Аллараа Халыма улууһун нэһилиэктэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн балачча тэйиччи сыталлар. Өрүһүнэн эрэ сырыы баар. Киин сиртэн сыаллаах-соруктаах тиийбит киһи төһө кыалларынан элбэх туһалааҕы, интэриэһинэйи көрө сатыырым биллэр. Ол барыта, күндү ааҕааччыларбыт, эһиги тускутугар. Сырыыбын арыаллыыр уолаттарым хомондьуруопкам төрдүс күнүгэр Черскэйтэн өрүһүнэн чаастан ордук айаннаан тиийэр сиргэ барардыы бэлэмнэннилэр. Чааһынай киһиттэн уларсыбыт оҥочобут эргэ. Бэрт өр тиниктэһии түмүгэр собуоттанар. Ыраахтан кэлбит киһи айаҥҥа тымныйбатым туһугар сылаас таҥаһы, таба тириитэ тэллэҕи эрдэттэн бэлэмнээн абыраатылар. Халлаан төһө да күүскэ тымныйа илигин иһин, хоту дойду буолан, тыаллаах, салгыннаах. Аһаҕас оҥочоҕо киһи сыыстарыан сөп. Онон сылаастык таҥнан, үллүнэн, айаҥҥа туруннубут.
Халыма киэҥ дуола кэрэтэ сүрдээх. Кус-хаас үөрэ субу-субу ырааҕынан-чугаһынан куһугураан ааһар. Айылҕа араҕас, кыһыл кыраасканан киэргэнэн, чуумпуран, налыйан турар. Куугуначчы айаннаан, сотору абына-табына дьиэлэрдээх сиргэ тиийдибит. Бу – Нижнеколымскай диэн учаастак. Хаһан эрэ Аллараа Халыма улууһун киинэ буолан, ньиргийэн-ньаргыйан олорбут бөһүөлэк билигин биир эрэ дьиэтэ иччилээх. Тутуу барыта эргэрэн, иҥнэл-таҥнал түһэн, киһи кута-сүрэ тохтуо суох курдук. Кытылга эргэ оҥочо тиксэн турар. Үөһээ илими сааһылыы сылдьар балыксыттарга таҕыстыбыт. Нуучча көрүҥнээх дьон тэлгэһэҕэ ааһарбытыгар эттилэр.
Бу – Аллараа Халыма улууһун үрдүнэн ынах сүөһүнү соҕотох иитээччи Нина Алексеевна Самотищук бас билиитэ. Хаһаайка таһырдьа оҕуруотун аһын бэрийэ сылдьар эбит. Бэрт эйэҕэһэ суохтук көрүстэ. “Дьокуускайтан кэлэ сылдьар “Кыым” хаһыат кэрэспэдьиэнин аҕаллыбыт. Хаһаайыстыбаҥ, үлэҥ-хамнаһыҥ туһунан суруйуон баҕарар” диэн уолаттарым билиһиннэрдилэр. Онуоха хаһаайка “30 сыллааҕыта ханна сылдьыбыккыный?! Билигин, тугум барыта эстибитин кэннэ, тугу суруйаары, сырдатаары кэллиҥ!?” диэн сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ. Суруналыыстар араас дьону кытта көрсөбүт. Үйэ чиэппэрин кэриҥэ кэмҥэ уолукка да түһэр дьону көрө үөрэммит киһи ол аайы соһуйбатым. Кырдьаҕаһы алы гынан, сотору кини минньигэс балыктаах, итии чэйдээх остуолугар мааны ыалдьыт буолан, хонойон олорбутум эрэ баар буолла. Дьэ, онон Халыма соҕотох сүөсүһүтүн кэпсээнин ааҕыҥ.
Ол кэми харааста ахтабын
Бу сиргэ төрөөбүтүм-үөскээбитим. Дьүкээгир, татаар хааннаахпын. 16 сааспыттан ыанньыксытынан үлэлиэхпиттэн сүөһүттэн илиибин араара иликпин. Сопхуос саҕаттан тыа хаһаайыстыбатыгар сайдыы, эстии араас кэрдииһин барытын көрөн кэллим. Нижнеколымскай уруккута оройуон киинэ этэ. Муҥутаан 70-ча киһи олорбута. Күөх кырсаны, хара саһылы, хаски боруода ыттары, андаатары иитэрбит. Судаарыстыбаттан көмө, өйөбүл талбыта баара. Олорорго, үлэлииргэ астык кэмнэр этэ. Онтон билигин туох да ордубата. Ыһыллыы-тоҕуллуу 80-с сыллар бүтүүлэригэр саҕаламмыта. Дьон сүрэҕэ суох буолбута, арыгыга охтубута. Бука бары куотан, сорохтор дьиэлэрин көтүрэн илдьибиттэрэ. Үчүгэйкээн оскуола, баанньык, балыыһа, түөрт кыбартыыралаах дьиэ баарын үрэйэн, илдьэ барбыттара. Ол кэми санаатахпына, хараастабын.
