Бу орто дойдуга игирэ буолан төрүүр үчүгэйин тустаах эрэ дьон билэн эрдэхпит. Икки киһи, икки төбө уонна биир өйө-санаа.. Ханна да сырыттарбыт балтыбынаан игирэ дьону көрдүүр, кинилэр олохторун интэриэһиргиир идэлээхпит. Ол да сиэринэн Узбекистаҥҥа сырыттахпытына игирэлэри интэриэһиргиирбитин истэн, билэр дьоммут хас да игирэ ыаллар баалларын, бэркэ олороллорун кэпсээбиттэрин олус интэриэһиргии, сэҥээрэ иһиттибит.
Узбекистаҥҥа игирэлэри суорумньунан ыал оҥорор үтүө үгэс баарын – биһиги Хасан, Хусан, Фатима, Зухра Боймирзаевтар дьиэ кэргэттэригэр ыалдьыттыы сылдьан биллибит. Бу истиҥ эйгэлээх дьиэ кэргэн тэлгэһэтигэр киирээт, ыал хаһаайкалара Фатима уонна Зухра үүт-үкчү былаатыттан наскытыгар тиийэ бииргэ таҥна сылдьалларын соһуйа, үөрэ, сэргии көрдүбүт. Уолаттар 1965 сыл бэс ыйын 29 күнүгэр, оттон кыргыттар эмиэ бу сыл алтынньы ый 13 күнүгэр баара-суоҕа биэстии мүнүүтэнэн быысаһан күн сирин көрбүттэр.
Ыал хаһаайкалара биһигини хаһааҥҥыттан эрэ билсэр дьоннорунуу үөрэ-көтө көрүстүлэр. Биһиги эмиэ кинилэр курдук олох бииргэ таҥна сылдьарбытын көрөн олус үөрдүлэр, тута уопсай тылы булан кэпсэтэн киирэн бардыбыт. Олохтоох омук тылынан ыраастык саҥарарбытын иһин, атын омук буоларбытын өргө диэри билбэккэ олордулар. Онтон атын омук сириттэн сылдьарбытын истэн сүрдээҕин соһуйдулар, биһигини бэйэлэрин курдук фатима, зухралар дии санаабыттар.
Боймирзаевтар 1986 сыл олунньу 3 күнүгэр суорумньунан ыал буолбуттар. Бу иннинэ Хасан уонна Хусан эдэр уолаттар “игирэ эрэ кыргыттары кэргэн ылабыт” диэн сыал-сорук туруорунан игирэ кыргыттары көрдөөбүтүнэн барбыттар. Биир билэр табаарыс уолаттара игирэ аймах кыргыттардааҕын эппит уонна хаартыскаларын көрдөрбүт. Эдэр уолаттар ис киирбэх дьүһүннээх бэйэлэрин саастыы кыргыттары бэркэ диэн сэҥээрбиттэр. Уол өттүттэн суорумньуһуттар ыраах Андижан уобалаһыгар үс төгүл кыргыттары ыйыталаһа бара сылдьыбыттар. Онтон төрдүс сырыыларыгар биирдэ кыргыттар төрөппүттэрэ сөбүлэҥнэрин биэрбиттэр.
Суорумньунан ыал буолуу - өбүгэ үтүө үгэһэ
Манна даҕатан эттэххэ, суорумньу бу дойдуга былыр-былыргыттан хас үйэ тухары тутуһуллан кэлбит өбүгэ үгэһэ буолар. Күн бүгүҥҥэ диэри эдэр дьон 90%-на суорумньунан ыал буолаллар. Онон да буолуо арахсыы суоҕун кэриэтэ. Сорох сорохтор төһө да сыбаайба эрэ кэнниттэн бэйэ-бэйэлэрин көрүстэллэр, үгүстэрэ кэриэтэ дьоллоох-соргулаах олоҕу олороллор, оҕо-уруу тэнитэллэр. Интэриэһиргээн ыйыталастахха “таптал, бэйэ-бэйэни сөбүлэһии, истиҥник санаһыы ыал буолуу кэнниттэн син биир кэлэр, баар буолар” дэһэллэр. Атын омуктарга курдук тапталы уулуссаҕа көрдөөбөттөр, уҥа-таала сылласпаттар, уураспаттар, хараҥа муннуктарынан убахтаспаттар. Кыргыттар ыал буолуохтарыгар диэри чиэстэрин сүтэрбэттэр, кыыһынан сылдьан кэргэн тахсаллар. Дьэ, бу үтүө үгэс бэрт кытаанахтык тутуһулларын бэйэбит урут да олоро сылдьан, билигин да бара сылдьан көрөн, истэн кэллибит.
