Саассылаана Иннокентьевна Сивцева – устуоруйа билимин дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ. Бэрт элбэх үлэ, ыстатыйа ааптара. Билим эйгэтигэр интэриэһэ – кыраайы үөрэтии, устуоруйа демографията. Сүрүн үлэлэрэ: “Якутия в годы Великой Отечественной войны: социально-демографический аспект” (1998); “Население Якутии: аспекты развития” (2013).
Ааспыт нүөмэргэ Саассылаана Иннокентьевнаны кытта Аҕа дойду Улуу сэриитигэр тахсыбыт сүтүктэр (бойобуой фроҥҥа уонна тыылга) уонна нэһилиэнньэ ахсаанын үөрэтии уратыларын, ньымаларын тустарынан кэпсэппиппит. Устуоруйа уонна демография бириинчик, сэрэхтээх, эндиэ боппуруостарынан дьарыктаныы – элбэх уустук, ыарахан өрүттэрдээҕин өйдөөбүппүт.
Биһиги, бэрт судургутук, ханна эрэ аахпыт, истибит сыыппарабытын, дааннайбытын чыпчылыйбакка эрэ ааттыахпытын сөп. Онтон устуоруйанан, демографиянан, статистика көрдөрүүлэринэн дьарыктанар чинчийээччи ити сыыппаралары, этэргэ дылы, эттээн-сииннээн биэриэ, сорохтору саарбахтыа. Итилэри билэргэ оччотооҕу быһыыны-майгыны үчүгэйдик билиэххэ наада.
Аны, элбэҕи ыйдаҥардыах, чинчийээччилэр үлэлэригэр улахан төһүү буолуох ССРС биэрэпиһин ситимэ диэххэ дуу, олус уһун кэмҥэ “быһа барбыт”. Ол аата, 1939 сыллаахха ыытыллыбыт (эбиитин, фальсификацияламмытынан ааҕыллыбыт) дойду биэрэпиһин кэнниттэн, аныгыскы биэрэпис 1959 сыллаахха ыытыллыбыт. Бүтүн сүүрбэ сыл буолан баран!
Онон, бүгүн, устуоруйа билимин дуоктара Саассылаана Иннокентьевна сэргэх кэпсээнин салгыы истэбит.
– Саассылаана Иннокентьевна, Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕана Саха сирэ төһө сүтүктэммитэй?
– Биһиги, чинчийээччилэр, сүтүктэри “быһаччы” уонна “тас” диэн араара тутабыт. Итини нууччалыы эттэххэ “прямые и косвенные потери” диэн буолар. Быһаччы сүтүк – 57 тыһыынча киһи буолуон сөп. Ити иһигэр: 30 тыһыынча кэриҥэ киһи – сэрииттэн төннүбэтэх, кыргыһыы толоонугар охтубут, сураҕа суох сүппүт; 27 тыһыынчаттан тахса киһи – аччыктааһынтан, аас-туор олохтон суорума суолламмыт. Оттон тас сүтүк (косвенные потери) 28,5 тыһыынча буолуон сөп. Итиннэ, холобур, сэрии кэмигэр төрөөһүн аҕыйааһынын (23 тыһыынчаттан тахса) киллэрэбит.
Аллара бэриллэр табылыыссаҕа дойду атын эрэгийиэннэрин кытта тэҥнээн көрүөххэ сөп (нэһилиэнньэ төһө бырыһыана сэриигэ, тыылга суорума суолламмыта).
– “Бу киһи аччыктаан өллө” диэн, сэрии кэмигэр, биллэн турар, ким да докумуоҥҥа суруйбата, бэлиэтээбэтэ. Ол тоҕото өйдөнөр. Оччотугар эһиги, чинчийээччилэр – аччыктааһынтан, аас-туор олох содулуттан өлүүнү-сүтүүнү хайдах ааҕан-суоттаан таһаараҕытый?
– Оннук, сэрии кэмигэр “аччыктаан, хоргуйан өллө” диэн суруйбаттара. Итинник суруйуох, учуоттуох быраастар да олус аҕыйахтара. Оттон тыа сиригэр, бэркэ гыннар, биэлсэрдэр уонна акушеркалар бааллара. Ол гынан баран аччыктаан, аас-туор олох содулуттан ыарыыга оҕустаран суорума суолламмыттар ахсааннарын ааҕан таһаарыахха сөп. 1937-1938 сылларга аҕыстыы тыһыынча киһи өлөрө. Сыл аайы. Ити көрдөрүү көрдөрүү төһөнөн куоһарыллан испитин – табылыыссаҕа көрүөххэ сөп.
