Бикипиэдьийэҕэ долганнар тустарынан маннык суруйаллар...
Долганнар (бэйэлэрин “долгаан”, “тыа киһитэ”, “саха” диэн ааттаналлар) – Арассыыйаҕа олохтоох түүр тыллаах омук. Уопсай ахсааннара – 7900, ол иһигэр, Красноярскай кыраай Таймыырдааҕы Долган-Ненец муниципальнай оройуонугар – 5500, Саха сиригэр – 1900 киһи олорор.
Долгаан омуга 19-20-с үйэлэрэ ыпсыыларыгар Өлөөн, Өлүөнэ өрүстэртэн көһөн кэлбит уонна олохтоох сахалартан, эбэҥкилэртэн, аҕыйах энец уонна туундараҕа олохтоох нуучча бааһынайдарыттан састааптанан үөскээбит.
Биллэрин курдук, эбэҥки тылыгар “эдигээн – өрүс аллара өттүгэр олорооччу, солоҕоон - өрүс үөһэ..., долгаан - өрүс ортотугар олорооччу” диэн суолталаахтар. Онон, долгааннар билигин төһө да өрүс оротугар олорботохторун иһин, алҕаска, көс олохтоох эбэҥки биис ууһун аатын ылан сылдьаллар.
1935 с. Таймыырга олохтоох дьону, бэйэлэрин ааттаналларын курдук, докумуоҥҥа “саха” диэн суруйбуттар. 1939 с. биэрэпискэ кинилэри “якут” диэн ааттаан баран, Саха сирин сахаларын кытта холбуу аахпыттар. Оттон 1959 сылтан ыла туспа норуот быһыытынан билиммиттэр.
Билигин Красноярскай кыраай Дудинка куоратыгар – 757, Хаатангаҕа – 637, Новорыбнай бөһүөлэгэр – 635, Сындааскыга – 523, Хетаҕа – 402, Катырыкка – 362, Попигайга – 346, Волочанкаҕа – 300, Усть-Авамҥа – 300, Крестыга – 289, Новайга – 247, Жданихаҕа – 244, Хантай күөлүгэр – 224, Норильскайга – 152, Левинские Пески бөһ. – 112, Оттон Саха сирин Үрүҥ Хайатыгар – 611, Сааскылаахха – 364, Дьокуускайга – 107 долгаан дьоно олороллор.
Долгааннарга айан
“Кыым” үлэһиттэрэ хас да сыллааҕыта Красноярскай кыраай Дьэһиэй күөлүгэр олохтоох сахаларга ыалдьыттаан кэлбиттээхпит. Салгыы Таймыыр долгааннарын көрөн-билэн кэлэр ыра санаа үөскээбитэ ыраатта эрээри, айана ырааҕа, эрэйэ, ороскуота бэрт буолан баччааҥҥа диэри санаммакка кэлбиппит. Холобур, төрүт дьарыктарын, төрөөбүт тылларын балай эмэ үчүгэйдик тутан олорор Хаатанга долгааннарыгар тиийэр туһугар, Красноярскай куораттан - Дудинкаҕа (эбэтэр Норильскайга), Дудинкаттан - Хаатангаҕа, онтон дьэ долгаан бөһүөлэктэригэр сөмөлүөтүнэн-бөртөлүөтүнэн көтүөххүн наада. Ол дойдуга буурҕалаах, халлаана хаппырыыс буолан, киһи онно тиийэн ыйы ыйдаан хаайтара, муна-тэнэ да сылдьыан сөп. Хайа, уонна ороскуота!
Дьиҥинэн, Красноярскайынан эргийбэккэ, тута бэйэбит Анаабырбыт улууһугар тиийэн баран, салгыы “бураанынан” долгааннар саамай чугас сытар Попигай, Сындааскы, Новорыбнай бөһүөлэктэригэр эмиэ тиийиэххэ сөп эбит. Бу туһунан “Кыым” хаһыат эрэдээксийэтигэр кэлэн сиһилии кэпсээбит, хас чааһынан тиийиллэригэр, килэмиэтиригэр тиийэ барытын быһааран биэрбит Николай Иннокентьевич уонна Матрена Никифоровна Винокуровтарга – Анаабыр Сааскылааҕын олохтоохторугар – хаһыат аатыттан махталбытын тиэрдэбит.
