Кини туһунан Хаҥалас дьоно киэн тутта кэпсээбиттэрэ. 94 сааһыгар эдэрдии эрчимнээхтик сылдьар, өссө ансаамбылга ыллыыр, үҥкүүлүүр кырдьаҕаһы хайаан даҕаны көрсөн, кэпсэтэргэ санаммытым. Дьонугар эрийэн, чааспын болдьоһон, куорат кыбартыыратын аанын тоҥсуйдум. Киириигэ кыыһа көрүстэ. Утуйар хоһу, суунар сири ааһан, куукунаҕа киирбиппэр, киһи хайдах даҕаны үйэлээх сааһын чугаһаппыт киһиэхэ майгыннаппат бэрт сэргэх, нууччалыы сэбэрэлээх кырдьаҕас уу сахалыы: “Олор, тоойуом, үүттээх чэйдэ ис”, – диэн көрүстэ. Элбэх оҕолоох ийэ, онтон өссө элбэх сиэн, хос сиэн эбэтэ, үлэ, тыыл бэтэрээнэ, дьаамсыктар көлүөнэлэрин бочуоттаах салҕааччыта, Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх мэтээллэрин хаһаайката, өрөспүүбүлүкэ Ытык сүбэтин чилиэнэ Татьяна Митрофановна Филиппованы – Эбээ Таанньаны – кытта итинник көрүстүм. Көтөхтөрүүлээх тиэстэттэн минньигэс бэйэлээх бурдук аһы, киһи айаҕар ууллар гына буспут кыһыл балыгы кытта сахалыы үүттээх чэйи амсайан, кини кэпсээниттэн киһи олоҕо сааһынан хааччахтамматын итэҕэйэн, инникибэр эр санааланным. Хамсыктан ордук оҕустарбыт саастаах дьоммутугар, эдэр да ааҕааччыларбытыгар Эбээ Таанньа холобура туһалаах буолуо диэн, кинилиин кэпсэтиибин таһаарабын.
Удьуор салҕаныыта
Татьяна Филипповна – Хаҥалас дьаамнарын сыдьаана, ыраас хааннаах нуучча. Эһэтэ Роман Дмитриевич Сухарев Ярославскай күбүөрүнэттэн Саха сиригэр ыраахтааҕы уурааҕынан кэлбит. Бүтүн нэһилиэк буолар дьону Өлүөнэ өрүс кытылынан олохсуппуттар. Оннук курдук, Хаҥалас сиригэр Сухаревтар, Голоковтар, Петровтар, Соловьевтар, Бурнашевтар о.д.а. нууччалыы араспаанньалаах дьиэ кэргэттэр баар буолбуттар. Кэлии дьон дьиэ-уот туттан, сүөһү иитэн, оҕуруот олордон, бурдук ыһан, тыйыс айылҕалаах Саха сиригэр олохторун салҕаабыттар.
– Эһэм Батамаайыттан бэйэтин курдук нуучча кыыһа Евдокия Андреевнаны кэргэн ылан, элбэх оҕоломмут. 10 оҕоттон үһэ эрэ уол. Быһа түһэн эттэххэ, эһэм кыргыттара кэлин Бэстээххэ, Еланкаҕа, Батамаайыга, Тиит Арыыга ыал буолан олохсуйбуттар. Оттон үс уолуттан биирдэстэрэ – мин аҕам. Үс эрэ хонуктаах оҕону эһэм 15 оҕоттон биир кыыһы эрэ тутан хаалбыт эдьиийигэр ииттэрэ биэрбит. Онон аҕам Иркутскай–Дьокуускай дьаам суолун Тиит Арыытааҕы ыстаансыйатын дьонугар иитиллэн, Голоков Митрофан Митрофанович диэн ааттаммыт. 16 сааһыгар Колчак сэриитигэр ыҥырыллыбыт. Онтон кэлэн, огдообо хаалбыт ийэтин ыарыылаабыт. Саҥа дьаамҥа тиийэ сылдьан, Наталья Иннокентьевна диэн кэлин биһиги ийэбит буолбут бэрт сытыы нуучча кыыһын сөбүлүү көрөн, кэргэн кэпсэтэн, Тиит Арыыга олохсуйбуттар. Дьонум 13-тэ оҕоломмуттар. 8 уол, 5 кыыс. Мин үһүс оҕобун. 1927 сыллаах төрүөхпүн. Уолаттарбытыттан билигин ким даҕаны бу Орто дойдуга суох. Оттон биэс кыыс бары баарбыт, этэҥҥэбит. Эдьиийим Ощепкова Вера Митрофановна 96 саастаах, Дьокуускайга миигиттэн чугас олорор. Балтыларым Мордвинова Надежда Митрофановна – 86, Сергеева Евдокия Митрофановна – 83, Наумова Галина Митрофановна 76 саастаахтар.