Булчуттары, балыксыттары кытта биһиги эрэ хаалбыппыт. Атын сиргэ көһөр туһунан биир бэйэм ончу санаабатаҕым. Ийэм, чугас дьонум бары манна хараллан сыталлар. 12 бииргэ төрөөбүттэн дьиэ кэргэнинэн олорбут сирбитин бүгүн мин эрэ иччилиибин. Биир кэмҥэ козаны, күөх кырсаны, хара саһылы, кууруссаны, сибиинньэни, куруолугу тута сылдьыбыттааҕым. Оччолорго эбии аһылыгы, оту да булар уустуга суоҕа. Билигин түөрт ынахпыттан, биир оҕуспуттан күнүм тахсар.
Кэргэммин уонна бэйэбэр сыһыарбыт иитиэх кыыспын кытта үһүөн кыстыыбыт. Кэргэним Украинаттан төрүттээх. Балыксыт. Бултаабыт балыгын туттарар. Бэйэбит тууһаан, ыыһаан, хатаран, кыралаан атыылыыбыт. Икки кыыс, икки уол оҕоломмуппут. Иккис кыыспыт суох буолбута. Атыттар бары улуус киинигэр – Черскэйгэ – олороллор. Улахан кыыспыт хайыы үйэ 55 сааһын туолла. Уон сиэннээхпит, сүүрбэччэ хос сиэннээхпит. Улахан сиэним 38 саастаах. Бары манна кэлэн сайылыыллар. Үөрэххэ, үлэҕэ тарҕаһаннар, билигин ким да суох. Аттынааҕы күөлбүт, тыабыт, сирбит – барыта бэйэбит бас билиибит.
Туундара сиргэ сүөһүнү тутар уустук
Бүтүн Халыма үрдүнэн сүөһүнү тутан олорооччу суос-соҕотох хааллым. Муҥутаан 25 сүөһүгэ диэри тута сылдьыбытым. 10 ынаҕы тэҥинэн ыырым. Манна дьон сүөһүнү экзотика кыылын курдук көрөр буоллулар. Кутан биэрбит үүппүн астына иһэллэр этэ. Ону көрөн, “кинилэр эмиэ иитэр кыахтаах буоллахтара” дии саныыр этим. Чугас нэһилиэктэргэ, бэл, Чукотка Билибинскэй оройуонугар үүппүн атыылыырым. Сүөгэйим ньуоска турар хойуута буолара. Билигин үүтү атыылыырбар көрдөһөллөр да, суоҕа бэрт буоллаҕа. Атыыр оҕус суох буолан, быйыл биир да ынаҕым төрөөбөтө. Биир оҕустаахпын эрээри, биирин эрэ ааста. Ускуустубаннай сиэмэлээһини кыайан уйуммаппыт. Ыаммытынан үүтү испит, сибилигин сүүрдүллүбүт сүөгэйи килиэпкэ умньаан сиэбит киһи баар ини! “Эбии 4-5 сүөһүтэ биэриҥ. Барытын бэйэбит дьаһаныахпыт” диэн көрөбүн да, мин баҕарбытым курдук буолбат буоллаҕа.
Саатар биэс сыл иитэ сатыа этибит. Туох да көмө, өйөбүл суоҕа хомотор. Кэккэ сылга этиһэн-охсуһан көрдүм да, туһа суох. Тыа хаһаайыстыбатыгар билигин эрэ билиилээх салайааччылар кэллилэр. Арыый эрдэ кэлбиттэрэ буоллар, мин даҕаны тулуктаһыа эбиппин. Холмогор боруоданы тутабын. Ииндийэҕэ, Кытайга ити боруоданы сөбүлээн иитэллэр. Хаһаайыстыбаны тутарга күүс-уох эрэ буолбакка, өй-мэйии, толкуй быһаарар. Соҕотоҕун хайдах да кыайбаккын. Сүөһүнү көрсөр дьоҥҥун кытта биир санаалаах буоларыҥ, өйдөһөрүҥ, өйөһөрүҥ хайаан да наада.
Туундара сиргэ сүөһүнү иитэр чэпчэкитэ суох. Ходуһа, мэччирэҥ сирэ диэн суох. Өрүс кытыла сиҥнэн, ходуһа сирэ алдьанан, талаҕынан саба үүммүтэ. Андрюшкино дэриэбинэтиттэн от аҕалаллара да, олус мөлтөх хаачыстыбалаах этэ. Биир дьыл сүөһүлэрим миэстэлэриттэн да турбат буола сылдьыбыттара. Сирийэн көрбүппүт – түүнүктээх от эбит этэ. Оннук окко сүөһү охтумуна... Быйыл хантан от буларбытын сатаан санаабаппыт. Булбатахпытына, сүөһүлэрбитин туттарбытыгар тиийэбит. Ынах этин сөбүлүүбүн эрээри, бэйэм киэммин туттарбын санаатахпына, сүрэҕим ыалдьар. Эмиэ тыынар тыыннаах буолан, киһи сүрэҕэр чугас эбээт. Онон сааһым тухары тутан кэлбит дьыалам эстэн эрэриттэн санааргыыбын. Хаһаайыстыбабын салгыыр ыччатым суох. Бары атын эйгэнэн бардылар. Санаан да көрдөххө, тыа хаһаайыстыбата өйөммөтүн, хотугу сиргэ болҕомто суоҕун билэ-көрө сылдьаннар, тоҕо бэйэлэринэн эрэйи талыахтарай?