Сындааскыга барыы
Үрүҥ Хайа бөһүөлэгэ улуус киинэ Сааскылаахтан 146 км ыраах эбит. Ону Анаабыр өрүс мууһун устун массыынанан, ортотунан, 3 чааһынан айаннаан тиийэҕин. Санаттахха, Сааскылаах бөһүөлэгэ “тыалаах туундара” дэнэр сиргэ турар буоллаҕына, онтон хоту сытар Үрүҥ Хайа -- туох да тыата-хайата суох дьиҥнээх, ыраас туундара. Дьөрү, кыра мас, талах-ыарҕа сыыһа да үүммэт килэмэн-мэлээр туундара сир.
Анаабыр улууһун уонна Үрүҥ Хайа нэһилиэгин дьаһалталарын үтүө сүбэлэринэн, көмөлөрүнэн, тута кэриэтэ Красноярскай кыраай Таймыыр оройуонун Сындааскы бөһүөлэгэр олохтоох долгааннарга барар буолан хааллым. Табыллар быабар, тиийиэм эрэ иннинээҕи күннэргэ тибии түһэн сырыы айан-тохтоон турбут эбит. Тиийбит күммэр эрэ халлаан уоскуйбут. Онон, бэл, “Сындааскыга бараҕын дуу, Попигайга дуу?” диэн таллардылар. (Биллэн турар, ким да онно эйигин босхо таспат -- төлүүгүн!). Попигай бөһүөлэгэр быдан аҕыйах киһи олорорун, ону тэҥэ оннооҕу долгааннар тыллыын-өстүүн үүт-үкчү саха курдуктарын эрдэттэн истэр буоламмын, “экзотиканы”, ол эбэтэр Сындааскыны таллым. Каартаҕа көрдөххө, Сындааскы бөһүөлэгэ Лаптевтар байҕалларын кытылыгар, Хаатанга хомотун үрдүгэр турар.
Миигин илдьэргэ сөбүлэспит аҕалаах уол Спиридоновтар – Сындааскыга олохтоох долгааннар. Аҕа баһылык Михаил эппитинэн, “Якутияҕа гастарбайтердыы” сылдьаллар. Ол эбэтэр, дуогабар быһыытынан, Анаабыр улууһун Үрүҥ Хайа бөһүөлэгэр таба ыстаадатыгар үлэлииллэр. Саха сиригэр табаһыкка хамнас көрүллэрин иһин, манна кэлэн “якуттар ыстаадаларын”, таарыйа, бэйэлэрин кэтэх табаларын холбуу көрөллөр эбит. Сыыспат буоллахпына, Үрүҥ Хайаҕа 8 ыстаада баарыттан, биирин (7-с ¹-дээҕи) Сындааскыттан кэлбит 7 долгаан киһитэ көрөр. Судургутук эттэххэ, Саха сирин табатын красноярскайдар көрөллөр.
Хаартыскаҕа: Спиридоновтар дьиэ кэргэн
Айан
Үрүҥ Хайаттан Сындааскыга диэри – 170-180 км. Туох да суола-ииһэ суох, уйаара-кэйээрэ биллибэт туундара устун, көбүс-көнөтүк, ыппыт охтуу “бураанынан” дыыгынатаҕын. “Сэбиэскэй” бураанынан -- 8-9, аныгы “ямаханан” 6-7 чаас айанныыгын. Аныгы дьон навигатордаах сылдьар эбит буоллахтарына, аҕалаах уол Спиридоновтар урут чигдигэ онон-манан ордон хаалбыт “бураан” суолун омоонунан, үксүн бэйэлэрэ эрэ билэр бэлиэлэригэр олоҕуран айанныыр дьон буолан биэрдилэр. “Бу туох да бэлиэтэ, ориентира, ото-маһа, хайата-сыыра суох килэҥ тараҕай туундараҕа туһаайыыгытын хайдах муммакка булаҕытый?” -- диэн ыйытыыга, “үрэхтэр тардыыларынан, күөллэр-сиэннэр моһуоннарынан киһи туһаайыытын син булар” диэн хоруйдууллар. Оттон мин көрдөхпүнэ, ханан да күөл да, үрэх да баар сибикитэ биллибэт. Биир кэм көнө ньуурдаах хаар устун баран иһэр курдукпут. Красноярскай кыраайыгар киирэн истэхпит аайы, аргыстарым сырдаппыттарынан, күөллэрбит аата “Сопочнай”, “Долгай”, “Большой”, “Длиннай” эҥин диэн буолан истилэр. “Дьиҥнээх аата ким диэн этэй?” диэн ыйыттахха, дьонум билбэттэр, умнуллубут.