Нуучча оһоҕун таһынан сахалыы көмүлүөктээх мас дьиэҕэ олорбуппут. Былыргы дьахталлар дьиэҕэ төрүүллэрэ. Эбэбит Анна Петровна Голокова бэртээхэй оҕо көтөҕөөччү этэ. Ийэбит төрүүрүн саҕана окусуордар кэлэллэрэ да, тугу да гыналлара суоҕа. Хаһыат ааҕа олорооччулар. Кинилэр да көмөлөрө суох үчүгэйдик дьаһайар киһи баарын бэркэ билэр буоллахтара. Эбэм 97 сааһыгар диэри элбэх оҕону түһэҕэр түһэрбитэ. Биир да оҕо, дьахтар өлбүтүн өйдөөбөппүн.
Тиит Арыыга нууччалар, сахалар элбэх буолан олорбуппут. “Чкалов” холкуоска үлэлиир саха дьонун кытта алтыһан, саха оҕолорун кытта оонньоон, сахалыы саҥара улааппыппыт. Сахаттан ылбыт саамай улахан баайбыт – тылбыт. Эбэм сахаларга ыалдьыттыы бардаҕына, окко сууламмыт эти, баттаҕар саахар кыбытан, кэһии гынан аҕалара.
Төһө даҕаны сахалыы саҥардарбыт, бэйэбит омукпут сиэринэн тутта-хапта, астана-үөллэнэ улааппыппыт. Бурдуктаах буолактарбыт аһатан-сиэтэн олорбуттара. Бурдугу сиэрпэнэн быһарбыт. Ол быспыппытын ийэбит түүтэхтээн, бугуллары туруорара. Эһэм бэйэтэ миэлиҥсэлээҕэ. Онно мэлийэн, бурдук аһынан быстарбатахпыт. Ийэбит сарсыарда мааннай хааһыны, сороҕор хортуоппуй буһарбыт буолара. Алта атахтаах остуолбутугар олорон, аан бастаан оҕолор аһыырбыт. Төрөппүттэрбит биһиги кэннибититтэн аһыыллара. Аҕабар анаан туһунан ас бэлэмнэниллэрэ. Үксүн куобах этин сиирэ. Ийэбит биһиги аспытын тобоҕолуура. Аҕабыт “бу эн маннык гынан тотоҕун дуо?” диэн ыйыппыта. Онуоха: “Бастаан оҕолорум аһаатыннар. Кинилэр тот сылдьалларыттан мин тотобун”, – диэбитин олус үчүгэйдик өйдүүбүн.
Сатабыл күүһүнэн аччыктыыры билбэтэхпит
Таня аҕыс сааһыгар оскуолаҕа барбыта. Оскуола таҥара дьиэтин таһыгар баара. Онно Алексей Николаевич Слепцов диэн киһиэхэ таҥара үөрэҕэр үөрэммитэ. “Таҥара бырааһынньыктарын көтүппэккэ бэлиэтиирбит. Сибиинньэ төбөтүн этинэн бөрүөк астанарбыт”, – диэн Татьяна Митрофановна оҕо сааһын ахтар. Итэҕэлгэ бэриниитин кырдьаҕас утуйар оронун таһынааҕы остуолун тилэри кэккэлээбит таҥара мэтириэттэрэ туоһулууллар.
Ийэтэ “Прожектор” сопхуоска үлэлиирэ. Ыал аҕата 1942 сыллаахха аармыйаҕа ыҥырыллан, 1946 сыллаахха эргиллэн кэлбит. Сэриигэ ылбыт бааһырыыларыттан, булка, балыкка сылдьан тоҥон-хатан, доруобуйата айгыраан, 76 сааһыгар өлбүт. Өбүгэлэриттэн бэриллибит дьарыгы салҕаан, сүөһү, сылгы туппуттар, куурусса, сибиинньэ ииппиттэр. Салайааччылар сэрии кэмигэр биир да сүөһүнү сиэппэттэрэ үһү. Сүөһүнү тутуннахха, биллэрин курдук, ыстараап, хаайыы суоһуура. Татьяна сэрии саҕаланыыта төрдүс кылааһы бүтэрбит 14 саастаах кыысчаан этэ. 12 сааһыттан ыанньыксыттаабыт кыыс үөрэҕин тохтотон, учуотчут буолбута.