Ол курдук, сыбаайба кэнниттэн эдэр ыаллар үс күн устата дьиэттэн “кыра наадаларыгар” эрэ тахсаллар эбит. Бэйэ-бэйэлэрин чугастык билсэр сыалтан аһыы-аһыы сыталлар, кэпсэтэллэр. Кэргэннии буолбут эдэр ыаллар “бастакы түүннэрэ” сыбаайба буолан бүппүтүн иккис түүнүгэр эрэ буолар. Бастакы түүннэригэр “билсиһии” курдук көннөрү сэргэстэһэ эрэ сыталлар. Онтон дьэ иккис түүнүгэр уоллаах-кыыс өттүттэн улахан саастаах саҥастар кыттыылаах “кыыс ырааһын” бэрэбиэркэлиир түүн буолар. Манна анал сиэр-туом тутуһуллар эбит.
Дьиэ уопсай бүддьүөтүн Хасанбай дьаһайар
Уолаттар Ташкеннааҕы тимир суол училищетын бүтэрэн электромонтажник, кыргыттар Фергана политехникумун буҕаалтыр идэтигэр үөрэнэн бүтэрбиттэр. Хасан уонна Хусан билигин ыраах куораттарынан сылдьан таксилыыллар, Фатима уонна Зухра дьиэ хаһаайкалара.
Улахаттар Хасан уонна Фатима 27 саастаах собус-соҕотох Зиеда диэн кыыстаахтар, икки уол сиэннээхтэр. Оттон Хусан уонна Зухра 3 кыыс 1 уол оҕолоохтор, 3 сиэннээхтэр.
Бу игирэ ыаллар бииргэ олорбуттара 30-тан сыл буолбут. Бу кэм устата биирдэ да улаханнык саҥарсыбакка “эһиэнэ, миэнэ” диэн кыыһырсыбакка, бэрт иллээх-эйэлээх баҕайытык олороллорун үөрэ-көтө, астына кэпсииллэр. Саамай интэриэһинэйэ - үптэрэ-харчылара, астара-үөллэрэ, таҥастара-саптара барыта биир хааһынаттан барар. Маны барытын сүрүннээччинэн, быһаарааччынан ыал улахан аҕа баһылыга Хасанбай буолар. Хасанбай быраатыттан Хусантан 10, оттон Фатима Зухраттан 5 мүнүүтэ аҕалар. Икки өттүттэн оҕолорун уопсай кыахтарынан сыбаайба оҥорон ыал оҥортообуттар. Билигин уоллаах кийииттэрин кытта бииргэ олороллор. Оҕолоро кыраларыттан барыларын икки өттүттэн “ийээ”, “аҕаа” диэн ыҥыраллара истэргэ олус үчүгэй.
Фатима, Зухра кэпсээннэриттэн...
Зухра эдьиийигэр холоотоххо элбэх саҥалаах, арыый этиргэн, киниттэн биир кээмэй улахан таҥнаһы таҥнар эбит. Сытыы соҕус буолан эбитэ дуу, саҥарыах оннугар саҥаран, туруох оннугар туран тугу барытын урутаан оҥоро сылдьар идэлээх эбит. Биһиги кэлбиппитигэр пловунан күндүлээри түргэн үлүгэрдик элэстэнэн моркуобун, лууктарын эдьиийин иннигэр аҕалан ууран кэбистэ. Ону ыраастыы-ыраасты Фатима аа-дьуо олорон кэпсэтэн саҕалыыр.
“Иккиэн биир ыалга кийиит буолан олорорбутуттан наһаа үөрэбит, дьоллонобут – дьылҕабыт үтүөкэн бэлэҕин курдук ылынабыт. Төрүөхпүтүттэн бииргэбит, олох арахса иликпит. Оскуола кэнниттэн Фергана техникумугар эмиэ биир идэҕэ үөрэммиппит. Дьоммут биһигини кэргэттэрбитигэр сөбүлэһэн кэргэн биэрэн, үйэбит тухары биир тэлгэһэҕэ ыал буолан олорорбутуттан төрөппүттэрбитигэр махтанабыт. Кэргэттэрбит наһаа сымнаҕастар, үтүөкэн майгылаахтар. Кинилэр бииргэ төрөөбүт 5 уолаттар.
Узбек омугар дьиэ кэргэн кыра уолаттара төрөппүттэрин кытта олорон хаалаллар, кинилэри кырдьар саастарыгар көрөр-истэр эбээһинэстээхтэр. Ол да сиэринэн, биһиги эмиэ кийиит буолан кэлээт, туох баар эбээһинэһи, дьиэ ис-тас үлэтин “эйиэнэ, миэнэ” дэспэккэ тэҥинэн оҥорорбут, ас астыырбыт. Төрөппүттэрбит барахсаттар, биһиги далбарбытыгар олорон орто дойду олоҕуттан барбыттара аҕыйах сыл буолла.
“Барыбытыгар таҥаһы иккилии устууканан ылабыт”
Олорор олохпут тухары бэйэбитигэр уонна кэргэттэрбитигэр таҥаспытын-саппытын барытын бииргэ уонна иккилии пааранан ылабыт. Хаһан да тус-туһунан таҥаһы биирдиилээн атыыласпыппыт суох. Кэргэттэрбит эмиэ мэлдьи бииргэ таҥналлар. Оҕолорбут сыбаайбаларыгар, атын да дьон ыытар тэрээһиннэригэр төрдүөн бары бииргэ таҥнан барабыт. Хаһан да тус-туһунан таҥныбаппыт. Дьоннор наһаа сэҥээрэ, сэргии көрөллөр. Игирэ ыаллар диэн ымсыыраллар.