“Бураан” сыарҕатыгар айанныыр төһө бэрдин урут айаннаан көрбүт эрэ дьон билэр буолуохтаахтар. Быһата, киһи үчүгэйдик саныыр киһитигэр сүбэлээбэт “тырааныспара”. Сыарҕа өрүтэ көтө-көтө, хараҕын хараҥарталыар, өрө тэйиэххэр диэри, сиргэ өрө лигийбэхтиир, ап-чарай ситимин курдук уҥа-хаҥас хайбаҥалыыр, тыала-кууһа, хаары тибэрэ, тымныыта, олорорго табыгаһа суоҕа, дьэ, амырыын көлө! Мөлтөх истээх-үөстээх киһи саараммат айана. Суол былаһын тухары өрө күүрэн чиччигинии олороҕун, туппут илиигин холкутаттыҥ да -- “һыргаттан” (сыарҕа – долгаанныыта) көтө тураҕын! Аны, тулалыыр кэрэ айылҕаны көрөн хараххын сымнатыаххын – тула кубулуйбат хаар уонна халлаан, киһи хараҕар иҥнэр туох да суох. Утуйуу-нухарыйыы туһунан кэпсэтии да барбат.
Биһиги Сындааскы бөһүөлэгэр диэри 8-9 чаас кэриҥэ айаннаан тиийдибит. Ол аата “бытааннык” дэнэр эбит. Ол айаммыт былаһын тухары туундара иччитэҕин сөхтүм. 180-ча км тухары куруппааскы үс кыра үөрүн көрөн аһардыбыт, биир кырса кутуругун купчутан баран куотан хойбоҥолоон эрэрин ыраахтан көрөн хааллыбыт. Онтон атын туох да имириир тыыннаах суох! Бэл, тураах, чыычаах...
Олоҕурбут бэрээдэк быһыытынан, итиччэ ыраах сири туундара устун айанныылларыгар саамай аччаабыта, икки “бураанынан” сылдьаллар эбит. “Сэрэххэ” диэн. Биир “бураанынан” сылдьан алдьаннаххына, тула өттүгэр сүүһүнэн килэмиэтир сиргэ киһи суох сиригэр эйигин арбаҕастаах да абыраабат. Холобур, киин Саха сиригэр кыһын сиргэ быстарбыт киһи уот оттунан иттиэн эҥин сөп эбит буоллаҕына, туундараҕа оттор отуҥ-маһыҥ да суох. Тулаҥ -- хаар уонна халлаан.
Сындааскы бөһүөлэгэ
Бу дойдуга бөһүөлэктэрин баһылыгын “начальник территориального отдела” диэн ааттыыллар эбит. Чэ, быһата, “учаастак” эрэ курдук статустаах. Аны туран, кинини нэһилиэнньэ аһаҕас быыбарынан буолбакка, Хаатанга баһылыга быһаччы аныыр. Сындааскы “начаалынньыгын” эбээһинэһин толорооччу Антонина Спиридонова кэпсээбитинэн...
Хаартыскаҕа: Антонина Спиридонова
Сындааскыга билигин 553 киһи олорор. Орто оскуола суох. Оҕолор манна 4-с кылааһы бүтэрэн баран, салгыы Хаатангаҕа баран интэринээккэ олорон үөрэнэллэр. Оскуолаҕа билигин 34 оҕо үөрэнэр. Оҕо саадыгар 26 оҕо сылдьар. Бөһүөлэккэ элбэх оҕолоноллор эбит, холобур, 3-тэн элбэх оҕолоох ыаллар ахсааннара – 76. Сындааскыга 70 сааһын ааспыт 9 эрэ кырдьаҕас баарыттан сылыктаатахха, орто үйэлэрэ кылгаһыар эбит. Үрдүк үөрэхтээх киһи – 1.
