Нуучча аатырбыт худуоһунньуга Валентин Серов “Персиктээх кыыс” (“Девочка с персиками”) хартыынатыттан көрөн олорор оттомноох кыысчаан дьылҕата Саха сирин кытта хайдах сибээстээҕин билээччи аҕыйах буолуо... Ол туһунан, ааҕыҥ.
Абрамцево
Баай атыыһыт Савва Мамонтов тимир суолу туттарбыт, кэскиллээх бырайыактары саҕалаабыт, сонуну, саҥаны олоххо киллэрэр Арассыыйа кыахтаах урбаанньыттарыттан биирдэстэрэ этэ. Ону кытта Арассыыйа ускуустубата аатырарыгар элбэх үтүөнү оҥорбут, талааннаах дьону өйөөбүт меценат буоллаҕа. Абрамцево диэн аатырбыт уһаайбаларыгар ким-ким сылдьыбытаҕай, хонон-өрөөн ааспатаҕай! Тургенев, Аксаков, Хомяков олорон ыалдьыттаабыттара, худуоһунньуктар Коровин, Суриков, Васнецов, Врубель, Репин “бэйэ дьоно” этилэр... Абрамцево ускуустуба, муусука, култуура эргийэр киинэ этэ.
""Персиктээх кыыс" - Вера Мамонтова
Түгэни үйэтитэн
Валентин Серов Мамонтовтарга уолларын кэриэтэ этэ, баара суоҕа 22 эрэ саастааҕа, аатыра илигэ. Биирдэ 12 саастаах Вера Мамонтова таһырдьаттан оонньоон, сүүрэн-көтөн киирбитин, чоҕулуспут харахтарын, тэтэркэй имин, чаҕылыйа сылдьар үөрүүтүн көрөн, түгэни мүччү түһэримээри, кыыһы көрдөһөн, хартыына бастакы омоонун ойуулаан барбыта... Кыысчаан сөбүлэһэн, хас да ый “олорон” биэрбитэ. “Персиктээх кыыс” тутатына аатырбыта, эдэр худуоһунньукка киэҥ аартыгы арыйбыта. Билигин даҕаны бу хартыынаны көрөөрү түмэллэргэ тыһыынчанан дьон тоҕуоруһар.
Вера Мамонтованы худуоһунньуктар бары да сөбүлээн суруйаллара. Суон сураҕырар нуучча худуоһунньуктара В.Васнецов, М.Врубель хас даҕаны хартыыналарыгар кыыс омоонун көрүөххэ сөп. Васнецов аатырбыт “Аленушка” хартыынатын суруйарыгар “мин Вера дьикти харахтарын саныырым” диирэ. Ол курдук, нуучча кыыһын абылаҥын, ураты майгытын холустаҕа тиэрдэргэ улуу худуоһунньуктар эдэркээн Вера Мамонтова уобараһын туһаммыттара.
В. Мамонтова М.Врубель хартыынатыгар
“Атыыһыт кыыһа кийиит буолбат!”
Урбаанньыт Мамонтовтар уопсастыбаҕа аһаҕас, норуот туһугар ыалдьар, демократтыы көрүүлээх этилэр. Вера устуоруйаны, литэрэтиирэни сэргиирэ, лиэксийэлэргэ сылдьара, дьадаҥыга-кыаммакка көмөлөһөн, оҕо холуонньаларын, оскуолалары тэрийэн сүүрэрэ-көтөрө. Ханна да буоллар, кини тула мэлдьи элбэх киһи тоҕуоруһара. Ити уопсастыбаннай үлэҕэ сылдьан, кини Лидия Самариналыын билсэн, дьүөгэлии буолбуттара. Оттон Лида убайа Александр Вераны көрдө көрөөт, сүрэҕин туттарбыта, күүскэ таптаабыта...