– Түөрт киһиэхэ тиийэ сэриигэ дьоннорун атааран, ытыстарын соттубут ыаллар бааллара. Санааны баттыыр күннэр турбуттара. Киһи тыыннааҕын тухары хомолтону тумна сатыыр. Оҕолор олох тугу тосхойорунан, күннээҕинэн үөрэртэн үөрэн, сэргэхсийэртэн сэргэхсийэн, күнү-дьылы атааран испиппит. Ахсааҥҥа үчүгэй этим. Ыанньыксыттар үүттэрин мээрэйдээн, тэтэрээккэ бэлиэтиирим. Салгыы үөрэммитим буоллар, ыраатыам эбитэ буолуо. Эдьиийим Вера миигиттэн тутулуктанан, эмиэ оскуолатын бырахпыта.
Сохсолуур буоламмыт, аччыктыыры билбэтэхпит. Ийэм сарсыарда сопхуос отун тиэйэ барара. Эбэбит биһигини тыаҕа таһааран, оҕолорго иккилии-үстүү куобаҕы туттаран, бэйэтэ балаччаны көтөҕөн, үөрэн-көтөн киирэрбит. Улахан чугуун иһиккэ оһох иһигэр бүскүтэн буһарара. Куобах тириитин имитэн, үтүлүк, кээнчэ, бэргэһэ тигэн, боруоҥҥа диэн туттарара. Хортуоппуй, хаппыыста, сүбүөкүлэ олордорбут. Ыаллыы олорор сахалар үтүктэн, хортуоппуйу эмиэ үүннэрэллэрэ. Сорохтор “от төрдө” диэн абааһы көрөллөрө. Дьонум сахалартан хайаҕы астыырга үөрэммиттэрэ.
Билииккэ чэйи кыһан, көөнньөрөн иһэрбит. Хатыҥ тэллэйин (чага) кыһыйан, минньигэс бэйэлээх чэйи оҥороллоро. Хайа эниэтигэр көтөр сааҕа мунньуллан хаппыт эттигин ытан ылан, эмп оҥостоллоро. Кэлин санаатахха, ол аатырбыт мумиелара эбит.
Сэрии кэмигэр “Чкаловтар” быстарар буолаллара. Эбэбит хаппыыстаны көөнньөрөн, онно бурдук эбэн, “постнай” миини оҥорон, кинилэри аһатара. Куобах этин бэрсэрэ. “Митрофаниха эмээхсин баар буолан, тыыннаах хаалбыппыт” диэн ол дьон хойукка диэри махтаналлара. Нуучча үгэһинэн, оччоттон хаппыыстаны, тэллэй арааһын тууһаан, отонноон, айахпытын күн баччаҕа диэри хааччынан олордохпут. Ыанньыксыт кыргыттар масленок тэллэйи хомуйан, миин оҥорон иһэрбит. Хонуу луугун үс сылга тиийэр гына тууһуурбут. Луук өргө диэри буорту буолбатын кистэлэҥэ – тууһу дэлэйдик туттуу. Сибиинньэ сыатын быспакка тууһуурбут.
Эмиэрикэ куулун таҥаһын таҥнан улааппыт оҕолорбут. Саха сирин олохтоохторо буолан, сахалыы этэрбэһи кэтэрбит. Куруму этэрбэс тириитин ыстаан, тииспититтэн мэлийбиппит. Сүөһү тириитин кыһыахтаан, имитэн баран, эмэх буруотугар ыһааран, таҥастыыллара, – диэн Эбээ Таанньа оҕо сааһын ахтар.
Дьахтар киһи аналынан
Таня кыратыттан сырылас сытыы этэ. Ыҥыырдаах аты туос бөтөрөҥүнэн сүүрдэрэ. Сүгүн буолбатын иһин, аҕата соруйан айаас аты мииннэрэрэ. Онтон даҕаны кыыс толлон турбакка, харса суохтук сылдьара.
