Аҕа дойду Улуу сэриитигэр саҥа олох олорон эрэр дойдубут эдэркээн уолаттара саа-садах тутан хорсуннук сэриилэспиттэрэ. Кинилэр бары саамай күөгэйэр күннэригэр, маҥнайгы килбик тапталга куустарар кэмнэригэр сылдьаллара. Уоттаах сэрии толоонугар кинилэри таптал истиҥ иэйиитэ сырдыкка сирдиирэ, ыраахха кынаттыыра. Фроҥҥа, окуопаҕа, госпитальга сытан таптыыр кэрэ аҥаардарыгар суруйбут буорах сыттаах суруктарын бэчээттиибит.
Санаа күүһэ, инникигэ эрэл, олох олорор баҕа, дьэ, күүстээх да буолар эбит.
Никифор Седалищев-Дьүөгэ Ааныстыырап кэргэнигэр суруктарыттан.
1942 с., ыам ыйын 16 к.
“Мотя! Доҕоруом, сыллыыбын-убуруубун!
Дьэ, эн суруккун түһээн да көрбөтөх усулуобуйабар сылдьан туттум – уоттаах сэрии буола турдаҕына, окуопаҕа сытан. Биһиги сэриилэспиппит 8 хонно. Сэрии диэн, дьэ, ынырык да буолар эбит. Мин туох да буола иликпин. Арай икки төгүл сэнэрээт-миинэ аттыбар түһэн көхсүм доргуйталаата – бу букатын кыра дьыала. Мин сэргэстэһэ сытар эбэтэр бииргэ үлэлиир табаарыстарым мэйиилэрэ ыһыллар, быһар баһаҕастара эрэ хаалар, атахтара-илиилэрэ быстар.
Мин сибээс взводугар телеграфиһынан үлэлиибин. Сэрии буола турдаҕына, хамандыырдар бирикээстэрин төлөпүөнүнэн биэрэбин. Үксүн сэрии уотун хаба ортотунан айаннаан ыстаап уонна роталар икки ардыларыгар сибээс-лииньийэ тардабын.
Куттанар, “өлүөм эбээт” диэни киһи умнар буолар эбит. Сэнэрээт аттыгар түһэн дэлби ыстаннаҕына, хаптас эрэ гынаҕын. Табаарыһыҥ бааһырдаҕына эбэтэр өллөҕүнэ, бэлиэтии эрэ көрөн кэбиһэҕин.
Бу тухары мин тыыннаахпын. Өлүөм диэн санаа төрүт киирбэт. Маннык будулҕан ортотугар аһы-үөлү бэркэ тэрийэллэр. Аччыктаабаккын. Арай сороҕор урут, сороҕор хойут эрэ аҕалаллар.
Тукаам, куораттан, дьиэҕиттэн, үлэҕиттэн төрүт араҕыма. Дьиэҕэр үчүгэй хаһаайыстыбаннай ыалы дьукаах киллэр.
Микииппэр.
***
(...) Суруйааччы буолар, төрөөбүт култуураҕа, ускуустубаҕа умньанар эмиэ эрэйдээх буолар эбит. Дойдубун мин ити боппуруоһунан ситимнээн ахтабын. Сахалыы кэпсэппэтэҕим, саха саҥатын истибэтэҕим балтараа сыл буолла. Киһиргээн этэр буолбатахпын, сорох тыллары умнуталыах да курдук буоллум.
Микииппэр.
Моисей Мартынов кэргэнигэр суругуттан, 1945 сыл.
“Күндү Томочкам! Эйиэхэ сурук суруйуохпун баҕарбытым ыраатта да, тоҕоостоох түгэн кыайан көстүбэтэҕэ. Бэҕэһээ төннөн кэлбитим. Уһун түүнү быһа утуйбатыбыт. Араас саанан-сэбинэн ытыалаабыппыт. Сорохтор үөрэн хаһыытыы-хаһыытыы, сорохтор ытыы-ытыы ыппыттара. Мин эмиэ хаста да ыттым. Бу буоллаҕа Улуу Кыайыыны уһансыы диэн! Уоттаах сэрии сылларыгар өрөгөйдөөх Кыайыы күнүн төһөлөөх ыра санаа оҥостубуппут буолуой?!
Доҕоруом, сотору эйигин көрүөх бэйэм буоллаҕа. Итэҕэйбэппин, түүл буолуох курдук. Эн обуйукаан уоскун, нарын санныгын сыллыам. Илиигин түөспэр сыһыары тутуом. Чахчы, сотору оннук буолуо дуо?..”
