МТС: тиэриллибит кырыс

“МТС диэн тугуй?” диэтэххэ, билиҥҥи көлүөнэ төлөпүөн сибээһин саныа. Оттон ааспыт үйэ 30-50 сылларыгар, МТСтар күүстээх экэниэмикэлээх модун дойдуну тутар тэрилтэлэр этилэр. Бастакы МТСтар ССРСка тыа хаһаайыстыбатын реформалыыр сылларга холкуостары кытта тэриллибиттэрэ. Саха сиригэр хайдах этэй?

Ол туһунан Элгээйитээҕи МТС туһунан ааҕыҥ.

Устуоруйаттан

МТСтар кыһыл илиинэн үлэ­лээн олорбут тыа сирин дьо­нугар өрөбөлүүссүйэ, олох уларыйыытын дьиҥнээх кэрэ­һиттэрэ этилэр. Бастаан бу “аахсыйалаахтар уопсастыбаларын” кэриэтэ этэ, онтон сотору судаарыстыбаннай тэрилтэ буолбуттара. МТСтар саҥа тэриллибит дьадаҥы холкуостарга тиэхиньикэ уларсаллара, өҥө оҥо­рол­лоро. Холкуостар ол иһин МТСтарга бигэргэммит сыананан төлүүллэрэ, кэлин “бартерынан” эмиэ төлөһөр буолбуттара: бурдугунан, бородууксуйанан.

МТСтар көлөнү эрэ уларсыбат этилэр – кинилэр тыа сиригэр экэниэмикэни уонна үлэни хамсатааччы, сүрүннээччи буолбуттара. Бэл, холкуостары тэрийии бастакы сылларыгар МТСтарга чэкиистэр салайар политотделлара баара, “тысячниктар” хамсааһыннара тэриллибитэ. М.Шолохов “Поднятая целина” сэһэнин санааҥ – тэриллэр холкуостар дьадаҥыларын, туохтара да суоҕун. Оччолорго МТСтар тэриллэн, холкуостар бөҕөргөөбүттэрэ. Сэрии кэнниттэн холкуостар бэйэлэрэ тиэхиньикэлэнэн, МТС өҥөтүгэр наадыйбат буолбуттара. 1958 сыллаахха МТСтары тохтоторго диэн ыйаах тахсан, кинилэр үлэһиттэрэ, баайдара-дуоллара холкуостарга бэриллибитэ. Ол сорох холкуоска да, МТСка да охсуулаах этэ, ону “сымнатарга” диэн, “Союзсельтехника” диэн тэрилтэ тэриллибитэ.

Үлэ күөстүү оргуйар

Саха сирин оройуоннарыгар массыына-тыраахтар ыстаансыйаларын (МТС) тэрийии ааспыт үйэ 30-40 сыл­ла­рыгар тэтимнээхтик барбыта. Элгээйитээҕи МТС 1940 сыллаахха муус устар ыйга Саха АССР Совнаркомун дьа­һалынан тэриллибитэ: “Сунтаар оройуонугар, Элгээйигэ кииннээн МТС тэрийэргэ”, – диэн, МТС-ка дириэктэринэн Чурапчыттан төрүттээх Собакин Василий Петровиһы анаабыттара. Ааспыт өттүгэр МТС-ка үлэлээбит уопуттаах каадырдары түмпүттэрэ. Улахан болҕомтону уурбуттара: саҥа тэрилтэ ханна туруон сөбүн, миэстэтин булууга оройуон анал хамыыһыйата үлэлээбитэ. Элгээйи илин баһы­гар, Бааһынай аппатын уҥуор, киин уһаайба сиригэр, 6,5 гектардаах сири талбыттара. В.П. Собакин кэлээт даҕаны, исписэлиистэри түмэн, үлэ былаанын торумнаабыта. Ол кэннэ, дьэ, үлэ күөстүү оргуйбута.

Бастакы сорук матырыйаалынай базаны оҥостуу этэ. Биллэн турар, араас сиртэн кэлбит үлэһиттэри, хас эмэ уонунан ыалы дьиэнэн-уотунан хааччыйар боппуруос турбута. Онуоха Габышев диэн киһи бас билэр 3 олорор дьиэтин атыыласпыттар. Олохтоох сэбиэт, оскуола-түмэл дьиэлэрин туран биэрбиттэр. Курсааннар үөрэнэллэригэр таҥара дьиэтин күнүскү өттүгэр көҥүллээбиттэр (оччолорго таҥара дьиэтэ ааҕар балаҕан буолан турбут). Тырахтарыыстар куурустарыгар үөрэнэ киирбит дьону, тутуу үлэһиттэрин олохтоох ыалларга кыбыталаабыттар. МТС хонтуората бастаан Габышевтан атыылаһыллыбыт кыра дьиэҕэ үлэлээбит.

