраас уһаайбата, уурбут-туппут курдук тутуулар, ис киирбэх мал-сал, эйэҕэс дьиэлээхтэр... Дьэ, ону саас-сааһынан сэһэргиим.
Аймаҕы араҥаччылыыр Аар Кудук мас
Дойду аартыктан арыллар. Ыалдьыт киһи тиэргэҥҥэ хараҕа сымныыр сиэдэрэй оһуордаах-мандардаах аартыгынан ааһар. Сунтаар Олоҥхо дойдутунан мээнэҕэ ааттаммат. Сах саҕаттан айыллыбыт саха оһуора, ойуута-бичигэ аартык үөһэнэн, ойоҕоһунан, кытыытынан оҥоһуллубут мастарыгар олоччу баар. Аныгы үйэ сиэринэн хаһаайын ону астыктык кырааскалаабыт, өҥнөөбүт-дьүһүннээбит. Тиэргэҥҥэ үктэнээт, киһи хараҕа Аар Кудук маска хатанар. Хас биирдии аймах, дьиэ кэргэн ытык маһа – кини олоҕун ойуута. Владимир Васильевич бу оҥоһугар дьоһун төрүттээҕин-уустааҕын, бэйэтиттэн салҕанар ыччаттарын аарыма мас лабааларын курдук киллэрэн, бэлиэтээбит. Балаҕан эркинигэр саха окко-маска, булка-алка, олоххо-дьаһахха туттуллар маллара көрдөрүүгэ тураллар. Киһи бу кэннэ саха дьиҥнээх олоҕун көрөргө бэлэмнэнэр.
Балаҕаҥҥа ыҥырбыттарыгар аны дьоҕус сэргэни өйдөөн көрдүм. “Бу көмүс сэргэни дьон хараҕын сымнаттын, үйэлээх олоҕу туоһулаатын диэн туруордум. Тэлгэһэ сэргэтэ аһара үрдүк буолара табыгаһа суох, ат баайыллар үрдүктээх буолуохтаах” диэн хаһаайын быһаарар.
Маһы хамсатар маастар
Куприяновтар иккиэн Кутана нэһилиэгиттэн төрүттээхтэр. 1995 сыллаахха ыал буолбуттар. Талбыт курдук икки кыыс, икки уол оҕолоро бары үөрэхтэнэн, талан ылбыт идэлэринэн үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Ыал аҕата Владимир Васильевич удьуор уус эбит. Ийэтинэн хос-хос эһэтэ Додойор Уус диэнинэн биллэр сэдэх уус Хаҥалас түөлбэтигэр олорон ааспыт. Төрөппүт эһэтэ эт илиитинэн оҥорбут кириэһилэтин Владимир дьиэтин биир мааны малын быһыытынан харыстаан туруорар. Кемероватааҕы индустриальнай педагогическай техникуму бүтэрэн, производство маастарын, тутааччы-тиэхиньик идэтин ылбыт. Үс сыл Таатта улууһугар Харбалаах СПТУ-гар производственнай үөрэх маастарынан үлэлээбит. Салгыы Кутанаҕа Оҕо эстетическэй киинигэр мастан кыһыы куруһуогун үлэлэтэн, 20-тэн тахса сыл оҕо аймаҕы ииппит-үөрэппит. Кини үлэлэрэ өрөспүүбүлүкэни ааһан, Арассыыйа, аан дойду да таһымыгар тахсыбыттара. 200 с. “Ремесла Якутии” диэн зонатааҕы быыстапкаҕа Гран при кыайыылааҕа буолбута. 2003 с. “За усердные труды во славу Божию” диэн архиерейскэй грамотанан наҕараадаламмыта. 2004 с. “СӨ бастыҥ табаардара” быыстапкаҕа “Бастыҥ дьиэ тэрилэ” номинация кыайыылааҕа буолбута.
“Урут маһы улаханнык туппатах киһибин. Уус буолуом диэн санааҕа да суоҕа. Арай Тааттаҕа үлэлээн кэлиэхпиттэн ылсыбытым. Уһаныы киһини курдат тардар күүстээх эбит”, – диир маастар. Сунтаарга Олоҥхо дьиэтигэр кини “Алгыс” диэн ааттаах кириэһилэтэ айар үлэҕэ имэҥи иҥэрэрин олохтоохтор да туоһулууллар. Владимир Куприянов норуот маастарыгар тиийэ үүнүөн үүммүт ураты уус буоларын “Ытык Тумул” сынньалаҥ киинигэр үктэммит киһи анал билиһиннэриитэ да суох тута өйдүүр.