****
“Туох барыта кырдьар, кэхтэр. Арай эн өрүү эдэргин...”Бартыһаан этэрээтин хамандыыра Александр Герман суруга, 1942 сыл.
“Фаинушка, олох ханнык да түгэни тосхойдор өрүү кытаанах, бигэ туруктаах, хоһуун сэбиэскэй дьахтар буол. Өстөөҕү кыдыйарга кыаҕыҥ баарынан көмөлөс. Тылгынан, үлэҕинэн, дьыалаҕынан. Кэлин норуотуҥ махтаныаҕа, үтүө тылынан ахтыаҕа. Алюськаны итинник өйдөөх-санаалаах киһи гына иитэн таһаараар.
Бу сэрии олус суостаах-суодаллаах. Онон, туох баҕарар буолан хаалыан сөп. Фаина, туох барыта кэхтэр, кырдьар, сүтэр-ааһар... Арай эн эрэ мөссүөнүҥ мин харахпар өрүү эдэр, кэрэ буолуоҕа. Иккиэҥҥитин сыллыыбын, түөспэр сылаастык ыга кууһабын.
Эһиги Шураҕыт”.
*****
Танкист Иван Колосов суруга, 1941 сыл.
“Варя, эйигин көрсүбэтэҕим буоллар, бука, олохпун төрүт атыннык олоруом этэ. Көмүһүөм, улахан махтал! Киһи мэлдьи эдэр-сэнэх буолбат, кырдьар-сааһырар. Оттон эн хараҕыҥ, халлаан курдук, өрүү эдэр. Уйаара-кэйээрэ көстүбэт, кырдьыбат, өлбөөдүйбэт.
Кэм ааһыа, олох уларыйыа. Сүрэх бааһа мүлүрүйүө, саҥа олох уруйданыа. Саҥа дьиэлэр дьэндэйиэхтэрэ, атын ырыалар ылланыахтара. Эн оҕолордонуоҥ. Кинилэр эмиэ ийэлэрин курдук олус кэрэ буолуохтара.
Варя, сэгэриэм, төннүбэппин сүрэҕим сэрэйэр. Эйигин күүскэ таптыы-таптыы, бу дойдуттан араҕыам. Ол миигин дьоллуур.
Эн Уйбааныҥ”.
*****
Мойуор Дмитрий Петраков оҕотугар суруга, 1942 сыл.
“Мин чох харанан чоҕулуччу көрөр Милочкам! Аҕаҥ эйиэхэ василёк сибэкки ыытар. Көмүһүөм, хараххар ойуулаан көр эрэ: тула – уоттаах сэрии, сэнэрээттэр эстэллэр, буулдьалар көтөллөр. Арай ол быыһыгар сибэкки барахсан үүнэн турар. Биир күүстээх ытыы – сибэкки суох! Буорга сытар василёгу гимнастёркам сиэбигэр угуннум. Сибэкки барахсан кими да буруйдаабата, туох да буолбатаҕын курдук күн уотун диэки тардыһан барда. Мин кирдээх буортан ылбатаҕым буоллар, ытаппытынан тэпсэн ааһыахтар этэ. Аҕаҥ тиһэх тыыныгар диэри фашистары утары кыргыһыаҕа. Мин күндү чыычаахпын, Милочкабын, фашистар бу нарын сибэккини курдук, сиргэ-буорга тэпсибэттэрин туһугар!”
*****
Лейтенант Пётр Глухов тиһэх суруга, 1943 сыл.