Самариннар – Арассыыйа тулааһына буолбут былыргы аҕа ууһуттан силистээхтэрэ. Ийэлэрин өттүнэн, аатырар Ермоловтары кытта уруулуулара. Кимтэн да, туохтан да толлубат, тутулуга суох, көнө майгылаахтара. Хаһан да хаптаҥныы сылдьыбат, Аҕа дойдуларын туһугар сэриигэ, земствоҕа, эбэтэр духуобунай үлэҕэ – бүүс бүтүннүү бэринэн сулууспалыыр чиэс диэн иҥпит дьоно этилэр. Дьэ, ол аҕа баһылыга Дмитрий Федорович Самарин “столбовой” дворяннар атыыһыттары кытта урууласпаттар” диэн уола Вераны кэргэн ыларын мас-таас курдук бобон кэбиспитэ. Дьиҥэ, атыыһыттар дворяннары кытта чугаһаспыт кэмнэрэ этэ да... Александр аҕатын ытыктыыра бэрт буолан, кини тылыттан тахсыбатаҕа.
Кэргэннии Самариннар
Кылгас дьол
Аҕалара эмискэччи суох буолбутугар, уол ийэтэ холбоһоллоругар сөбүлэҥин биэрбитэ. Эдэрдэр 1903 сыллаахха сыбаайбалаан, утуу-субуу үс оҕоломмуттара. Хомойуох иһин, кинилэр дьоллоро уһаабатаҕа. 1907 сыл бүтүүтэ Вера сэбиргэхтэтэн, үс хонук эрэ ыалдьыбыта... Тулаайах хаалбыт кырачааннары балта көрө ылбыта. Тапталын сүтэрбит Самарин уонна кэргэннэммэтэҕэ. Кэргэнин кэриэһигэр Абрамцевоттан чугас Хараам туттарбыта.
Александр Дмитриевич үлэҕэ төбөтүн оройунан түспүтэ. Кинини Москуба күбүөрүнэтин дворяннарын салайааччытынан талбыттара. Кыамматтарга-түгэммэттэргэ көмөлөһөн, элбэх үлэ ыыттарара. Аан дойду 1 сэриитин ытылҕана саҕаламмытыгар Самарин Арассыыйатааҕы Кыһыл Кириэс сүрүн боломуочунайынан анаммыта. Тэрийэр дьоҕура, сатабыла, администратор быһыытынан талаана фроҥҥа уонна тыылга лазареттары, саньытаарынай этэрээттэри, бааһырбыт саллааттары тиэйэр пуойастары тэрийиигэ туһаайыллыбыта. “Биһиги аҕабытын сэдэхтик көрөрбүт”, – диэн ахтар кыыһа Лиза.
А.Д. Самарин кыыһын кытта
Распутины утары
Ити сылларга ыраахтааҕы дьиэ кэргэнигэр Распутин сабыдыала күүһүрэн, аны судаарыстыбаннай дьыалаҕа орооһон барбыта. Арассыыйа чиэһинэй дворяннара онтон абаран, ыраахтааҕыга тылларын-өстөрүн тиэрдэргэ, “хараҕын арыйарга” санаммыттара. Элбэхтэн сүүмэрдээн, Александр Самарины илдьитинэн анаабыттара. Тылын-өһүн эрдэттэн бэлэмнээн, чочуйан, кини ыраахтааҕылыын биир бииргэ көрсүөхтээҕэ. Самарин нуучча дьоно саныыр санаатын, этэр этиитин ыраахтааҕыга тугу да кистээбэккэ тиэрдибитэ эрээри, Ньукулай II онтон туох даҕаны түмүгү оҥостубатаҕа.
Ыраахтааҕыга кини чугас киһитин туһунан чахчыны тиэрдэр манан дьыала буолбатаҕа өйдөнөр. Ол да буоллар, ыраахтааҕы кини чиэһинэйин сыаналаан, итэҕэйэн, А.Д. Самарины Сибэтиэй Синод обер-борокуруорунан (бу сиэркэп миниистирэ, бырабыыталыстыба чилиэнэ диэн – НГ) буол диэн көрдөспүтэ. Самарин санаатын аһаҕастык уонна чиэһинэйдик этэр буолан, ити үлэҕэ уһаабатаҕа. Распутин Самариҥҥа чугаһыы сатаабытын, илиитин даҕаны биэрбэтэ диэн ахталлар. Сарыысса Александра Федоровна Распутины хайдах өрө тутарай да, соннук күүскэ Самарины абааһы көрөрө. Сыыйа, Распутины сөбүлээбэт дьон бары былаастан туоратыллыбыттара. Тутаах дуоһунастарга түбэһиэх, чиэһинэйэ суох дьон кэлбиттэрэ. Ол Арассыыйаны туохха аҕалбытын билэбит...