Ыарахан кэм ыгыахтааҕар кыаҕы биэрбит
Оттон ыал ийэтэ кимий? Мэлдьи үөрэ-көтө сылдьар, эйэҕэс атыыһыттаах “Дракон” маҕаһыыны Кутанаҕа тиийбит эрэ тумнубат. Ол атыыһыт – Ольга Револиевна бэйэтэ. Иккиэн Луо сылыгар төрөөбүт буоланнар, маҕаһыыннарын итинник ааттаабыттар.
Түөрт оҕотугар олорон баран, 2011 сылтан Ольга урбааҥҥа ылсарга быһаарыммыт. Биллэн турар, элбэх оҕолоох ыалга биир киһи хамнаһа хайдах да тиийбэт. Оҕолор улаатан истэхтэрин аайы ороскуот үрдүүр. Аны ол кэмҥэ элбэх оҕолоох ыалга көмө диэн суоҕа. Онон кэргэнэ биир улахан сакаастан ылбыт харчытын туппутунан Ольга соҕотоҕун Кытайга баран, таҥас-сап атыылаһан кэлбит. Онтун бастаан бэйэтин дьиэтигэр атыылаабыт. Салгыы дьон сылдьарыттан, атыылаһарыттан эр ылан, эбии бородуукта атыылыыр буолбут. Атыы-тутуу бардаҕына, киһи санаата кэлэр буоллаҕа. Ольга аны кафе үлэлэтэргэ быһаарыммыт. Биллэн турар, онно тирэх, дурда-хахха буолар киһитэ – кэргэнэ. Бөһүөлэк киинигэр уһаайбалаах эргэ дьиэни атыылаһан, өрөмүөннээн, кафе арыйан үлэлэппиттэр. Ольга аны ас астааһынын эйгэтигэр холоммут. Ити да эйгэҕэ ситиһиилэниэҕин дойду үрдүнэн хамсык туран, аһыыр сирдэр салгыы үлэлиир кыахтан маппыттар. Арай санаатахха, ыарахан, ыгым кэм. Хамсык баар, оттон дьон син биир аһыыр, малга-салга наадыйар. Онон санаарҕыырга күнү-дьылы бараабакка, кафе оннугар маҕаһыыннарын кэҥэтэн биэрбиттэр. “Сүрэхпин, бары кыһамньыбын, сырабын уурбут дьыалам буолан, кафебын олус аһыйбытым. Ол эрээри, бииртэн иҥнэр сөбө суох. Биһиги түгэммитигэр хамсык атын кыаҕы арыйбыта. Ханнык баҕарар урбаанньыт хайаан да ыарахаттары көрсөр. Онтон санаарҕаан олорор киһини көрбөппүн. Урбааҥҥа анаммыт дьон тохтоон, тостон хаалбаттар. Мэлдьи иннилэрин диэки күрдьэллэр, атын суоллары көрдүүллэр”, – диир Ольга.
Кэлин кини бу эйгэҕэ тоҕо иҥнибитин сыаналаан, ырыҥалаан көрбүтэ – сэбиэскэй былаас саҕана аҕатынан эбэлээх эһэтэ оройуон ыскылаатыгар табаары тыырыыга үлэлээбиттэр, оттон ийэтинэн эһэтэ атыыһыттыы, хоту баран түүлээҕи тутааччынан үлэлии сылдьыбыт киһи эбит. Ол эбэтэр “Саппыкыһыт оҕото баҥкыыр буолар кыаҕа суох. Кини саппыкыһыт идэтин талара ордук” диэн дьэбириэй өһүн хоһооно эмиэ сөп буолан тахсар.
