Быйылгыттан соцхантараак Арассыыйа бары эрэгийиэннэригэр киирдэ. Оттон Саха сиригэр 2010 сылтан көдьүүстээхтик үлэлиир. Үксүгэр социальнай хантараагы оҕолоох ыаллары кытта бэйэ дьыалатын тэринэргэ түһэрсэллэр.

Былырыын соцхантараакка уопсайа 303 мөл. солк. көрүллүбүт. Быйыл ити суума икки төгүл үрдээбит. Ол эбэтэр, федеральнай кыттыгас үбүлээһин суотугар, 607 мөл. солк. тэҥнэспит. Онон 2021 сылга биэс тыһыынча кэриҥэ дуогабары түһэрсэр былааннаахтар.

Даҕатан эттэххэ, Саха сиригэр элбэх ыал соцхантараак туһунан татым өйдөбүллээх. Ол курдук, дьон бу өйөбүл туохха туттулларын, хайдах бэриллэрин туһунан ситэри билбэт. Ону баара, судаарыстыба көмөтүнэн ханнык баҕарар биисинэс идиэйэни олоххо киллэриэххэ сөп. Холобур, Бүлүү куорат элбэх оҕолоох ыала Афанасьевтар халадьыас оҥорор сыах арыйан, эбии дохуот киллэринэр бэртээхэй суолу тобулбуттар.

Кыһалҕаҕа кыһарыйтаран

Любовь уонна Альберт Афанасьевтар Бүлүү куоракка олороллор. Кинилэр аҕыс оҕолоохтор. Онтон үс бастакылара хайыы үйэ устудьуоннар. Бу ыал соцхантараак көмөтүнэн бэйэ дьыалатын тэриммиттэр.

– Бэйэм буҕаалтыр идэлээхпин. Кэргэним “Сахателекомҥа” электромонтерунан үлэлиир. Ыал буолан баран, утуу-субуу оҕолонон, уһуннук дьиэҕэ олорорго күһэллибитим. Инньэ гынан, харчыга олох ыктара сылдьыбыппыт. Аны, 2013 сыллаахха ипэтиэкэ ылбыппыт. Үлэбэр тахсаары гыммытым эрээри, кыаллыбатаҕа. Элбэх кыра оҕо көрүүтэ-истиитэ, түбүгэ үгүс. Онон “тугу эмэ гыннахха сатанар” диэн толкуйдар киирэр буолбуттара, – диэн Любовь Константиновна кэпсээтэ.

Ыал ийэтэ, кыһалҕа кымньыылаан, бастаан бэрэски буһаран, тэрилтэлэри кэрийэ сылдьан атыылаабыт. Дьон Афанасьевтар ньыгыл эттээх бэрэскилэрин аһара сөбүлээбит. Онон 2013 сыллаахха Любовь бэйэ дьыалатын тэринэргэ санаммыт уонна бастакы соцхантараагын түһэрсибит. Ол харчытынан ас астыыр тэриллэри атыыласпыт.

Бастакы хардыылар

– Соцхантараагы ыларбар, биисинэс былаан суруйан көмүскээбитим. Онон оборудование атыыласпыппыт. Аны, ити сыл күһүнүгэр, кэргэммин кытта халадьыас астаан атыылыырга бы­һаарыммыппыт. Кини миигин бары са­ҕа­лааһыммар өйүүр эрэллээх доҕорум, – диэн Любовь салгыы сэһэргээтэ.

Урутаан эттэххэ, Афанасьевтар туохтан да толлон, чаҕыйан турбат хорсун ыаллар. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн оннук эрэ буоллаҕына, аныгы уустук үйэҕэ оҕолорун атахтарыгар туруорар кыахтааҕын өйдөөбүттэр. Онон Любовь уонна Альберт “дьол хараҕа суох” диэн девизтээх туохха барытыгар киирсэн иһэллэрин сөбүлүүллэр. Онуоха урбаанньыт быһыытынан бастакы хардыыларын оҥороллоругар чугас доҕотторо, аймахтара сүрүн күүс-көмө буолбуттар.