Өрөбөлүүссүйэ уонна итэҕэл
Дьиктитэ диэн, ытылҕаннаах кэмнэр чугаһаан истэхтэрин аайы, бу күөгэйэр күнүгэр сылдьар, байыаннай да, тэрийэр, салайар үлэҕэ даҕаны дьоҕурдаах киһи итэҕэл суолугар улам чугаһаан, бигэтик үктэнэн испитэ. Кини бырабыыталыстыба уруккулуу салайан олороро кыаллыбатын, сотору барытын өрө сүргэйэр өрөбөлүүссүйэ буолуохтааҕын өйдүүрэ. Ити сылларга кини Бүттүүн нуучча православнай таҥаратын дьиэтин мунньаҕын (Собор) тэрийэр үлэҕэ сылдьыбыта. Бэйэтин уһулуччу кыаҕын, өйүн-санаатын көрдөрбүтэ, онон 1917 сыл Москуба митрополитыгар хандьыдаатынан соһуччу туруораннар, куолас тэҥнэһэн эрэ талыллыбакка хаалбыта. Кини таҥара үлэһитэ буолбатах, “светскэй” киһи эрээри, дьоҥҥо духуобунай сабыдыала оннук күүстээх, бары өттүнэн эҥкилэ суох этэ, онон да дьон кинини итэҕэйдэҕэ.
***
Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэннэ Самарин Москубатааҕы таҥара дьиэлэрин Сэбиэтин салайбыта. Оччолорго таҥара дьиэлэрэ элбэхтэрэ, “сиэркэби судаарыстыбаттан араарыллыахтаах” диэн боппуруос сытыытык турара. Саҥа былаас итэҕэл үрдүк өһүөлээхтэрин сойуолаһан барбыта. 1918 сыл Самарины ВЧК тутан, хаайыыга бырахпытын, доҕотторо Ф.Э.Дзержинскэйгэ этэн босхолоппуттара. Кини таҥара дьиэлэрин урусхаллаппат, ыстарбат буола сатыыра. Өстөһүүнү итэҕэлинэн кыайыахха сөп диирэ. Онон, “бырабыытылыстыба ыытар үлэтин утарар” диэн буруйдаан 1919 сыл сайыныгар иккиһин хаайбыттара уонна “көстөн турар буруйу оҥорботоҕун иһин, саамай кутталлаахтара кини”, “итэҕэлин күүһүнэн дьоҥҥо холобур буолар, саҥа олоҕу тутарга мэһэйдиир, онон ытан өлөрөргө” диэн уураахтаабыттара.
А.Д. Самарин
Онуоха суукка дьикти буолбута. Бүтэһик тыл биэрбиттэригэр, Александр Самарин: «процесс, который здесь разбирался, является не моим личным процессом, ... а процессом «за Бога» и «против Бога». И я, пользуясь предоставленным мне словом, открыто заявляю: «я – за Бога», и какой бы приговор ... мне ни вынесли, я приму этот приговор как приговор свыше, как ниспосланную мне возможность делом подтвердить то, что составляет смысл и содержание всей моей жизни”, – диэн эппитэ. Ити кэннэ өлөрүүнү 2 сыл хаатырганан солбуйбуттара. Хайдах курдук бигэ санааный, күүстээх итэҕэлий, чиҥ, ыраас дууһаный! Саалаҕа истэн олорбут дьон туттуммакка, долгуйан ытаһан барбыттара диэн суруйаллар.
Саха сиригэр көскө
1925 сыл Арассыыйа сиэркэптэрин бииргэ түмэр сыаллаах Данилов манастыырыгар мунньах буолбутун “былааһы утары саагыбар тэрийдилэр” диэн, кыттыбыт дьону барытын тутан ылан хаайбыттара. 9 ый Бутыркаҕа хаайа сытан, доппуруостуурга билиннэрэ сатаан, үлтү сэймэктээн баран, Самарины архиепископ Гурийы кытта Саха сиригэр үс сылга көскө ыытарга быһаарбыттара. “Аҕабыт дьүһүнэ уларыйан хаалбыт этэ... Хайдах тулуйбутун киһи сөҕөр... Хаайыылаахтары хаһан эрэ эһэм Савва Мамонтов туттарбыт Ярославскай баксаалыттан атаарбыппыт”, – диэн ахтар кыыһа. Самарин доппуруоска кими да уган, тыллаан биэрбэтэҕэ, бэйэтин монархистыы көрүүтүттэн аккаастамматаҕа, “мин саҥа былааһы, сокуону утарар тугу да гымматаҕым” диирин энчирэппэтэҕэ. 1926 сыл “Миэхэ бу күннэргэ мэлииппэ эрэ көмөлөһөр, – диэн суруйбута баар. – Мэлииппэ аахтахпына, санаалыын бөҕөргүүбүн, тулам барыта сырдыырга дылы, туох баар эрэй-муҥ барыта умнуллар, сүтэр, ону барытын бу Таҥара ыйааҕа дии саныыбын”... Итэҕэл күүһэ диэн итини этэн эрдэхтэрэ!