22 сааһыгар Слепцов Платон Петрович диэн бииргэ үөрэммит, биир паартаҕа олорбут уолугар кэргэн тахсыбыта. Платон аҕата – дьаам нууччата, ийэтэ саха этилэр. Ийэтэ эрдэ өлөн, аҕатыгар иитиллибит. Таня Былатыанын аармыйаттан кэлэрин кэтэспит. Ахтылҕантан, ахтыһыыттан сотору-сотору кэлэр суруктар аралдьыталлара. “Былатыаным сахалыы холку, сымнаҕас майгылааҕа. Бэйэ-бэйэбитин олус таптаһарбыт, харыстаһарбыт. Киниттэн түөрт оҕолоох хаалбытым. Дьаамныы олус үчүгэйдик ыллыыра”, – диэн Татьяна Митрофановна Былатыанын санаан, иһийэр.
Татьяна ол кэмҥэ холкуоска арыыһыттыыра. Кэргэнэ баартыйалаах буолан, бас-көс үлэҕэ сылдьыбыта. Биир күн үлэтиттэн кэлбэтэҕэ. Эдэр ийэ бастаан утаа “үлэтигэр тардылынна ини” диэн куһаҕаны санаабакка, кэтэһэ сатаабыта. Онтон туох эрэ буолбутун сэрэйэн, дьоҥҥо биллэрбитэ. Эдэр сааһын бастакы тапталын түөрт хонук буолбутун кэнниттэн булбуттара... 28 эрэ сааһыгар сылдьар эдэркээн киһини хайа эрэ түөкүттэр кэтэххэ охсон баран, тыаҕа соһон кэбиспиттэр этэ. Сол курдук, кэргэнин тыыныгар турбут өлөрүөхсүттэр кимнээх буолалларын күн баччаҕа диэри билбэт. Татьяна уу кырбас үс оҕотун тэҥэ өссө да күн сирин көрө илик, иһигэр баар кырачааныныын эмискэ соҕотох холоруктаан хаалбыта. Оҕолорун аһатар туһуттан үлэттэн толлон турбатаҕа.
– Ынахпар бэйэм оттуурум. Дьонтон оҕус уларсан, үлэбин чэпчэтэрим. Куоракка киирэн, аҥаардас дьахтарга көмө көрдөөн көрбүтүм да, туох да биллибэтэҕэ. Онон түөрт оҕобун илдьэ тыаҕа тахсан, ыанньыксыттаабытым. Оҕолорбор ким килиэп, ким сымыыт бэрсэн, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан, тутуһан сылдьыбыппыт. Саха дьоно ордук аһыныгастар. Бааһынайдар ити чааһыгар тыйыс буолуохпутун сөп. Сахаларбын туохха да биэрбэппин. Дьиэ-уот, таҥас-сап мөлтөҕө. Ардах түстэҕинэ, олорор дьиэбит тэстэн, ханна да барар сирэ суох киһи оҕолорбун наара орон анныгар саһыарарым. Оҕолорбун биирдиилээн иитиэххэ көрдүүллэрэ да, кими да бычыгырыппакка, барыларын бииргэ тутан улаатыннарбытым. Бу уон тарбах хамсанан, үлэлээн, сытыы-хотуу буоламмын, күн баччаҕа кэллим. “Өллөхпүнэ” диэтэхпинэ, улахан кыыһым саба саҥарар. Хайдах сыраласпыппын билэ-көрө сылдьыбыт киһи сыаналыыр буоллаҕа. Ийэттэн ордук күн сиригэр күндү суох. Мин күн баччаҕа диэри ийэм хаартыскатын сыллаан утуйабын, – диэн кырдьаҕас ыарахан кэмин ахтан, ийэтин санаан, хараҕа ууланар.
Төһө да сытыы буоллар, Таня сэлээрэ суоҕа. Уолаттар ыйыталлара, саастаах да дьон сананара. Эппитин курдук, Былатыанын сүтэрэн баран, балачча кыһалҕалаахтык олорбута. Олоҕу салгыыр баҕаттан 33 сааһыгар бэйэтиттэн 18 сыл аҕа огдообоҕо – Дмитрий Филиппов диэн нуучча киһитигэр – иккистээн кэргэн тахсыбыта. Дмитрий Львович бастакы олоҕуттан икки уол, биир кыыс оҕолордооҕо. Саҥа кэргэнин Тиит Арыыттан Сиинэҕэ көһөрөн киллэрбитэ. Татьяна киниттэн икки кыыстаммыта. Саамай кырата билигин 51 саастаах.
