Улуу Кыайыы 75 сыла ааста. Тарбахха баттанар аҕыйах сэрии кэмин тыыннаах туоһуларын ортолоругар соторутааҕыта 95 сааһын туолбут, СӨ Бочуоттаах бэтэрээнэ, Горнай улууһун, Бэрдьигэстээх, Солоҕон нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо Мария Григорьевна Тарасова баар. Сэрии кэмигэр каадыр тиийбэтинэн, кинини, олох оҕо, түөрт кылаас үөрэхтээх кыыһы дьиэтиттэн үс көстөөх холкуос киинигэр – Тоҥуулаахха хонуу биригэдьииринэн анаабыттар. “Дьэ бу кэмҥэ аһа-таҥаһа суох, аччык олорор холкуостаахтары үлэҕэ соруйар, таһаарар олус да ыарахан этэ”, - диэн Мария Григорьевна ахтар.
Эдьиий Дора: «Хас биирдии киһи төрдүгэр-төбөтүгэр төннө сатыыр, өтөҕүн, сирин-уотун, аатын-суолун ааттыы сатыыр, онно дугуйданыан баҕарар, онно тиийэн санаа үллэстэн, хамнаныан, хаамыан, олохсуйуон, сайылык оҥостуон баҕарар буоллаҕына - бу аата сааһыланыы, бэрээдэктэнии, уһун тыыннаныы, уһун дьылҕаланыы, бу саҥалыы кэлии, саҥалыы үктэл ыллыгын оҥостуу, бу дьол эбит», - диэн эппит тыллара Мария Григорьевнаҕа анаммыт курдуктар.
Мария Григорьевна 1925 с. алтынньы 20 күнүгэр Горнай улууһун Солоҕон нэһилиэгэр Саһыл Быталаах учаастагар төрөөбүтэ. Мария Григорьевна оҕо сааһа олус ыарахан кэмҥэ ааспыта. Ол курдук, сэбиэскэй былаас саҥа олохтонуутугар саха олоҕун уларыйыыта, саҥа былаас бииртэн-биир кытаанах дьаһаллара, алдьархайдаах Аҕа дойду Улуу сэриитин ыар сыллара, тыаҕа аас-туор олох, аччыктааһын, сут-кураан дьыллар охсуулара тыа дьонун олоҕун олус айгыраппыта, ордук оҕо-аймахха улахан охсууламмыта. Бу кэмнэри Мария Григорьевна “дьылҕам тыйыс кэмнэрэ этэ” диэн мээнэҕэ ахтыбат.
Аҕата Григорий Михайлович “Тэкээнэй уола Киргиэлэй дуо?” дэппит, биллэр-көстөр олоҥхоһут киһи кэргэниниин Екатерина Николаевналыын сөбүлээн олохсуйбут, саас хаатын толорон киллэһитэ сүүрдэр, сайын баһан иһэр уу суох буола оҥойо уолар от үрэхтээх, ол эрээри хатыҥнаах чараҥнаах, көнө ньуурдаах, бэс чагда ойуурдаах, кэрэ айылҕалаах Саһыл Быталаахтарыттан 1939 с. көһөн, күһүн Малтааны нэһилиэгин «Маай» холкуоһун Дьампатааҕы учаастагар тиийбиттэр.
Сэрии кэмигэр холкуоска үлэһит илии тиийбэт буолан, уон түөрт саастаах кыыһы 1941 с. кыһын субай сүөһү ферматыгар оҕуһунан от тиэйэргэ анаабыттар. Дьэ ол кыһын, урут оту тиэйбэтэх кыыс оҕо эрэй бөҕөнү көрөн кыстаабыт. Сааһыгар хас да биэрэстэ тэйиччи олорор субай сүөһү көрөөччүлэри ликбез арыйан үөрэтэргэ ыыппыттар. Түөрт кылаас үөрэхтээх буолан, дьону ааҕарга-суруйарга үөрэппит.
