2018 сыл от ыйын 3 күнүгэр өрөспүүбүлүкэбит норуоттарыгар улахан суолталаах тэрээһин буолан ааспыта – төрүччүгэ аналлаах сийиэс. Арассыыйа таһымыгар бу иннинэ маннык тиэмэлээх тэрээһин ыытылла илигэ. Бу сийиэс хаамыытын уонна кэлэр сийиэс туһунан ааҕыҥ.
Бу сийиэскэ Сахабыт сирин сүүрбэттэн тахса ыраах-чугас улууһуттан 500 иһинэн-таһынан ахсааннаах дойдубут дьиҥ чахчы ботуруйуот дьоно-сэргэтэ дэлэгээт буолан кэлбиттэрэ. Олохтоохтор олох араас араҥаларыттан – үрдүкү былаас, олохтоох салайыныы уорганнарыттан, судаарыстыба уонна уопсастыбаннай тэрилтэ салалайааччылара, араас хайысхалаах инники күөҥҥэ сылдьар учуонайдар уонна төрүччүнэн, нэһилиэктэр устуоруйаларынан дьарыктанар биллэр-көстөр кыраайы үөрэтээччилэр, аҕа уустарын бэрэстэбиитэллэрэ уонна былыргыттан бииргэ олорор нууччаларбыт күргүөмнээхтик кыттыбыттара. Манна көлүөнэлэри ситимниир Төрүччүгэ анаан историческай суолталаах ис хоһоонноох бастакы резолюция бигэргэммитэ.
Сийиэскэ олук буолбут уопсастыбаннас улахан түмсүүлээх бастакы тэрээһинэ 2014 сыллаахха сэтинньи 14 күнүгэр ыытыллыбыта. Ол кэмҥэ саҥа тэриллибит өрөспүүбүлүкэ гражданскай көҕүлээһиҥҥэ дэпэртээмэнин (салайааччы Бугаев Д.Н.) өйөөһүнүнэн төгүрүк остуол ыытыллыбыта уонна ол түмүгүнэн тахсыбыт эрэкэмэндээссийэҕэ олоҕуран 2014 сыл тохсунньу 24 күнүгэр Сахабыт сирин Билимҥэ акадьыамыйатын бэрэсидьиэнин (бэрэсидьиэн Колодезников И.И.) чилиэннэрин толору састаабынан кыттыһыылаах уонна салалталаах билим-быраактыка кэмпириэнсийэтэ буолбута. Бу кэмпириэнсийэ төрүччү үлэтэ билими кытары биир ситим буолбута уонна ол түмүгүнэн сийиэһи тэрийэргэ сөптөөх хайысха тобуллан тыа сирин нэһилиэктэригэр бэлэмнэнии саҕаламмыта.
Бастакы сийиэс тэрээһин үлэтигэр улуус, нэһилиэк таһымынан сыраларын уурбут баһылыктарбытын, төрүччүһүт олохтоохторбутун умнуо суохтаахпыт. Тыа сирин бибилэтиэкэлэрин, түмэл үлэһиттэрин, учуонайдарбытын, кыраайы үөрэтээччилэрин, бэрэстэбиитэллэрин ааттарын, төрүччүгэ тус бэйэлэрин үптэринэн көмөлөспүт, кыахтарынан матырыйаалынай көмөнү оҥорбут дьоммутун-сэргэбитин, доҕотторбутун ахтыахпыт. Ону анал боросуура таһааран, сийиэс матырыйаалларыгар дьүөрэлээн кинилэр биһигини кытары бириэмэлэрин харыстаабакка үлэлэһэн кэлбиттэрин дьоҥҥо-сэргэҕэ билиһиннэриэхпит, устуоруйаҕа ааттарын үйэтитиэхпит.
Бу сийиэһи бэлэмнииргэ 2017 сылтан күүстээх үлэни Сахабыт сирин улуустарын олохтоох салайыныытын уопсастыбаннай сэбиэтин бырабылыанньата уонна толорооччу дириэксийэтэ ыыппыттара (бэрэссэдээтэл Кистенев А.Е., Горохов Д.Н.).
Тааттаттан: Игидэй, Дьүлэй, Намтан Таастаах, Искра, Горнайтан Атамай нэһилиэктэрин баһылыктара сийиэс ыытылларын өйөөн, бачыым көтөхпүттэрэ. Ону атын нэһилиэк баһылыктара өйөөн, тэрийэр үлэ саҕаламмыта.