Ити аата, сэрии саамай ыар сылларыгар (1941-1943) аччыктаан, аас-туор олох содулуттан ыарыыга оҕустаран – 26,5 тыһыынча киһи суорума суолламмыт. Саха сирин көрдөрүүлэрэ олус үрдүктэр: Сибиир уонна Ураал дьон өлүүтүгэр-сүтүүтүгэр көрдөрүүлэрин икки бүк кэриэтэ куоһараллар. Оттон РСФСР үрдүнэн көрдөрүүттэн (толорута суох дааннайынан) 1,8 төгүлүнэн үрдүк. Саха сирэ уонна Бурятия 1942-1943 сыллардаахха көрдөрүүлэрин тэҥнээтэххэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбит көрдөрүүтэ икки бүктээҕэр арыый элбэх (более чем в два раза).
Аны тыыл нэһилиэнньэтигэр 1941-1945 сыллардаахха төһө өлүү-сүтүү тахсыбытын, иккис табылыыссаҕа көрүөҕүҥ (тыһыынча киһиэхэ көрдөрүү).
Саха сиригэр маассабай аччыктааһын буолбутун саамай үрдүк таһымҥа ылыныллыбыт уураах туоһулуур. 1943 сыл ыам ыйын 13 күнүгэр Бүтүн Сойуустааҕы хомуньуустар баартыйаларын Киин кэмитиэтэ “Об ошибках в руководстве сельским хозяйством Якутского обкома ВКП (б)” диэн уурааҕы ылыммыт. Онно: “...Обком ВКП(б) допустил ошибку в том, что беззаботно отнесся к проведению устава сельскохозяйственной артели в части правильного сочетания личного и общественного хозяйства, вследствие чего произошло сокращение скота в личном пользовании колхозников по крупному рогатому скоту с 150 тыс. голов на 1/I 1941 г. до 48 тыс. голов на 1/I 1943 г., и у значительной части колхозников не имеется скота личного пользования...”– диэн ыйыллыбыт.
Холкуостаахтар чааһынай ынахтарын да идэһэ оҥостоллоро көҥүллэммэтэ. Кини үлэлиир холкуоһа судаарыстыба былаанын толорор эрэ түгэнигэр – бэйэтин сүөһүтүн сүүскэ охсоро көҥүллэнэрэ. Холкуос сүөһүтүн ахсаанын элбэтээри – ыаллар чааһынай сүөһүлэрин бэрт кыра сыанаҕа атыылаһаллара. Итинник дьаһанан, салайааччылар, холкуос сүөһүтэ эбиллибитин туһунан отчуоттууллара.
– 1939 сыллааҕы биэрэпис дааннайынан сахалар нэһилиэнньэ төһө бырыһыанын ылаллар этэй?
– 1939 сыллааҕы биэрэпис дааннайынан, сахалар Саха АССР нэһилиэнньэтин 56,5 бырыһыанын (233 273 киһи), оттон нууччалар – 35,5 бырыһыанын (146 741 киһи) ылаллара. Сүүрбэ сыл буолан баран, 1959 сыл биэрэпиһин түмүгүнэн: сахалар нэһилиэнньэ 46,4 бырыһыанын (226 053), оттон нууччалар – 44,2 бырыһыанын (215 328) ылбыттар.
Атын омуктарга маннык дааннайдар бааллар: эбэҥкилэр (1939 с. биэрэпиһин түмүгүнэн – 10 434, оттон 1959 с. биэрэпис дааннайынан – 9 505); эбээннэр (3133; 3537), украинецтар (4229; 12182), татаардар (4420; 5172), белорустар (1572; 25748)...
Саха сириттэн ыҥырыллыбыттартан: төһө киһи Аҕа дойду сэриитин кыргыһыыларыгар кыттыбытыгар, төһө киһи кыргыһыы толоонноругар охтубутугар – сабаҕалааһыннар (версии) бакаа суохтар.
– Ааспыкка кэпсэтиибитигэр: “Ити кэнниттэн ССРС биэрэпиһэ 20 сыл буолан баран – 1959 сыллаахха ыытыллыбыта. Олус уһун кэмҥэ “быһа тардыы”, – диэбитиҥ. Ол да буоллар саастарынан тэҥнээн көрүүлэр ыытыллар буолуохтаахтар.
– 1959 сыллааҕы биэрэпис түмүктэринэн – отут биэстэриттэн үөһэ саастаах нэһилиэнньэ биллэ аҕыйаабыта көстөр. Сэрии саҕаланыытыгар (1941 с.) 17-лээх эдэр киһи – 1959 сылга 35-тээх буолар.
1920-1924 сылларга төрөөбүт эр дьон ахсаана (Арассыыйа үрдүнэн, 1939 сыллаахха) – 4 мөлүйүөн 685 тыһыынча киһи. Оттон 1959 сыллаахха кинилэр ахсааннара – 2 мөлүйүөн 564 тыһыынча буолбут. Ол аата, ахсааннара 1,8 төгүл аҕыйаабыт.