Тыйыс дойду үтүө дьоно
Сааскыттан ыла, ханна сатыылаан, ханна массыынанан айаннаан, кэмниэ кэмнэҕэс балаҕан ыйын 2 күнүгэр Дьокуускайга тиийбиттэр. Онно кинилэри олус сылаастык көрсүбүттэрин Самарин сөҕөн суруйбут. Сыылкаттан суруктарын былаһын тухары кини Дьокуускайга үтүө санаалаах дьон хайдах курдук көмөлөһөрүн, аһынан-үөлүнэн, таҥаһынан-сабынан хааччыйарын, босхо дьиэ булан биэрбиттэрин, о.д.а. үгүстүк ахтар, махтанар уонна “кинилэр үтүөлэрин тугунан, хайдах төлүөхпүтүй” диир.
Сороҕор, киһи уйадыйар түгэннэрин ахтар: “Бүгүн мин төрөөбүт күнүм, онуоха икки улахан бөрүөк буһаран бэлэхтээтилэр. Биирэ моонньоҕон барыанньалаах, биирэ бискибиит”. Дьиэтиттэн, дьонуттан тэлэһийэ сылдьар, бырааба быһыллыбыт киһиэхэ маннык тыйыс дойдуга дьон сылааһа, үтүө сыһыана хайдах курдук көмөлөстөҕө, санаатыгар санаа, күүһүгэр күүс эптэҕэ буолуой! Бэл, ГПУга эйэҕэстик көрсүбүттэр, “биир нэдиэлэ олоххутун булунуҥ, сынньаныҥ, онтон кэлээриҥ” диэн ыыппыттар. “...Господь не оставляет нас Своей милостью; всюду посылает нам добрых людей в помощь”, – диэн суруйар кини.
***
Дьокуускайга ити сылларга Троицкай собуор, Никольскай кылабыыһатааҕы, Предтеченскэй, Богородскай сиэркэптэр үлэлииллэрэ. Онно сыылынайдары хаһан баҕарар кэлэн сулууспалыырга, үлэлииргэ ыҥырбыттара. Балаҕан ыйын 8 күнүгэр сыылынайдар Троицкай собуорга бастакы сулууспаны ыыппыттар. Самарин онно сүрдээх элбэх киһи тоҕуоруспутун, кинилэри чугас дьоннорун курдук күүппүттэрин, бэйэтэ да олус долгуйбутун, сахалар элбэхтэрин, кинилэр итэҕэллэрэ күүстээҕин уонна духуобунай дьону ытыктыылларын туһунан ахтыбыта баар.
Быраас Бушков быыһаабыта
“Якутск, весь деревянный город, каменных домов не более 10-15, ни одной мощеной улицы, дома все почти одноэтажные... Есть телефон и во всех домах, даже самых убогих, электричество, еще дореволюционное. Почва здесь вся мерзлая и оттаивает летом не более как на 2-3 аршина. ...все пьют круглый год ледяную воду, т. е. из оттаянного льда.
В городе не более 8-10 тысяч жителей, громадное большинство якуты, ходишь, точно в Монголии или Японии, и все почти на одно лицо, особенно женщины и маленькие дети, последние бывают очень милы, я в них всегда вижу... милую японскую куклу...”, – диэн Самарин суруйар.
1928 сыл тохсунньу бүтүүтэ, оһоҕоһунан баалатан, улаханнык ыалдьыбытыгар саха бырааһа Пантелеймон Бушков кэргэниниин дьиэлэригэр олордон эмтээбиттэрэ биллэр. Ыарыыта ааспатын, балыыһаҕа кэпсэтэн киллэртэрбиттэр, атропин диэн дэписиит эмп булан укуоллаппыттар. Баҕар, эпэрэссиийэ оҥоруохпут дии сылдьыбыттара, хата, онно тиийбэккэ үтүөрбүт.