30-ча сыл устата оҕолуун-уруулуун бары биир остуолтан аһаан кэллибит. Үппүтүн-харчыбытын саамай аҕабыт, мин кэргэним Хасанбай тутар, быһаарар. Быраата Хусан ону хаһан да утарсыбат. Харчыттан сылтаан киҥир-хаҥыр саҥарсыы буолбутун олох өйдөөбөппүт. Барытын иллээх-эйэлээх баҕайытык дьиэ кэргэн сүбэтигэр быһаарсабыт.
Бу көрөргүт курдук, 5 кыргыттарбыт бары кэргэн тахсан туһунан ыал буолан тахсан барбыттара. Баар суох соҕотох уолбутун ыал оҥорбуппут икки сыл буолла, кийииппитинээн бары бииргэ олоробут. Хомойуох иһин, уолбут оҕо сылдьан тыраахтарга тэбистэрэн, доруобуйатын туругунан инбэлиит. Үлэлээбэт, бэйэбит көрөн олоробут. Уолбутугар игирэ кыргыттартан биирдэстэрин Зухраны кийиит гыммыппыт, бэйэбит суорумньулаан. Ыал буолбуттара икки сыл буолла, оҕолоно иликтэр. Этэҥҥэ оҕолоноллоро буоллар диэн таҥараттан көрдөһөбүт, испитигэр сэмээр кэтэһэбит. Биһиги омукка оҕолорбутун бэйэбит суорумньунан ыал оҥорор буоламмыт, доруобуйаларынан хааччахтаах дьон бары син биир тэҥнээхтэрин булан ыал буолаллар. Ону ким да сүөргүлээбэт. Ол эрэн биһиги кийииппит инбэлиит буолбатах, доруобай.
Икки өттүттэн 6 оҕобут төрүөхтэриттэн барыбытын “ийээ”, “аҕаа” диэн холбуу ыҥыраллар. Иккилии төрөппүттэрдээхтэринэн наһаа киэн тутталлар. Билигин сиэннэрбит “эһээлэр”, “эбээлэр” диэн ыҥыран сүрэхпитин манньыталлар. “Эн-мин оҕолоруҥ, сиэннэриҥ” диэн араартааһын суох. Соҕотох уолбут дэҥнэммитигэр бары да тэҥинэн аймаммыппыт. Онон билигин бу уолбутун өрө тутан олоробут. Биһиги дьолбутугар сымнаҕас майгылаах, үлэһит, бүгүрү кийиит түбэһэн абыранныбыт. Нэһилиэнньик кэлэрэ буоллар наһаа дьоллонуо этибит.
Ас астыырбытыгар үксүн күнүнэн уочараттаан астыыбыт. Бүгүн күнү быһа мин астыыбын, сарсыныгар Зухра. Тэлгэһэбит иһигэр оҕуруот аһа барыта үүнэр. Бары бииргэ көрөбүт-истэбит. Оҕолорбут бары биир дьиэ кэргэн оҕолорун курдук иитиллэн-улаатан таҕыстылар. Ыалдьыттыы кэллэхтэринэ күммүт-ыйбыт сиэннэрбититтэн тахсар. Кыргыттарбыт улахан бырааһынньыктарга, тэрээһиннэргэ эрэ кэлэн бараллар. Узбек дьиэ кэргэттэригэр кыыс оҕо кийиит буолан дьиэтиттэн тахсан барда да, хотуннаах, тойоно уонна кэргэнэ көҥүллээбэтэхтэринэ, төрөппүтүн дьиэтигэр мээнэ кэлбэт, сыбыытаабат. Онон оҕолорбут кэлэн күүлэйдээн бараллара биһиэхэ улахан бырааһынньыкка тэҥнээх.
Биһиги эмиэ сэҥээрдибит
Бу ыалга ыалдьыттыы сылдьан өйгө-санааҕа хааллын диэн бары бииргэ хаартыскаҕа түстүбүт. Кэргэнниилэр таҥналларыгар тус-туһунан сэргэстэһэ турар дьиэҕэ киирэн бииргэ таҥнан тахсаллара наһаа долгутуулаах, күлүүлээх түгэнинэн буолла. Биһигини арыаллаан сылдьыһар ыалдьыттарбыт бары бииргэ таҥна, тутта-хапта сылдьарбытыттан, хаартыскаҕа түһэрбититтэн күлэн быара суох олордулар. “Наһаа да дьоллоох игирэлэргит, саатар бары үүт-үкчүгүт, дьэ, буолар да эбит. Эһигини көрөн харах сымныыр, дууһа сылаанньыйар” дэстилэр.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
Дьокуускай-Фергана-Дьокуускай,
Хаартыскаларга:
Биһиги иккиэн Боймирзаевтар дьиэ кэргэттэрин кытта.