Сиинэҕэ Татьяна Митрофановна оҕуруотчуттар биригэдьиирдэринэн үлэлээбитэ. Кэргэнэ сылгыһыт, тырахтарыыс бэрдэ этэ. Биир кэмҥэ иккиэн нэһилиэк баанньыгын көрөн-истэн үлэлэппиттэрэ. Дмитрий Львович Аҕа дойду сэриитин бэтэрээнэ этэ. 1987 сыллаахха олохтон туораабыта.
Олоҕу олус таптыыбын!
Татьяна Митрофановна Сиинэҕэ олорор эрдэҕинэ олохтоох кулууп иһинээҕи “Реченька” ансаамбылга ыллыыра. 2012 сыллаахха сэрии огдооботун быһыытынан Дьокуускайга кыбартыыра ылан көһөн кэлиэҕиттэн, Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуот айымньытын дьиэтин иһинэн “Ямские бубенцы” ансаамбылга ыллыыр, үҥкүүлүүр, гостуруолларга сылдьар. Саас аайы өҥ сирдээх Өлүөхүмэ сиригэр кыыһыгар барар уонна иккис дойду оҥостубут Сиинэтигэр сайылыыр.
– Тэлэбиисэри көрөбүн, хаһыаты, бассаабы ааҕабын. Элбэх эми-тому испэппин. Биирдэ эмэ дабылыанньам тахсан ылар. Онтон атыным – этэҥҥэ. Быстах-остох абыраҕы тигэбин. Бэрэски, булочка астыыбын. Хаппыыстаны тууһуубун. Сир аһыгар кыралаан сылдьабын. Барыанньаны бэйэм оҥоробун. Ас астыырга санаммыт буоллаххына, кыыһырар, тымтар диэни умнуохха наада. Ити ордук тиэстэҕэ сыһыаннаах. Ол эмиэ – бэйэтэ тыыннаах, туһунан эйгэ. Чуумпуну, или-эйэни сөбүлүүр. Бурдук ас сымнаҕас буоларын уонна түргэнник курсуйбатын наадатыгар сымыытын элбэх гынабын. Уонна хайаан даҕаны ынах арыытын кутабын. Араас ытыйар, охсор тэриллэри туттубаппын. Илиибинэн мэһийэбин. Оттон мииним минньигэс буоларын туһугар эриэппэ луугу ыһаарылаан, эбэн биэрэбин. Биир сырыыга хаппыысталыыбын, иккиһигэр моркуоптуубун, ардыгар лапсалыыбын. Саха аһыттан саламааты, ымдааны сөбүлээн астыыбын.
Ансаамбылбар ыҥырдылар да, барабын. Кыргыттарбар хайаан да бурдук астаах тиийэбин. “Эмиэ кусоктаах кэллэ” дэһэллэр, үөрэллэр. Олорор уокуругум бэтэрээннэргэ аналлаах тэрээһиннэригэр мэлдьи сылдьабын. Олорон кэлбит олохпор үҥсэргээбэппин. Кимтэн да тугу да көрдөөбөппүн. 120 сааспар тиийэр баҕалаахпын. Аймахтарбар уһун үйэлээхтэр бааллар. Олору баппыт киһи! Ис сүрэхпиттэн этэбин: олоҕу олус таптыыбын! – диэн Татьяна Митрофановна кэпсэтиибитин түмүктүүр.
Киһи бу Орто дойдуга кимиэхэ эрэ наадалаах, туһалаах буоллаҕына, олоҕо суолталанар. Кырдьаҕас ийэлэрин, эбэлэрин оҕолоро хайдах курдук таптыылларын, харыстыылларын икки чаас кэриҥэ кэпсэтэр кэммэр көрөн бүк итэҕэйдим. Бу курдук хас биирдии ыал чэй өрөр, сүбэлиир-амалыыр, кэпсэтэр кырдьаҕастааҕа буоллар, норуот тулхадыйбат тулааһыннаныа, бигэ тирэхтэниэ, бараммат баайданыа этэ. Ол да иһин кырдьаҕастарбытын харыстыаҕыҥ, хас атаарар күммүтүн сыаналыаҕыҥ! Оттон саастаах дьоммутугар Эбээ Таанньа холобурун батыһан, дьаҥҥа-дьаһахха хаарыйтарбакка, санааҕа-онооҕо баттаппакка, үөрэ-көтө, туһалыы, түбүгүрэ сылдьалларыгар баҕарыаҕыҥ!
Оксана Жиркова