– Бастакы халадьыаспытын доҕот­торбут уонна аймахтарбыт амсайбыттара. Аны туран, “Байдам” маҕаһыын хаһаайыттара Күннэй уонна Тимур Буслаевтар күүскэ өйөөбүттэрэ. Кинилэргэ, чугас доҕотторбутугар уонна биисинэскэ сирдээн киллэрбит улуустааҕы социальнай харалта үлэһиттэригэр, махталбыт муҥура суох. Ол курдук, халадьыаспыт доҕотторбут Буслаевтар маҕаһыыннарыгар атыыланар. Олохтоохтор сонун бородууксуйаны тута сэҥээрбиттэрэ, хамаҕатык атыылаһа үөрэммиттэрэ, – диэн ыал ийэтэ били­һиннэрдэ.

Ити кыра ситиһииттэн кынаттанан, 2016 сыллаахха, Афанасьевтар иккис соцхантараагы түһэрсибиттэр. 190 тыһ. солк. суумалаах өйөбүлгэ тиксибиттэр. Онон үлэлиир баҕалаах ыал олорор дьиэлэригэр сыһыары тутуу оҥорбуттар. Бэлиэтээн эттэххэ, СанПиН ирдэбилинэн, дьон аһыыр аһылыга туспа дьиэҕэ-уокка астаныахтаах.

Оттон 2017 сыллаахха Любовь Константиновна Дьарыктаах буолуу киинин хайысхатынан 150 тыһ. солк. уонна 2019 сыллаахха, номнуо урбаанньыт быһыытынан, улуус дьаһалтатын 500 тыһ. солк. суумалаах көмө­түгэр тиксибит. Манан Афанасьевтар тиэргэннэрин иһигэр туспа сыах туппуттар, эбии саҥа тэрил атыыласпыттар.

Хаачыстыба туһугар

– Саамай кыра оҕом балтараалаах. Арыый улахаттарбыт дьыссаакка сылдьаллар, оскуолаҕа үөрэнэллэр. Онон оҕолору илдьэр-аҕалар элбэх бириэмэни ылар. Инньэ гынан, киһи бэйэтигэр үлэлиирэ ордук эбит, – диэн элбэх оҕолоох ийэ санаатын үллэһиннэ.

Афанасьевтар дьоҕус биисинэстэрин бары көмөлөөн сайыннараллар. Альберт сүрүн үлэтин быыһыгар хаһаа­йыстыбаннай уонна батарыы боппуруостарын ситиһиилээхтик быһаарар. Оттон Любовь астааһыныгар сылдьар.

– Өскөтүн дьиэ кэргэн урбаанынан дьарыктанар буоллаҕына, олоҕо-дьаһаҕа барыта биир систиэмэлэнэн хаалар эбит. Ким туох эбээһинэстээҕин барытын чопчу билэр. Бэйэбит дьиэ кэргэммит туһугар үлэлиир-хамсыыр буоламмыт, сүрэҕэлдьээбэккэ үрдүк хаачыстыба туһугар үлэлиибит. Инньэ гынан, билиҥҥитэ биисинэспит этэҥҥэ сайдан иһэр. Ханнык баҕарар дьыалаҕа бастаан ылсыахха уонна тохтоон хаалымыахха эрэ наада, – диэн Любовь Константиновна дьиэ кэргэнин биисинэһин сүрүн кистэлэҥин арыйар.

Минньигэс халадьыас

Этэн аһарбыппыт курдук, Афанасьевтар халадьыастарын дьон-сэргэ сөбүлээн атыылаһар. Дьэ, минньигэс халадьыас кистэлэҥэ туохха эбитий?