Итини барытын эмиэ махтанан суруйбута баар.
“Саха кэскилэ”. Аммосов өҥөтө
“Здесь, между прочим, есть ряд учреждений научного характера – музей, архив, исследовательское общество...они охотно поддержат нашу просьбу о предоставлении нам занятий в архиве”. Ити Самарин “Саха кэскилэ” уопсастыбаны этэр. Балаҕан ыйын 10 күнүгэр “Саха кэскилэ” уопсастыба бэрэссэдээтэлин э.т. уруккута Гурий Казаҥҥа билсибит Григорий Александрович Поповы нөҥүө “миигин билим чинчийиилэригэр туһаныаххытын сөп дуо?” диэн көрдөһөн ыйыппыт. Ити уустук боппуруоһу оччолорго Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлэ, сотору “Саха кэскилэ” уопсастыба сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ буолбут М.К. Аммосов эрэ быһаарыан сөбө (кини “Саха кэскилигэр” 1927-1928 сс. бэрэссэдээтэл этэ). Г.А. Попов Гурий көрдөһүүтүн кини аатыгар ыытан “маны туох диэн быһаараҕын?” диэн ыйыппыт.
Онуоха М.К. Аммосов: “Совсем невозможно до поры до времени взять под свое покровительство Степанова (Гурия) и Самарина. Они должны доказать своим делом право на официальную поддержку “Саха Кэскилэ» диэбит суруга баар. Сэбиэскэй былаас утары саагыбарга буруйдаммыт дьону туох диэн көрдө көрөөт, сорудахтаан барыахтарай? Онон, Максим Кирович итинник быһаарбыта, онтон салгыы “бэйэлэрин үчүгэйдик көрдөрдүлэр” диэн өйөөбүтэ сөптөөх быһаарыы этэ. Улахан салайааччы киһилии быһыыта.
Бётлингк үлэтэ
Самариннаах Гурий Отто Н. Бетлингк «Yakutische grammatik» (1851 с.) үлэтин тылбаастыырга быһаарбыттара. Гурий монголовед этэ, илиҥҥи, түүрдүү сорох тыллары, оттон Самарин ньиэмэс тылын билэрэ. Сэбиэт бастакы холонууларын “наадалаах дьыаланы оҥорбуттар” диэн, кинигэлэри дьиэлэригэр ылан туһанарга көҥүллээбитэ. Онтон ыла “Саха кэскилэ” уопсастыба ыстааты таһынан үлэһиттэрэ буолан, тылбаастарын иһин ыйга 20 солк. харчы ылаллара. Ол кинилэри хайдах абыраабыта буолуой!
Самарины ГПУлар ыҥыран, “Бүлүүгэ көскө бараҕын” диэбиттэрин “Саха кэскилин” сэбиэтэ “А.Д. Самарины манна хаалларарга көрдөһөргө уонна бу дьыаланы М.К. Аммосов тустаах уорганнарынан быһаартарарыгар” диэн уурахтаабыта. Ол кэннэ: “Сэбиэт көрдөһүүтэ ылыллан, Дьокуускайга хаалар буоллум”, – диэн суруйбута баар. Ол эбэтэр, М.К. Аммосов көмөтүнэн боппуруос быһаарыллыбыт, кырамаатыка тылбааһа салгыы оҥоһуллар буолбут. Дьэ хайдаҕый?!
Дьиҥэ, бу Бетлингк үлэтэ олох уустук үлэ буоллаҕа. Ону добуочча тылбааһы оҥорбуттар эбит. “1. Нами переведены все 786 §§ Грамматики, из них 708 переписаны набело, а остальные 74 §§ (27 страниц) еще не переписаны и имеются только в черновиках. 2. Прокорректировано и окончательно исправлено нами 167 §§”.
Сүппүт тылбаас
Кинилэр тылбаастара бүтэрэ олох чугаһаабытын туһунан бу Лениградка тиийбит тэлэгирээмэ туоһулуур: “27 июля 1928 г. Ленинград, КЯР, Профессору Виттенбургу. Перевод грамматики Бетлингка закончен размножить Якутске возможно только стеклографе крайне ограниченном количестве других технических возможностей нет тчк Саха Кэскилэ просит выяснить возможно ли издание Ленинграде каких условиях может ли вообще Якуткомиссия принять участие издании части расходов благоволите сообщить. Совет общества”.