Аны Саха АССР нэһилиэнньэтигэр сыһыаннаах чахчылары көрүөҕүҥ. Саха сиригэр 1920-1924 сыллардаахха төрөөбүт саха эр дьонун ахсаана (1939 сыллаахха) – 10,6 тыһыынча киһи. Оттон 1959 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн кинилэр ахсааннара – 4,9 тыһыынча буолбут. Ол аата 2,2 төгүл аҕыйаабыттар.
– Атын да сылларга төрөөбүт эр дьон ахсаана итинтэн итэҕэһэ суох аҕыйаатаҕа?
– 1915-1919 сыллардаахха төрөөбүт саха эр дьонун ахсаана эмиэ 2,2 төгүл аҕыйаабыт: 1939 с. – 10,7 тыһыынча киһи; 1959 с. – 4,8 тыһыынча киһи. Оттон 1910-1914, 1905-1909 сыллардаахха төрөөбүт эр дьон ахсаана 1959 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн 2,3 төгүл аҕыйаабыттара көстөр. 1900-1904 сыллардаахха төрөөбүт эр дьон ахсаана 1939 сыллаахха – 7,1 тыһыынча эбит. Кинилэр ахсааннара 1959 сыллаахха 3,0 тыһыынча буолбут. Ол аата, 2,4 төгүл аҕыйаабыт.
– Кинилэртэн төһө киһи сэрии толоонугар охтубутун, төһө киһи аас-туор олохтон суорума суолламмытын – сабаҕалыахха сөп буолуо?
– Саха норуотуттан “50 тыһыынча киһи сэрии кэмигэр суорума суолламмыта” диэн сабаҕалыахха сөп. Кинилэртэн эр дьоно – 30 тыһыынча кэриҥэ. Ити – 1880-1924 сыллардаахха төрөөбүт дьону учуоттаатахпытына. Кинилэр 1939 сыллаахха 15-тэн 59-ка диэри саастаахтара. Отут тыһыынча суорума суолламмыт эр дьонтон төһөтө сэрии толоонугар охтубутун быһаарыы – саҥа чинчийиилэри эрэйэр.
– Соторутааҥҥа диэри Википедияҕа “37,9 тыһыынча саха буойуна Аҕа дойду улуу сэриитин кыргыһыыларыгар охтубута” диэн дааннай баара.
– Итиннэ суоттааһыннар, чинчийиилэр түмүктэрин аҕалыахха сөп. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыргыһыыларыгар охтубут саха буойуннарын ааҕыы саамай алларааҥҥы чэрчитэ, “быыһа” – 15 тыһыынчаттан үөһэ. Ол аата ити сыыппараттан кыра диэн буолбат, төттөрүтүн – 20 тыһыынча кэриҥэ, эбэтэр итинтэн элбэх буолуон сөп.
Сахалар түөлбэлээн олорор 12 оройуоннарыттан сэрии толоонугар охтубуттары, сураҕы суох сүппүттэри ааҕааһын-суоттааһын түмүгэр ити сыыппара (15 тыһыынча) тахсыбыта. Оттон Саха сиригэр, бары билэрбит курдук, 34 оройуон (улуус) баар. Ити дааннай Улуу Кыайыы 65 сылыгар анаан тахсыбыт “Навечно в памяти народной. Якутия в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.” (с.200-300) диэн кинигэҕэ суруллубута.
– Оттон ааҕааһын-суоттааһын үөһээҥҥи чэрчитэ?
– Аллараа-үөһээ чэрчилэр 15-30 тыһыынча иһигэр-таһыгар халбаҥныыллар. Онон, 20 тыһыынча кэриҥэ, эбэтэр итинтэн арыый элбэх саха буойуна сэрии толоонугар охтубут буолуон сөп. Ол аата – Саха сириттэн мобилизацияламмыт дьон (62 тыһыынчаттан тахса киһи мобилизацияламмыта) үс гыммыт биирэ. Оттон өрөспүүбүлүкэбититтэн ыҥырыллыбыт дьону барыларын аахтахха, 31-32 тыһыынча киһи Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриитин кыргыһыыларыгар охтубут буолуон сөп. Ити дааннай “Өйдөбүнньүк” (“Память”) кинигэ сүрүн эрэдээктэрэ Михаил Габышев үлэтигэр баар. Ити сыыппаран сиэттэрдэхпитинэ, Саха сириттэн сэриигэ ыҥырыллыбыттар уопсай сүтүктэрин 60 бырыһыана – саха дьоно.
– Саассылаана Иннокентьевна, бэрт сэргэх, сиһилии кэпсээниҥ иһин “Кыым” ааҕааччыларын аатыттан улахан махтал!
Федор РАХЛЕЕВ.