Байыаннай бириэмэ буолан, бурдук олох үүммэт сиригэр кытаанах дьаһалынан бурдук ыстарар эбиттэр. “Уоҕурдууга кыһын мунньуллубут балбааҕынан икки оһохтоох балаҕан курдугу кыстаан таһааран, иһиттэн оһох курдук оттон уматан, ол күлүн бааһынаҕа тарҕатар дьаһалы толоро сатыырбытын күн бэҕэһээҥҥи курдук саныыбын. Сэрии ыарахан сылларыгар: «Тугу барытын – фронт туһугар, Ийэ дойду туһугар, Күн Сталин туһугар!» диэн тугу да кэрэйбэккэ үлэлээбит дьон олорбут сирдэрэ билигин кураанахсыйан, иччитэхсийэн туралларын көрдөхпүнэ, билигин үгүстэрэ суохтарын санаатахпына, олус уйадыйабын, хараастабын”, - диир.
1943 с. баартыйа райкомун быһаарыытынан оройуон киинигэр балтараа ыйдаах суоччуттар курстарыгар үөрэххэ ыыппыттар. Бүтэрбитин кэннэ, ыарыһах ийэтин, кырдьаҕас аҕатын хаалларан, оройуон кииниттэн уон аҕыс көстөөх сиргэ Ньурбаҕаанчына нэһилиэгэр Кэйбэлэҕэ, Калинин аатынан холкуоска суотчутунан анаммыт.
Бэйэтэ этэринэн, “эриллибит эдэр сааһа” итиннэ ааспыт. Холкуоска тиийбитэ – үчүгэй тэрээһиннээх бэрэссэдээтэл үлэлээбэтэх буолан, үлэ-хамнас, отчуот олох ыһыллыбыт эбит. Билбэт сиригэр тиийэн, урут билбэтэх ыарахан үлэтин толоруу олус эрэйдээҕэ. Дьон-сэргэ ыран-дьүдэйэн холкуос сүөһүтүн нэһиилэ көрөрө. Бу ыарахан үлэни кыайарыгар бэйэтигэр олордон дьиэлээбит, сүбэлээн-амалаан улаханнык көмөлөспүт киһинэн, оччоотооҕу холкуос бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Матрена Естафьевна Семенованы иһирэх тылынан ахтар.
Саха АССР Миниистэрдэрин Советын уурааҕынан, Ньурбаҕаанчына нэһилиэгэр 1944 с. таба сопхуоһа тэриллибит. Үрэх баһа дойду Кэйбэлэҕэ ити саас эмискэ киһи-сүөһү бөҕө тоҕуоруйа түспүт. Үлэҕэ оройуон холкуостарыттан араас дьону хомуйан аҕалбыттар. Үгүстэрэ табаны аҕыйахтык көрбүт, табаны бостууктуур диэни олох билбэт дьон үһүлэр. Ол түмүгэр таба сопхуоһун үлэтэ-хамнаһа өҥүйбэккэ, табалара күрээн, ыһыллан, эһэ-бөрө сиэн, сүтэн-иҥэн, өлөн, 1945 с. тохсунньутугар эстибит. Хомойуох иһин, олохтоох усулуобуйаны учуоттаабакка үөһэттэн быһа дьаһайыы хобдох түмүкэммит.
Улуу Кыайыы күнүн Бэрдьигэстээххэ көрсүбүтүн Мария Григорьевна олоҕун биир бэлиэ күнүнэн ааҕар. Дьон бары Маатта үрэх ырыаҕа ылланар кырдалыгар хаамсан, ыллаан-туойан, ааспыты ахтыһан хоммуттар. Сарсыныгар култуура дьиэтигэр РайПО бэрэссэдэтэлээ Прасковья Петровна Бястинова тэрийиитинэн, аҕатын Киргиэлэй Михайлович Тарасовы Кыайыы чиэһигэр олоҥхолоппуттарыгар дьон бөҕө мустубут. Ити кэмҥэ аҕата Дьокуускайтан табанан таһаҕас таһааран иһэр кэмэ эбит, онон Кыайыы күнүн аҕатыныын иккиэн бииргэ көрсүбүттэр.
Кииннээһин бэлиитикэтэ салҕанан, Ньурбаҕанчына нэһилиэгин киинэ Кэйбэлэттэн Сиинэҕэ көһөрүллүбүт. Мария Григорьевна суотчутуттан босхолонон, ааҕар балаҕаҥҥа сэбиэдиссэйинэн анаммыт.