Ону баара, улахан кэмиэрчэскэй кистэлэҥ суох. Састааба олус судургу, ол эрээри барыта “натуральнай”. Любовь халадьыас үс көрүҥүн астыырын кэпсээтэ. Ол курдук, сүөһү, убаһа уонна сибиинньэ туйахтарыттан астыыр эбит. Манна, “идеальнай” ырысыабы буларга, биллэр учуонай, тыа хаһаайыстыбатын билимин дуоктара, саха төрүт аһын тарҕатааччы Константин Степанов үтүө сүбэһит уонна көмөлөһөөччү буолбут. Киниэхэ эмиэ Афанасьевтар махталлара муҥура суох.

– Халадьыаспыт минньигэс амтанын сүрүн кистэлэҥэ – кэриэрдиигэ. Альберт, сайын буоллун, кыһын буоллун, өбүгэ үтүө үгэһин тутуһан, туйахтары кутаа уот суоһугар кэриэрдэн ыраастыыр. Паяльник курдук тэриллэри хаһан да туттубат. Ол иһин туйахха туора сыт-сымар, гаас амтана иҥэн хаалбаттар. Инньэ гынан, халадьыаспыт минньийэн тахсар. Аны, аһара тумалаабаппыт. Кыратык туус, чосунуок уонна биэрэс эрэ эбэбин. Маны таһынан, сыанатын үрдэппэппит. Дьон ыарырҕаппатын курдук удамыр сыананы тутабыт. 500 гр ыйааһыннаах халадьыаһы 120 солк. атыылыыбыт. Күҥҥэ уопсайа 5-6 киилэни астыыбыт. Нэдиэлэҕэ алта күн үлэлиибит. Бэйэбит холбутугар сөптөөх дохуоту, хамнаһы аахсабыт, – диэн Любовь Константиновна сэһэргээтэ.

Афанасьевтар сылга биэс сүүсчэкэ туйаҕы хаһаанал­лар. Күһүн, идэһэ кэмигэр, кэ­пэ­рэтииптэри кытта дуога­бар­даһан кэбиһэллэр. Онно үксүн Бүлүү улууһун өрүс уҥуоргу нэһилиэктэрин кытта үлэлэһэллэр. Биир туйаҕы 100 солк. атыылаһаллар. Оттон биир туйахтан 2 лиитэрэ халадьыас тахсар. Мантан сирдэтэн, урбаан төһө барыстааҕын бэйэҕит суоттуоххутун сөп.

– Халадьыаһы оҕолоох уонна саастаах дьон хамаҕатык ылаллар. Кини харахха, сүһүөххэ, тириигэ, куртахха олус туһалаах. Оҕо улаатарыгар көмөлөһөр. Оттон кырдьаҕас дьоҥҥо сүһүөхтэрин, тымырдарын бөҕөргөтөр. Уопсайынан, халадьыас киһи доруобуйатыгар эргиччи туһалаах ас. Элбэх иҥэмтэлээх бэссэстибэлээх. Онон киһи күннээҕи аһылыгар баар буолара олус үчүгэй, – диэн Любовь Константиновна быһаарда.

Инникитин Афанасьевтар сыахтарын үлэтин кэҥэтэр былааннаахтар. Ол курдук, халадьыаһы таһынан бытархай полифабрикаттары оҥорор баҕалаахтар. Онуоха биһиги хорсун ыал былааннарын олоххо киллэрэригэр бүк эрэллээхпит.

Урбаан аартыга аһаҕас

Билигин соцхантараак хайысхата уонна харчытын кээмэйэ сыллата үрдүү турар. Онон ыаллар ханнык баҕарар биисинэс идиэйэлэрин олоххо киллэрэр кыахтаахтар. Онно кинилэртэн биисинэс былаан уонна үлэлиир баҕа санаа эрэ ирдэнэллэр. Оттон биир идиэйэни, киһи дьиэ кэргэнин туһугар, ама, төрөтүө, толкуйдуо суоҕа дуо?

Илья ОКОНЕШНИКОВ.