Бөһүөлэк олохтоохторо 1600 табалаахтар. Ити -- барыта чааһынай дьон кэтэх табалара. Онтулара сылын аайы аҕыйыы турар үһү. Саамай тарҕаммыт араспаанньалар – Чуприн, Спиридонов, Поротов, Кудряков...
Сындааскы бөһүөлэгэр массыына диэн букатын суох эбит. Кырдьык, баар да буолан ханна сүүрүөй? Тула -- туох да суола-ииһэ суох, хаар ытыйа турар туундарата. Ол иһин бөһүөлэккэ биһиги көрө үөрэммит массыынабыт суола суох. Бары “бураанынан” сылдьаллар. Аҕыйах сыллааҕыта бөһүөлэккэ биир уу баһар тыраахтардаахтара үһү. Ол сэптэрэ сайын эрэ сүүрэрэ үһү да, кэлин алдьанан тохтообут. Дизелинэн уоттанан олороллор.
Бастаан тиийэн баран бөһүөлэк сорох дьиэлэрэ сарайдара эрэ көстөр курдук хаарга тимирэн туралларын сөҕө санаабытым. Үөрүйэҕэ суох киһи көрөрүгэр ол дьикти курдук этэ эрээри... Олохтоох дьон “ити диэн өссө кырата, ыам ыйыгар бөһүөлэкпит барыта 100 %-хаарга көмүллэр, манна бөһүөлэк турарын дьиэлэр турбалара көстөрүнэн эрэ билиэххэ сөп буолар. Олохтоохтор дьиэлэригэр хаарга хороон хаһан киирэллэр үһү. Ити этии төһө олохтооҕун билбэппин, бэйэлэрэ инньэ диэн кэпсээбиттэрэ.
Мин сылдьар кэммэр бөһүөлэк ортотугар киһи нэһиилэ дабайан уҥуор тахсар хаар “бархааннара” саба күөнтээн сыталлара. Ону ыраастаан эҥин туох да туһата суох, аҕыйах хоноот син биир эмиэ оннук тибэн кэбиһэр үһү. Сөп даҕаны, туох да мэһэйэ-хааччаҕа суох, аһаҕас муора кытылыгар олорор дьон буоллахтара.
Сындааскыга дьиэлэрэ барылара биир бырайыактаахтар, тэҥниҥи моһуоннаахтар, ааспыт үйэ 70-с сылларыгар тутуллубуттар. Маҥан оппуохалаах, олус судургу планировкалаах (киирдиҥ да куукуна уонна утуйар хос) уопсай дьиэлэр олус эргэрбиттэр. Мин көрдөхпүнэ, аны уонча сылынан бары сиҥнэн түһэр чинчилээхтэр. Оттон саҥа тутуу суоҕун тэҥэ. Бу кэнники сылларга аныгы хомуллар матырыйаалынан кып-кыракый 3 эрэ дьиэ сыыһын туппуттар. Инньэ гынан бөһүөлэккэ дьиэ тиийбэт. Ыал буолбут эдэр дьон төрөппүттэрин кытта бииргэ симиллэн олороллор. Дьиэ туттуохтарын баҕарбыттарын да иһин, тутуу матырыйаала суох. Тутуу маһын Хаатангаттан бөртөлүөтүнэн таһар кыах суох. Муоранан аҕалыы эмиэ кыаллыбат...
Арба, бөһүөлэккэ, уопсайынан, чэпчэтинэр сир, туалет диэн суох. Ону таһынан, кыра уҥуохтаах, сохсойбут түүлээх ыт тобус-толору, хата, маладьыастарыҥ киһини үрбэттэр, ытырбаттар.
Тас дьүһүннэрэ
Хаартыскаҕа: долгааннар
Долгаан сиригэр тиийбит саха киһитэ, бастатан туран, кинилэр тас дьүһүннэрэ сахаттан туох уратылааҕын була сатыыр. Дьиҥинэн, сахаттан туох да улахан уратыта суох дьон эбит. Син биир Анаабыр, Өлөөн, Эдьигээн олохтоохторун курдук дьүһүннээхтэр. Арай, бааһынайдыы дьүһүн элбэх, ону таһынан, төгүрүк төбөлөөх, сырдык харахтаах, баттахтаах дьүһүн баһыйар курдук.