“Эйиэхэ киирбит киһи кураанах тахсыбатын ситиһии эмиэ үлэттэн тахсар буоллаҕа. Кистэлэҥин тугуй?” диэн ыйытабын. “Хас биирдии киһи болҕомтоҕо наадыйар. Ис сүрэҕиттэн үтүөнү баҕарар киһини сэрэйэр. Атыылаһааччы тугу баҕарарын, көрдүүрүн ыйыталаһан, сонунун сураһан, чугас сыһыаҥҥа киирэбин. Алтыстахха, олохтоох нэһилиэнньэ баҕатын киһи билэр. Ол иһин тыа сиригэр туттуллар, туһаҕа тахсар, атыыга барар табаардары аҕаларга үлэлэһэбин”, – диэн хоруйдуур. Маҕаһыыннарын арыйыахтарыттан эбии үлэһит ылбакка, наар бэйэлэрэ атыылыыллар. Ол оҕону үлэҕэ, биисинэскэ үөрэтэрэ, дьиэ кэргэн үбүн, бүддьүөтүн харыстыыра өйдөнөр.
Сымнаҕас салгынынан сынньатар саха балаҕана
Хаһаайыттары итинник билиһиннэрэн туран, саҥа “оҕолоругар” – “Ытык Тумулга” – төннүөҕүҥ. Иккиэн тутуһан кэлбит эйгэлэрэ бу бырайыакка сирдээбит, түмүллүбүт курдук. Владимир Васильевич Тумул учаастагар оҕо сааһа ааспыт. Эбэтин дьиэтин утары турар уһаайбаны өссө эрдэ ылбыт. Бастаан утаа бэйэлэрэ сынньанан барар сирдэрин оҥосторго быһаарыммыттар. Күүкэй эбэ атаҕа мэндээрэн көстөр, харыйа, мас арааһа тулалаах үчүгэйкээн тиэргэҥҥэ кэлэ-бара дьон сөбүлээн таарыйар эбит. Онтон да өй ылан, дьоҥҥо-сэргэҕэ сынньанар усулуобуйаны тэрийэр, онтон эбии дохуоттанар салааны толкуйдаан, от ыйыгар бастакы ыалдьыттарын көрсүбүттэр. Тэлгэһэ сүрэҕэ – балаҕантан – саҕалыаҕыҥ. Былыргылыы тутуллубут балаҕан үрдэ, оҕус маска тирэммэккэ, бэйэтин эркинигэр иҥнэн турар. Үрдүгэр хатырыгы тэлгээн баран, буор куппуттар. Оттон таһын, сайынын сөрүүн, кыһынын сылаас буоллун диэн, аныгылыы сыбахтаабыттар.
Балаҕан иһэ алаадьы сыта кэлиэх, оһох тыаһа иһиллиэх курдук ис киирбэх. Ааны сабаары туран, иһэ туос сабыылааҕыттан соһуйа үөрдүм. Аны туран, балаҕан иһэ хатырык бүрүөһүннээҕэ олус тупсаҕайдык көстөр эбит. Хаһаайын ол матырыйааллары кэмигэр булан, ыйааһын анныгар баттатан кэбиспитэ “хоп” курдук хаптайан, туттарга табыгастаах буолбуттар. Балаҕан уҥа өттүгэр аныгылыы көмүлүөк турар. Кыһынын эмиэ дьону көрсөргө түргэнник сылыйарын, сылааһы тутарын курдук, хаһаайын оһоҕун аныгылыы ньыманан туппут. Хаҥас өттүгэр Владимир Васильевич бэйэтэ оҥорбут кириэһилэлэриттэн биирдэстэрэ маанымсыйан турар. Былыргы төгүрүк остуол тула сахалыы олбохтоох олоппосторго олорон, ирэ-хоро сэлэһиэххэ сөп. Хайдах туох ыалга кэлбиппит туоһута – утары эркиҥҥэ икки өттүттэн өбүгэлэрин мөссүөннэрин муннуга – ытыктабылы эрэйэр. “Родина – Мать зовет!” былакаат, улуу сирдьит Сталин мэтириэтэ эбэлэрбит, эһэлэрбит олорон кэлбит кэмнэрин билиһиннэрэр. Балаҕан кыра түннүктэрэ сахалыы сабыынан киэргэтиллибиттэр.
Ольга Револиевна былыргы иһити, малы-салы мунньубутун туһата, дьэ, манна көстүбүт. Балаҕаҥҥа биир дьоһун миэстэни былыргы ыскаап ылар. Иһигэр сахалыы иһит арааһа сааһыланан турар. Кэлбит ыалдьыт наадыйар иһитэ-хомуоһа толору баар. Ыскаап хаҥас өттүгэр – чороон арааһа, былыргы магнитола, уҥа өттүгэр сылабаар кэллиэксийэтэ, иистэнэр массыына, улахан кытыйа, ыаҕайа, былыргы ыйааһын гиирэлэрэ кэккэлэспиттэр.