Кыайыы кэнниттэн холкуостаахтар элбэх нолуоктан босхолонон, санаалара көтөҕүллүбүт. Ааҕар балаҕан ол саҕана кулууп үлэтин солбуйара. Дьон санаатын түмэр, сырдыкка ыҥырар, сынньалаҥы тэрийэр бүтүн тэрилтэ этэ. Нэһилиэккэ култуура тэрээһиннэрэ элбээн барбыт. Кыра нэһилиэк киинигэр «Күкүр Уус», «Лоокут уонна Ньургуһун» курдук улахан драмалары туруорбуттар. Ньурбаҕаанчына нэһилиэгэр култуурунай-маассабай үлэ сэниэлээхтик ыытылларын сыаналаан, кинини уонна Александра Кирилловна Петрова диэн дьахтары оройуонтан 1947 с. бэс ыйыгар ыытыллыбыт дьахталлар өрөспүүбүлүкэтээҕи сүбэ мунньахтарыгар делегатынан талан ыыппыттар. Мария Григорьевна өрөспүүбүлүкэ үрдүкү трибунатыттан тыа сиригэр холкуостарга үрүҥ аһы астыырга иһит-хомуос тиийбэтин, санитарнай-чэбдигирдэр үлэ мөлтөҕүн көннөрөр туһунан тыл эппит.
Аҕа Дойду сэриитин кэмигэр уон алта сааһыттан ыарахан, эппиэттээх үлэҕэ сылдьыбытын сыаналаан, ССРС Верховнай Советын Президиумун аатыттан «1941-1945 с.с. Аҕа дойду сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт. 1948 с. баартыйаҕа киирбит. Онтон Солоҕон нэһилиэгин Сталин аатынан холкуоһун бэрэссэдээтэлинэн быыбарданар. Холкуос Чычаас диэн учаастак сиргэ баара. Төһө да кыратын иһин, холкуоска наһаа элбэх сүөһүнү иитэр былаан түһэрэллэр эбит. Ону толороору холкуостаахтар түүннэри-күнүстэри үлэлииллэрин ахтар.
Мария Григорьевна ити кэннэ өр Горнай улууһун хас да нэһилиэгэр салайар үлэҕэ ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. 1965 с. кулун тутар ыйга ыытыллыбыт быыбарга Бэрдьигэстээх сэбиэтин исполкомун бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Олоххо актыыбынай позициялаах буолан, уопсастыбаннай үлэттэн туора турбата, түөрт төгүл комсомольскай, биэс төгүл партийнай тэрилтэ сэкиритээринэн, оройуон Сэбиэтин, Сэбиэт дьокутаатынан уон биир ыҥырыыга быыбарданан үлэлээбитэ.
Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин уурааҕынан бөһүөлэктэри тупсарыыга тэриллибит социалистическэй куоталаһыыга Бэрдьигэстээх нэһилиэгэ икки сыл субуруччу иккис миэстэни ылбыта. Кыайыылаах нэһилиэктэргэ уоннуу тыһыынча харчыны бириэмийэ биэрбиттэринэн, Бэрдьигэстээх уулуссаларыгар мас олордубуттар, штакетниктары оҥорбуттар. Онон бөһүөлэк ис-тас көстүүтэ балайда тупсубута. Ити кэмҥэ мэндиэмэннээх бастакы саҥа дьиэлэр тутуллубуттар. Биирдиилээн дьон эмиэ саҥа дьиэ туттар ухханыгар түспүттэрэ. Баҕар, онтон да сэдиптээн эбитэ буолуо, ол саҕана суруллубут «Бэртээхэй да сэлиэнньэ Бэрдьигэстээх барахсан» диэн тыллардаах хоһоон улуус олохтоохторо киэн туттар ырыалара буолан ылламмыта.
Мария Григорьевна “билигин Бэрдьигэстээх уулуссаларыгар күөх ойуур суугунуурун көрдөхпүнэ, бу туһугар көлөһүммүн сөпкө тохпут эбиппин диэн ис-испиттэн үөрүөх, киэн туттуох санаам кэлэр” диэн кэпсиир. Бөһүөлэги тупсарыыга ыыппыт үлэтэ сыаналанан, 1971 с. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин президиумун Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта.