Онтон атын киһи иилэн ылар туох да уратыта суохха дылы. Киһи сахаттан сатаан араарыа суох.
Долганнар тыллара-өстөрө
Бастаан истэр киһи Сындааскы долганнарын саҥатын тута өйдүү охсубат. Интонациялара атына бэрт. Биир кэм сэлибирэтэн, туох да уҥуоҕа суох курдук ньулдьугуратан, чэпчэки баҕайытык күөрэҥнэтэн, дэгдэҥнэтэн кэбиһэллэр. Аны туран наадалаах да, наадата суох да сирдэргэ “кээ” сыһыарыыны эбэллэр, сорох сыһыарыылары “сиэн” кэбиһэллэр. Ону дьүлэй киһи курдук хос-хос ыйытыаххын наада. Ол курдук ыйыта сатаан баран, “кэбис, аны таас дьүлэй киһи эбит диэхтэрэ” диэн тохтуугун. Ол эрээри, биир-икки күн сырыттыҥ да, “адаптацияланан” син өйдөөн бараҕын.
Саха уонна долгаан саҥата туох уратылааҕын билиэн баҕарар дьон, бастатан туран, маннык суолу өйдүөхтээхтэр...
Красноярскай долгааннара оскуола алын кылааһыгар төрөөбүт тылларын биридимиэт эрэ курдук үөрэппит дьон. Аҕа көлүөнэ долгаанныы букатын да үөрэппэтэх. Онон, бу дьон Тыгын, Манчаары туһунан үһүйээннэри истибэтэх, хуннар-курыканнар устуоруйаларын билбэтэх, Ойуунускай-Өксөкүлээх айымньыларын үөрэппэтэх дьон. Ону таһынан, кинилэргэ сүөһү-сылгы иитиитэ курдук саха төрүт хаһаайыстыбатын тиэрминнэрэ суохтар. Ол эбэтэр, Улуу Тунах, ыһыах, ходуһа, куула-халдьаайы, сыһыы-толоон, хотон, күрүө-хаһаа, оттооһун-мастааһын тиэрминнэрин букатын билбэттэр. Ол – кинилэргэ букатын суох. Мас үүммэтин быһыытынан, хатыҥ-тэтиҥ, талах-ыарҕа арааһын эмиэ билбэттэр. Ол оннугар, нуучча тылын элбэхтик тутталлар, хотугу сир уратытын бэлиэтиир тыллара үгүстэрэ эбэҥкилииттэн ылыллыбыт.
Итини таһынан, кинилэр - үһүс-төрдүс көлүөнэ устата нууччалыы дьыссаакка, оскуолаҕа, интэринээккэ иитиллибит, үөрэммит дьон. Холобур, аҕа саастаах дьону кытта кэпсэттэххэ, алын кылаас кэнниттэн кинилэр үгүстэрэ ханна миэстэ баарынан, Новорыбнай, Хаатанга, Дудинка, Игарка, бэл, Красноярскай куорат интэринээттэринэн көһө сылдьан үөрэммиттэр. Быһата, нуучча учууталларын, баспытааталларын иитиилэригэр-үөрэтиилэригэр сылдьыбыттар. Онон, төрөөбүт тылларын баччааҥҥа диэри илдьэ сылдьаллара үөрүү. Холобур, Сындааскы, Новорыбнай, Попигай бөһүөлэктэригэр кырдьаҕаһыттан оҕотугар диэри бары сахалыы, ол эбэтэр долгаанныы кэпсэтэллэр. (Саастаах дьонтон “эһиги ити сахалыы кэпсэтэҕит дуу, долгаанныы дуу?” диэн ыйыттахха, “сахалыы” дииллэр).
Аны, тыллара бөһүөлэктэринэн араастаһар үһү. Этиллибитин курдук, сахалыы саамай билээччилэр – Сындааскы, Новорыбнай, Попигай, оттон Хета, Кресты, Новая, Катырык – мөлтөх. Оттон арҕаа, Усть-Авам, Волочанка, Левинские Пески, Хантайское озеро диэки кырдьаҕастар эрэ саҥараллар. Новорыбнайдар, Сындааскылар тыллара тэбис-тэҥ буоллаҕына, Попигайдар тыллара “якуттуу курдук” үһү.