Оччотооҕунан хапытаалынай тутууга добуочча үп кө­рүллүбүт. Онон, МТС хайа күн аһыллыаҕыттан тутуу үлэ­тин киэҥ далааһыннаахтык ыыппыт. Бастаан маһы кэрдии оройуон холкуостарыгар сорудахтаммыт. Тутууну ыытарга холкуостартан биэс уончаҕа тиийэр үлэһит хомуллан үлэлээбит. МТС тутуутугар хаһаайыстыбаннай салайар уопуттаах К.А. Кокорин ананан барарааптаабыт, тэрийэр үлэни кыайа-хото тутан, үлэни киэҥ хоннохтоохтук ыыттарбыт.

Ол курдук, сотору МТС хонтуората, мастарыскыайа, уус дьиэтэ, сир аннынааҕы ыскылаат, кыра хаһаайыстыбаннай тутуулар бүппүттэр. Территория олбуордаммыт. Урут Өлүө­хүмэ куоратыгар локомотивы үлэлэтэ сылдьыбыт Григорий Никифорович Васильев кэлэн, алдьанан сытар 25 ат күүс­тээх локомотивы оҥо­рон үлэлэппит. Инньэ гынан, ити сыл Элгээйигэ бастакы “Ильич лаампата” умайбыт. Оччотоо­ҕунан хайдахтаах курдук сайдыы буолуой! Элэктэриичэстибэ кө­­мө­­түнэн циркулярка эрбии оҥостон, маһынан оттуктанар тыраахтардарга чуурка эрбэтэр буолбуттар.

Якут. механиз. оскуолатыгар Элгээйи кыргыттара. 28.03.1944

Каадыры бэлэмнээһин

Бастакы тиэхиньикэ – кы­раһыын уонна мас оттуктаах тыраахтардар, массыыналар – атын МТС-тартан хомуллан, сайын борохуотунан кэлбиттэр. Ону кытта БДО-34, МК-1100 шкибинэн эргитиллэн, тыраахтарынан хамсатыллар малатыылкалар (молотилкалар) баар буолбуттар. Олохтоох дьон ол иннинэ хантан тыраахтары, массыынаны көрүөй, суох буоллаҕа. Онон, харахтаан көрбөтөх тиэхиньикэлэрин үөрэтэн барбыттар. Тырахтарыыстары үөрэтэргэ анал куурустар аһыллыбыттар. Үөрэтиллэр бырагырааманы, ону үөрэтиэхтээх преподавателлэр састааптарын бигэргэтэр бирикээс 1940 с. ыам ыйын 17 күнүгэр тахсыбыт эбит. Бу кууруска холкуостартан 43 киһи киирэн үөрэммит.

Илии үлэтиттэн – тиэхиньикэҕэ

МТС аан бастаан түөрт нэһилиэккэ баар холкуоһу хаппыт. 1940 сыл балаҕан ыйын иккис аҥаарыттан холкуостарга хайа саҕа тыраахтардары таһаартаабыттар. Бастаан утаа, сүрүн үлэнэн күһүҥҥү хадьымал паарын көтөҕүү, кыра бааһыналар икки ардыларын силбэһиннэрэн, буолалары кэ­ҥэтии уонна бурдугу сыс­тарыы буолбут. Холкуостар арҕам-тарҕам сытар сүүһүнэн ахсааннаах, кыра иэннээх баа­һыналарын кэҥэтэр сорук турбут. Инникитин бурдук үлэтин, ыһыыны-хомууру саҥа күүстээх тиэхиньикэнэн толорор буолан барбыттар, сири оҥоруу тупсан испит. Кэлиҥҥи сылларга «Севернэй», «Коммунар» хамбаайыннар кэлбиттэр, инньэ гынан, бурдук үлэтэ толору мэхэньисээссийэлэммит.

Тиэхиньикэлэр өрөмүөн, бэлэмнэнии кэннэ саас муус устар ортотуттан холкуостар­га көһөн тахсаллара уонна ыкса күһүҥҥэ диэри барытын түмүктээн, Өктөөп быраа­һынньыгын эрэ иннинэ базаларыгар төннөллөрө. Ол кэннэ сааска диэри өрөмүөн үлэтэ барара. МТС 1940 сылга барыта 870 гаа холкуос сиригэр үлэлээбит. Онтон 70 гектарга бааһына буорун көбүппүт, 800 гектарга кырыһы тиэрбит.

СХТЗ трактор, сири тиэрии

Уоттаах сэрии сыллара

Дьэ, ити курдук күргүөмнээх үлэ бара туруо эбитэ буолуо, өскө Аҕа дойду сэриитэ саҕаламматаҕа буоллар. Тиэхиньикэҕэ сыһыаннаах дьон сэриигэ бастакынан ыҥырыл­лыбыттар. МТС бастакы тырахтарыыстарыттан 14 киһи сэриигэ ыҥырыллыбыт (балартан 5 эрэ киһи дойдутугар тыыннаах эргиллибит – ИМ). Тыын суолталаах үлэ салҕаныахтаах буоллаҕа, онон, үлэһит сорох өттүн тыылга хаалларыы (бронялааһын), ыҥы­рыыны уталытыы боппуруоһа турбут.

Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар МТС дириэктэринэн Собакин Василий Петрович (1930-1943 cc.) уонна Чистяков Леонид Александрович (1943-45 сс.) үлэлээбиттэр. Килиэп кытаанах карточнай сис­тиэ­мэҕэ киирбит. МТС сирэй үлэһитигэр – 400 кыраам, дьиэ кэргэҥҥэ 200 к. нуорма килиэп олохтоммут. МТС салалтата ыарахан кэмнэргэ үлэһиттэр олохторун-дьаһахтарын хайдах эмэ чэпчэтэргэ кыһаллара. Үлэһиттэргэ балыктааһыны тэрийэрэ, кыра да буоллар хортуоппуй, бурдук оҕото булан кыаммат, элбэх иитимньилээх дьонугар түҥэтэрэ. Хас да киһи ахтыытыгар, холкуостартан биэ хомуйан, ону ыан, кымыстааһыны тэрийэ сылдьыбыттарын туһунан баар.

Бааһынаҕа – син биир фроҥҥа

Эр дьон сэриигэ ыҥырыл­лан, үлэһит илии тиийбэт буолбута. Онуоха хомсомуол кыргыттар туруммуттара, бо­руоҥҥа барбыт убайдарын, аҕаларын солбуйар бачыым көтөхпүттэрэ. Дьахтар киһи санна мэнээк уйбат ыарахан үлэтин сүкпүт бу кыргыттар эр киһиттэн итэҕэһэ суох бааһыналарга үлэлээбиттэрэ. Е.К. Аввакумов бу тырахтарыыс, комбайнер кыргыттар ыарахан үлэҕэ сылдьан, араас быһылааҥҥа, оһолго да түбэһэллэрин ахтар... Мария Иванова бырааба суох солбудаһык тырахтарыыска бырысыапсыктыы сылдьан, тырахтарыыс сыыһа туттан, тыына быстыбыт. Мария Варламова Күөл Элгээйигэ үлэлии сылдьан, оһолго түбэһэн өлбүт. Александра Саввинова атаҕын тарбахтарын булуукка илдьириттэрбит, кэлин онто бэргээн, атаҕын быстаран инбэлиит буолбут.

Сэрии уорааннаах сыллара эдэркээн кыргыттар олохторун быспыта, доруобуйаларын айгыраппыта баар суол.

Уустар – тутаах дьон

МТС биир тутаах үлэһиттэ­ринэн уустар буолаллара. Оч­чотооҕу тиэхиньикэ алдьа­нар-кээһэнэр түгэнигэр, саппаас чаас диэн суоҕар, туох баар өрөмүөн үлэтэ уустарга сүктэриллэрэ. Урут харахтаан көрбөтөх уустук дэтээллэрин уустар мындыр толкуйдарынан, сатабылларынан чочуйан, оҥорон, тупсаран да биэрэллэрэ. Маны таһынан мэхэньи­сээссийэлээһиҥҥэ үгү­һү оҥороллоро. Сэрии сыл­ларыгар МТС-ка уустарынан Е.И. Попов, Г.С. Игнатьев, П.Е. Уаров, Г.С. Захаров таһаа­рыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Е.И. Попов-Уус Дьэрэмэй 1942 сыллаахха Саха АССР 20 сылыгар ыытыллыбыт социалистыы куоталаһыыга бастаан, аата Бочуот кинигэтигэр киирбитэ. Ити сыл «Социалистыы тыа хаһаайыстыбатын туйгуна» бэлиэни туппута. Маны таһынан МТС сэрии кэмигэр дьону түмэр, хамсатар күүс, баартыйа, хомсомуол тэрилтэтин быһыытынан күүстээх үлэни ыыппыта.

* * *

1940 сылтан саҕалаан, сэрии кэмин хабан, Элгээйитээҕи МТС Саха сирин биир бөдөҥ тэрилтэтин быһыытынан үлэлээн-хамсаан, Сунтаар оройуонун экэниэмикэтигэр, социальнай, култуурунай эйгэтигэр сүүнэ кылаатын киллэрбитэ. Сэрии сылларыгар дьон-сэргэ идеология өттүнэн өйүн-санаатын иитиигэ МТС оруола эмиэ улахан этэ. «Тугу барытын – фроҥҥа, тугу барытын – Кыайыы иһин» диэн ыҥырыыны дьоҥҥо тиэрдээччи МТС этэ, ол түмүгэр үлэ-хамнас күөстүү оргуйара. Сэрии кэнниттэн отуора хамсаабыт олоҕу оннун булларыыга, чөлүгэр түһэриигэ МТС сүрүн төһүү этэ. Араас таһымнаах, урут суох идэлэр баар буолбуттара, үлэ саҥа тэрээһинэ – бу эмиэ МТС өҥөтүнэн. Элгээйитээҕи МТС дьон-норуот самныбат санаатынан, көхтөөх сомоҕо күүһүнэн, сатабыллаах салайыынан өрөспүүбүлүкэ биир бастыҥ тэрилтэтэ буолбута. Кэлин, МТС тула түмсүбүт холкуостартан аатырбыт Ленин уордьаннаах «Элгээйи» сопхуос үөскээбитэ, ирбэт тоҥноох усулуобуйаҕа бастыҥ уопуттаах т/х-тын салаата сайдарыгар сүҥкэн кылаатын киллэрбитэ.