Урукку “Колымторг” тэрилтэ ыскылаата билигин томтор буолан турар. Ол томторго олохпун суолталаабыт, дириҥ тыыннаабыт ынах сүөһүбэр анаан тимир пааматынньыгы туруоруохпун баҕарабын. Сүөһү курдук сымнаҕас, сылаас тыыннаах харамайы олоҕум тухары билбэтим.
Үлэттэн үрдүк дьол суох
Кэлэр сыл тохсунньу 1 күнүгэр 75 сааспын туолабын. Бу кэм иһигэр биир таммах арыгыны испэтим, табах диэни оборон көрбөтүм. Ол туһунан өйдөбүлүм да суох. Хамсыы-имсии сылдьарым үйэбин уһатар. Биир сиргэ олорбоппун. Сааһыран, күүс-сэниэ кэмчи да буоллар, хамсана үөрүйэҕим, сатабылым кыайар. Бэйэҥ тускар бэйэҥ сүүрбэтэххинэ, кыһаллыбатаххына, ким да наадыйыа суоҕа. Киһи – бэйэтин дьылҕатын хаһаайына.
Оһохпутун маһынан оттобут. Хотону эмиэ оттобут. Отторго аналлаах мас анараа эрэ кытылга баар. Ону күһүн бэлэмнээн баран, кыһын бураанынан таһабыт. Хаһаайыстыбалаахпыт тухары тыраахтар диэни билбэтибит. Барытыгар бураанынан сылдьабыт. Дьон миигин хаһаайыстыбам аатынан Незабудка диэн ааттыыр. Егор Борисов кэлэ сылдьан, “Незабудка, 50 төбөлөөҕүҥ буоллар, тыраахтар биэриэм этэ” диэбиттээх. Ити тыллары эрдэ сэниэлээхпэр, доруобайбар эппитэ буоллар, ол 50-ну хас эмэ төгүл куоһарбыт буолуом этэ. Билигин инсуллаан, ол кирбиини ылар кыаҕым суох. Тыраахтар баара буоллар, сынньалаҥ буолуо этэ. Туундараҕа онтон уонна бураантан атын тырааныспар сатаан сылдьыбат.
Сибээс үрдүк сиргэ баар. Боростуой төлөпүөн кимнээҕэр үчүгэйдик үлэлиир. Соҕуруу дойдуга кытта тиийэбит. Хата ити сыаналаах айфоҥҥут манна мэлийэр. Киэҥ туундараҕа, Халыма өрүс үрдүгэр киһи хайдах даҕаны быар куустан олорбот. Хоту дойду сиригэр-буоругар оҕуруот аһа олус мөлтөхтүк үүннэр даҕаны, өсөһөн туран, арааһы барытын олордо сатыыбын. Быйыл помудуорум бэркэ үүннэ. Буочукаҕа хортуоппуй олордубутум куһаҕана суох. Оҕуруотум аһыттан тууһуубун, араас салааты астыыбын, хатарабын, хаһаанабын. Бэйэм бас билэр сирбэр киэҥник, дэлэйдик олоробун. Кыах баара, өрөгөй сааһым эбитэ буоллар, үлэлиэм да үлэлиэм этэ.
Кокер-спаниэль боруода ыттардаахпын. Хас биирдиилэрин кыра оҕолуу таптыыбын. Ыалдьа сыттахпына, дьонум бэлэхтээбиттэрэ. Быыкаа түү хомуогу көрөн, биллэрдик сэргэхсийбитим. Киһи кинилэри кытта чуҥкуйбат. Уопсайынан, киһи мөлтүүр-ахсыыр түгэнигэр тыынар тыыннаах болҕомтотуттан ордук эмп суох эбит.
Халыма тыйыс айылҕалаах, ол айылҕаҕа сөп түбэһэр дьонноох-сэргэлээх. Хайдах да буолбутун иһин, төрөөбүт дойдута киһиэхэ – дурдата-хаххата, тирэҕэ, сүнньүтэ. Төрөппүттэриттэн, дойдуларыттан тэйэр ыччаттар сыыһа дьаһаналлар. Кэлин, сааһыран олорон, бэйэлэрин ыччаттарыгар тугу кэпсиэхтэрэй, туохха тирэнэн, хантан силистэниэхтэрэй-мутуктаныахтарай? Буруй үрдээһинэ ыччат төрдүн-ууһун билбэтиттэн, төрүт дьарыгыттан тэйбититтэн тахсар. Үлэһит киһи куһаҕан суолга турбат. Таҥас-сап, тас көрүҥ кэрэтигэр охтумаҥ. Үлэһит илиини, үлэһит сүрэҕи сыаналааҥ. Олоххо сүрүн тирэх – үлэ. Онтон ордук дьол баарын билбэппин.
Оксана ЖИРКОВА,
Дьокуускай-Аллараа Халыма-Дьокуускай.