Балаҕан салгыыта – аныгы дьиэ. Онно ыалдьыттар сылаастык, сымнаҕастык утуйан туралларыгар усулуобуйа үчүгэйэ тэриллибит. Кэҥэс ороннор, дьыбаан, кириэһилэ, тэлэбиисэр толору сынньалаҥ тыынын биэрэллэр.
Илгэлээх эйгэни тэрийэр тиэргэн
Хаһаайка былыргы малы-салы мунньубута сайыҥҥы хоспоҕор эмиэ туһалаабыт. Араас кэми санатар иһит-хомуос эбэ, эһэ эйгэтин санатар. Хаптаһынынан тутуллубут хоспоххо билиитэ оһоҕу быргыччы оттон, гаас оһоххо ас буһарынан, уһун остуолга олорон чэйдиэххэ, сэлэһиэххэ, остуол оонньууларын оонньуохха сөп. Манна эмиэ былыргы ыскаап турар. Онно аны аныгылыы иһит кэккэлээбит. Остуол, түннүк сабыылара эйэлээх-иллээх, туруктаах ыал туругун биэрэллэр. Тиэргэн иһигэр шашлык, плов, күөс буһарар муннуктаах. Хампаанньа кутаа тула олорон кэпсэтэр сирдээх. Киэҥ тиэргэҥҥэ мээчиктиэххэ, маассабай оонньуулары тэрийиэххэ сөп.
Маны барытын Владимир Васильевич бэйэтин уолаттарын кытта тутан, ону Ольга Револиевна кыргыттарын кытта хомуйа, сууйа-тарыы охсон, бастакы сайыннарын үлэлэттилэр. Кыһынын эмиэ үлэлэтэр былааннаахтар. Саҥа саҕалааһын буолан, долгуйаллар. Дьон сиэрдээхтик сылдьарын, туһанарын ситистэхтэринэ, өссө да элбэх кэрэни бэлэхтиир кыахтаах ыалы кытта билсибиппиттэн үөрэбин. Куприяновтар бэйэлэрин саҕалааһыннарыгар туораттан көмө көрдөөбөккө, бэйэ күүһүнэн түһүнэ үөрэммиттэр.
“Тэрилтэ хааччахтаммыт хамнаһын кэтэһэн олорордооҕор бэйэ биисинэстээҕэ, буолаары буолан, дьиэ кэргэнинэн уопсай дьыалалааҕа, биллэн турар, үчүгэй. Киһи кыаҕа – бэйэтин илиитигэр. Хаамыытын хайдах толкуйданарыттан, харчытын хайдах дьаһанарыттан, уонна, саамай сүрүнэ, дьоҥҥо хайдах сыһыаннаһарыттан, үтүө суобастааҕыттан үлэтэ-хамнаһа тутулуктаах. Эргиэҥҥэ сыһыана суох киһи атыыга-тутууга, өҥө эйгэтигэр ылсара сэрэхтээх”, – диир Ольга Револиевна. Оттон Владимир Васильевич, уус киһи сиэринэн, бэйэҕэ, Үрдүкү күүстэргэ итэҕэли суолталыыр. “Киэҥ куйаар уонна үтүө өбүгэлэриҥ суолгун арыйан, сирдээн биэрэллэр. Баҕарыаххын, талаһыаххын эрэ наада. Олох үллэр үөһүгэр сылдьар, ыччаттаах, сыдьааннаах дьон былааммыт билигин да элбэх. Ол эрээри, ону ыһа-тоҕо кэпсээбэппит. Кэмэ кэллэҕинэ, ситэн-хотон иһиэ”, – диэн кэпсэтиибитин түмүктээтэ.
Түмүккэ
Аныгы кэм сиэринэн, ханна да дьон сынньалаҥы сыаналыыр. Онон нэһилиэк да аайы сынньалаҥ базата, киинэ тэрилиннэр, дьон сылдьыа эбит. Бастакы сайыннарын ыалдьыттарын көрсүбүт айар эйгэлээх, үлэһит сүрүннээх Куприяновтарга ылсыбыт дьыалалара салҕана, сайда турарыгар, кэлэр көлүөнэ дьоҥҥо холобур буолалларыгар баҕарабын.
Оксана ЖИРКОВА.