Мария Григорьевна өр кэм Бэрдьигэстээх нэһилиэгэр ситииһиилээхтик үлэлээбитин туоһутунан – Сэбиэт Маарыйа диэн норуокка биллэр-көстөр аата буолар. Ити аата – хайа да наҕараадалааҕар саамай үрдүктэрэ, күндүлэрэ.
Биэнсийэҕэ да таҕыстар, улууһун олоҕор актыыбынайдык кыттара, Бэрдьигэстээх нэһилиэгин дьахталларын советын бэрэссэдээтэлинэн алта сыл устата үлэлээбитэ. Билиҥҥи олох сиэринэн урбаанынан дьарыктанан унтууга оҕуруолаах билэлэри, бэргэһэлэри тигэн дьон биһирэбилин ылара.
Эдэр сааһыттан уус-уран самодеятельноска кыттан, хомуска оонньуура. 1996 с. Дьокуускайга Лука Турнин аатынан хомусчуттар куонкурустарыгар кыттан «Импровизатор хомусчут» аатын ылбыта.
Мария Григорьевна 1987 с. куоракка көһөн кэлэн да баран, дойдутун кытта сибээһин быспакка күн бүгүнүгэр дылы билсэ, сүбэтинэн-аматынан өйөбүл буолар. Кини үйэлээҕи, кэскиллээҕи, дьоҥҥо туһалаах буолары толкуйдаата даҕаны, тиһэҕэр диэри ылсан олоххо киллэрэр үтүө холобур буолар майгылаах. Ол курдук, Солоҕон дьонугар аҕатын, олоҥхоһут Г.М. Тарасов-Тэкээнэй Уолун түмэл-дьиэтин оҥорон бэлэхтээбитэ. Өр көрдөөн Солоҕон 12 олоҥхоһутун хаартыскаларын булан фольклор дьиэтигэр, олоҥхоһуттар пластиҥкаларын хомуйбутун патефонун кытары оҕо уһуйааныгар туттарбыта. Оскуола оҕолоругар анаан олоҥхону, хомуһу үөрэтиигэ олус сыаналаах матырыйааллаах диискэлэри, видеоплейерин кытары бэлэхтээбитэ. Олоҥхо түмэл-дьиэни балта А.И. Уразбахтина иилээн-саҕалаан үлэлэппитэ, быйылгыттан быраата А.А. Тарасов дьиэ кэргэттэрэ салайаллар.
Киһи сиргэ суол-иис хаалларыахтаах диэн көрсүспүт-алтыспыт дьонун туһунан отутус сыллартан саҕалаан үлэтин-хамнаһын туһунан бэйэтэ үбүлээн икки дьоҕус кинигэни суруйда. “Дьонум, дойдум туһугар” диэн 2005 с. суруйбут кинигэтэ 30-40 сыллардааҕы үлэ үөһүгэр түүннэри-күннэри түбүгүрбүт үтүө дьонун ахтан-санаан ааспыта туохха да тэҥнэспэт сыаналаах. Ол дьон оҕолоругар-урууларыгар, кэнчээри ыччаттарыгар, ити кэм туһунан билиэн-көрүөн, үөрэтиэн-чинчийиэн баҕалаахтарга үйэлэргэ сүппэт бэлэх оҥорбута. “Сиинэ олоҕуттан кэрчик кэпсээннэр” диэн 2012 с. тахсыбыт кинигэтигэр былыр түөлбэ сирдэринэн кимнээх, хаһан, ханна, хайдах олорбуттарын туһунан олох кырдьыгын умнуллубатын, сүтэн-симэлийэн хаалбатын диэн суруйбута норуотугар, төрөөбүт дойдутугар туһата, сүппэт, суоруллубат кылаата буолар. Ити үтүөтэ сыаналанан улууһун, хас да нэһилиэк бочуоттаах олохтооҕо буолбута, “Горнай улууһун сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин”, “СӨ норуот уус-уран айымньытын сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин” анал бэлиэлэринэн наҕараадаламмыта.
Тумус туттар үтүө киһибит, бар дьонуҥ сылаас сыһыаннарыгар уйдаран, сүүс сааскар диэри этэҥҥэ олор диэн баҕа санаабытын тиэрдэбит!
Надежда Федорова, «Горнай түмсүү» тэрилтэтэ салайааччыта.