Хомойуох иһин, 1928 сылтан ГПУ сыһыана “атын санаалаахтарга” тыйыһырбыта. Гурийы Бүлүүгэ, Самарины Өлүөхүмэҕэ көскө ыытарга уураахтаабыттара. Тылбаас ситэ илик диэн эппиттэрин истибэтэхтэрэ. Билигин бу тылбаас дьылҕата ханна тиийбитэ биллибэт. ГЧИ учуонайыгар тахсан ыйытыллыбыты, “исписэлиистэр бу туһунан билбэттэр” диэбитэ хомолтолоох.
***
Архиепископ Гурий манна көскө олорон, хас да ыстатыйаны суруйбута биллэр, бу саха тылыгар, этнографияҕа сыһыаннаах үлэлэр эбит. Олор СӨ Национальнай архыыбыгар, сороҕо “Саха кэскилэ” сурунаалга бэчээттэммитэ бааллар. «Синтаксис якутского языка (по О. Бетлингку)» (1927 г.), «Якутский язык в его отношении к тюркскому и монгольскому языкам. Жизненные аффиксы якутского языка, участвующие в образовании и изменении слов» (1928 г.) диэн о.д.а. Гурий 1930 сыллаахха от ыйыгар босхоломмут, хос хаайыллан, 1938 сыллаахха Новосибирскай лааҕырыгар ытан өлөрүллүбүт.
Аҕатыгар сыылкаҕа
Лиза Самарина ыарахаттартан, ыраах айантан чаҕыйбакка аҕатыныын сыылка ыар сылларын атаарбыта. 21 саастаах Лиза Дьокуускайга 1927 сыллаахха күһүн тиийэн кэлбитэ, Статуправлениеҕа үлэҕэ киирбитэ. 1928 сыл күһүнүгэр кинилэри Өлүөхүмэҕэ көһөрбүттэрэ. Онно аттакыларга дьиэ куортамнаан олорбуттара үһү. “Аҕам балыыһа быраастарыгар ньиэмэс тылын үөрэтэрэ, мин оскуолаҕа бибилэтиэкэрдиирим, сэкирэтээрдиирим, аангылыйа тылын үөрэтэрим. Ол эрээри үлэһиттэргэ “чыыска” ыытан, миигин ханна да үлэҕэ ылбат курдук, ууратан кэбиспиттэрэ. Онон, тугу сатыырбынан, айахпын булунарым: иистэнэн, баайан, суорҕан тигэн. Сыылкабыт бүтүөхтээх кэмэ чугаһаабыта. Алта улахан куоракка олохсуйарбыт бобуллара, онон, чугас дьоммут Костромаҕа тиийиҥ диэн, онно аттаммыппыт”, – диэн ахтыбыт. А.Д. Самарин Костромаҕа олорон, эмиэ хааллыбыта. Сирдээҕи олоҕо 1932 сыллаахха быстыбыта.
***
Ити курдук, устуоруйаҕа киһи билбэт түгэннэрэ тахсан кэлэ тураллар. Арассыыйа биир чулуу диэйэтэлэ, ытылҕаннаах кэмнэргэ дойдутугар иэһин, бигэ санаатын уонна итэҕэлин булгуруппатах Александр Дмитриевич Самарин дьылҕата таптыыр кэргэнэ Вера Мамонтова аатырбыт мэтириэтинээҕэр киэҥник биллибэтэр да, онтон хаалсыбат чаҕылхай олох туоһута буолар.
Нина Герасимова бэлэмнээтэ.
(“Воспоминания об отце” Е.А. Самарина-Чернышева ахтыытыттан, А.Д. Самарин суруктарыттан, “История Якутска”, “Саха кэскилэ” сурунаал 1928 сыл (Национальнай бибилитиэкэ пуондатыттан), СӨ Национальнай архыыбын ыстатыйата, көҥүл туһаныыга сылдьар матырыйааллар туһанылыннылар. Национальнай бибилэтиэкэҕэ, периодика салаатыгар, Е.С. Шишигиҥҥэ туспа махтал).