Уопсайынан, биир билэр киһи “1950-60-с сылларга Анаабыр, Хотугу Өлөөн олохтоохторун саҥата долгаан тылыттан туох да уратыта суох, адьас үүт-үкчү этэ” диэн сырдатта. Ол кэлин саха литэрэтиирэтин тылын сабыдыалынан уларыйбыт. Быһата, долгаан тыла – саха тылын хотугу барыйаана. Холобур, аныгы саха киһитэ долгаан тылын туох да уустуга суох өйдүүр буоллаҕына, кинилэр “якуттар” тылларын ыарырҕатыахтарын сөп. Өйдөөбөт тыллара элбэҕэ бэрт.
Биир киһиттэн “сахалар кэпсэтэллэрин үчүгэйдик өйдүүгүт дуо?” диэн ыйыппыкка, “син өйдүүбүт эрээри, наһаа түргэнник уонна дьиктитик саҥараҕыт. “Ынырык үчүгэй” эҥин дииргитин истэн киһи күлэр. “Үчүгэй” хайдах “ынырык” буолуоҕай?” диэн хоруйдаата.
Тыл үөрэҕэр кыра эмэ сыһыаннаах киһи долгааннар тылларыгар саха тылын адьас былыргы, архаичнай формалара сөҥөн кэнсиэрбэлэнэ сылдьалларын тута өйдүөн сөп. Ол эбэтэр, Уваровскай “Ахтыыларыгар” суруллан хаалбыт формалары элбэҕи истэҕин.
Уопсай өйдөбүл үөскүүрүн туһугар, аҕыйах “долгаанныы” тылы холобурдуубут.
Киһилэр -- дьон
Мылаа – тумарык (“мгла” диэн нуучча тыла сылдьар быһыылаах)
Һырга – сыарҕа
Дөгөмөөк, кунаах – тэллэй
Хатыы, тэйгэ – тоһоҕо (гвоздь)
Үрэги кэһэр – туоруур (өрүс диэн тыл суох).
Туолкулуубут -- өйдүүбүт
Дариттыыр – бэлэхтиир
Мэйии -- төбө (“10 мэйии табалаахпын”)
Тыа – туундара. Хаатанга долгааннара туундараны “муора” дииллэр үһү
Туксарар – тупсарар
Көрдүк – курдук
Миньиэхэ, киньиэхэ – миэхэ, киниэхэ
Мээнэкэ – мээнэ
Хамнаабыппыт – хоҥнубуппут
Табалыыр – табаһыттыыр
Кыыл – кыыл таба
Тиктэр – иистэнэр
Тоҕо өрүкэй? – тоҕо өрөй?
Кэлиминэкээ! – кэлиминэ!
Тыыннаахтар – бааллар (оҕолорум тыыннаахтар)
Ырдаак-ыраак – ырыых-ыраах
Урут таба кичээҥилээх, харыстанар этэ.
Якуттар -- илэ киһилэр (сахалар үчүгэй, дьиҥнээх дьон)
Боскуой дьахтар -- үчүгэй ойох
Ырыбаактыы бардым (балыктыы)
Тээтэ – аҕа
Маахта – маамыкта
Үгүһүүбүт -- элбиибит
Киҥнанар – кыыһырар
Куттуйкаан угунньа – кыракый дьиэ
“Эмээксин тиэрэни, төттөрү-таары кэпсиир, мээнэ лээпэйдиэгэ” (ити кырдьан түөһэйбит эмээхсини этэллэр)
“Биһиги таспытыттан илльэллэр – аттыбытыттан илдьэллэр
“Чээлкээ кырсаттан аттарыллыбыт подкладтаах суорган” (маҕан кырсаттан)
Эдэрбэр сымсатык сылльар этим – кыанар этим
Сатаан плавайдаабаппын -- сатаан харбаабаппын
Уоппут утуйбут быһыылаах – уоппут умуллубут...
Кэрэкэ багайы кэпсээннээх киһигин (үчүгэй кэпсээннээх киһигин)
Син ол курдук, учиитал, баспитаатал, хампиэт, ханикуул, бэгэһээ, ылыаккытын, алгаска уо.д.а.
Иван Гаврильев.
(Салгыыта тахсыаҕа)