“Эн харахтарыҥ... Аан маҥнай эн харахтаргын көрөөт, олус долгуйбуппун, чуумпутук үөрбүппүн өйдүүбүн. Сүүсчэ харахтан тоҕо эрэ эн харахтарыҥ ала-чуо ураты этилэр. Кэрэлэр, истиҥнэр уонна сүрэхпэр ордук чугастар... Кэлиҥҥи көрсүһүүлэргэ ол харахтар миигин эҕэлээхтик көрүтэлиир буолбуттара. Бу олорон санаатахха, ити эҕэлээх көрүүлэргэ нарын таптал кыыма сыдьаайар эбит. Инники олохпун эйиигин эрэ кытта ситимнээн көрөбүн, эн үөрбүт, сэмэйдик көрөр харахтарыҥ олоҕум тухары арыаллыы сылдьалларыгар ыраланабын. Тоҕо инники дьылҕам туһунан суруйан бардым? Бу суругу тутаргар мин суох буоларбын сүрэҕим сэрэйэр. Бырастыы, быраһаай, мин күндү доҕорум... Миигинэ суох дьоллоох буолаар. Үтүө доҕордоноор. Кини эйигин миигиттэн итэҕэһэ суох таптыырыгар баҕарабын. Хаһан да хомойумаар, олоҕуҥ мэлдьи үөрүү-көтүү аргыстаах буоллун. Биһиги дойдубут Кыайыытын уруйдуу-айхаллыы, “Ураа!” хаһыынан көрсөөр. Ол эрээри өрөгөйдөөх күҥҥэ миигин умнубаккар баҕарабын. Мүнүүтэ да аҥаарыгар мин мэтириэппин аан маҥнайгы көрсүһүүбүтүгэр көрбүтүҥ курдук нарыннык, истиҥник көрөн ылаар дуу...
Бу курдук тыллары суруйбутум, дьикти баҕа санаам иһин бырастыы гын. Күүскэ кууһабын.
Эҕэрдэни кытта Пётр”.
*****
Саллаат Василий Ермейчук тиһэх суруга, 1943 сыл.
"Күндү Ольга! Эйигиттэн истиҥ тыллардаах сурук туппатаҕым бүгүн оруобуна икки сыл буолла. Күһүҥҥү силбиктээх күҥҥэ, хараҥа түүҥҥэ эн суруккун ааҕыахпын, истиҥ тылларгын истиэхпин хайдах курдук баҕарарбын билбэккин. Доҕоруом, тоҕо сүттүҥ, туох буоллуҥ?
Бу уоттаах сэрии икки сылыгар элбэҕи биллим, үгүһү аастым. Сэрии миигин тыйыс сүрэхтээх оҥордо. Кыраттан үөрбэт, ымыттыбат, долгуйбат буоллум. Сэриигэ букатын оҕо киһи кэлбитим, оттон тоҥ сүрэхтээх эр киһи буоллум. Өстөөхтөртөн барытын иэстэһиэм. Кинилэр бу оҥорбут хараҥа дьыалаларыгар эппиэттиэхтэрэ!
Доҕоруҥ”.
ЫСПЫРААПКА
* 1939 с. биэрэпис түмүгүнэн Аҕа дойду Улуу сэриитин иннинэ Саха сиригэр 413,8 тыһ. киһи олорбут. Ити иһигэр сахалар ахсааннара – 242,2 тыһ. (58,5%). Сэрии кэмигэр боруоҥҥа 62 тыһ. тахса киһи ыҥырыллыбыт. Тиийбит саллааттары Забайкалье уонна Урал байыаннай уокуруктарыгар бэлэмнээбиттэр. Саха буойуннара Аҕа дойду Улуу сэриитин быһаарыылаах киирсиилэригэр барыларыгар кэриэтэ – Москуба, Ленинград куораттары көмүскээһиҥҥэ, Сталинград кыргыһыытыгар, Курскай дугаҕа уо.д.а. кыттыбыттара.
* Аҕа дойду Улуу сэриитигэр дьиэ кэргэнинэн кыттыбыттара. Ол курдук, Чурапчыттан 7 Илларионов, Өлүөхүмэ Берёзовая дэриэбинэтиттэн 6 ини-бии Журавлевтар, Мэҥэ Хаҥаластан 5 ини-бии Габышевтар баран, кыргыһыы толоонугар хорсуннук сэриилэспиттэрэ.
* Сэрии боруонугар хорсун быһыыларын иһин уордьанынан уонна мэтээлинэн, быһа холоон, 2296 киһи наҕараадаламмыт. Сэрии бүппүтүн кэннэ, 1946-1947 сс., саха саллааттарыгар 9150 саллаат Германияны, Японияны, араас куораты босхолооһун иһин уордьанынан, мэтээлинэн наҕараадаламмыттара.
* Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр 62 тыһ. саллаат ыҥырыллыбытыттан 35 тыһ. киһи эргиллэн кэлбит. 37 965 саллаат кыргыһыы толоонугар охтубут. 7 тыһ. кэриҥэ буойун сураҕа суох сүппүт. Тыылга ыарахан үлэ, сут-кураан, аччыктааһын, ыарыы 1941-1945 сс. 60 тыһ, Саха сирин олохтооҕун сырдык тыынын быспыта. Бу Улуу Кыайыы улахан сыранан ситиһиллибитэ.