2017 сыл күһүөрү кыһыныгар институппут бырабылыанньатын иһинэн сийиэс тэрээһин үлэтин иилиир-саҕалыыр уопсастыбаннай үлэлиир кэмитиэт талыллыбыта. Тэрээһин мунньахтарын, сийиэс регламенын оҥоруу, актыыпка киирбит өрөспүүбүлүкэ быһылыктарын сэбиэтин толорооччу дириэксийэтин иһинэн нэһилиэктэр баһылыктарын, биһигини кытары бииргэ үлэлэһэр Култуура уонна духуобунас министиэристибэтин салааларын иһиттэн Национальнай архыып, Саха сирин норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин киинэ, Саха сиринээҕи Ярославскай аатынан түмэл комплексын уонна институту кытары ыкса үлэлэһэр Национальнай бибилэтиэкэни кытары биир сибээстээх кэлим күргүөмнээх үлэ саҕаламмыта. Хас да төгүл төхтүрүйэн тэрээһин мунньахтар ыытыллыбыттара. Сийиэс үлэтигэр информационнай уонна үлэлиир сиринэн хааччыйыыга улахан көмөнү Гражданскай көҕүлээһин министиэристибэтэ оҥорбута.
Бастакы сийиэскэ үс сиэксийэ үлэлээбитэ. Бастакы сиэксийэ судаарыстыбаннай уонна бэйэни салайыныы чулуу бэрэстэбиитэллэрин холбоон, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын кытары институт үлэтин ситимин инники былааннарын дьүүллэһэргэ буолбута. Бу сиэксийэ өрөспүүбүлүкэ баһылыктарын сүбэтин толорооччу дириэктэрэ, институт бырабылыанньатын чилиэнэ Горохов Дмитрий Николаевич салалтатынан үлэлээбитэ.
Иккис сиэксийэ оскуола оҕолорун иитии үлэтигэр төрүччү суолтатын, бу хайысханы оскуолаларга таһымнаахтык киллэрэр инниттэн сөптөөх ньыманы булан ыытыыга үөрэҕирии салаатын бэрэстэбиитэллэригэр буолбута. Бэрэпиэссэр Саввинов Андрей Саввич модератордаах сиэксийэ СӨ Акадьыамыйатын саалатыгар туһунан үлээбитэ.
Үһүс сиэксийэ Саха сирин Е. Ярославскай аатынан түмэлигэр балаҕан дьиэҕэ оччолорго түмэл дириэктэрэ, биһиги үлэбитин өйүүр, сүбэ-ама буолар устуоруйа билимин хандьыдаата Шишигин Егор Спиридонович өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыттан кэлбит кыраайы үөрэтээччилэрин кытта Саха сирин олохтоохторун төрүччүтүгэр сөптөөх кэпсэтиини ыыппыта.
Е. Ярославскай аатынан түмэл тэлгэһэтигэр дойдубут устуоруйатыгар аан бастакынан ыытыллыбыт төрүччү сийиэһэ буолбутун бэлиэтиир, кэс тыллаах этиилэрдээх сэргэ туруоруллубута. Сэргэни Нам улууһун Хатырык нэһилиэгин баһылыга Пинигин Алексей Михайлович тус салалтатынан олохтоох маастардар оҥорон, алҕаан, сиэри тутуһан туруорбуттара.
Эбиэттэн киэһэ сийиэс пленарнай чааһа биһиги биир санаалаахпыт Сүүлүскэй Сергей Августович кэлэктиибэ өйөөн, Опера уонна балет тыйаатырыгар буолбута. Манна улуус олохтоохторун, ону таһынан элбэх үйэлэр тухары биир хаан аймахтыы буолбут дьаамсыктарбыт төрүччүлэрин быыстапката үлэлээбитэ. Төрүччү дьону-сэргэни хайдах түмэрин үйэ аҥаарын анараа өттүгэр көһөрүллүбүт Амма улууһун Лээги нэһилиэгин төрүччүтүн быыстапката кэрэһилээбитэ.
Сийиэс пленарнай мунньаҕар Бочуоттаах бүрүсүдьүүмҥэ аҕа саастаах кыраайы үөрэтээччилэри, мэссэнээттэри дьон-сэргэ иннигэр сыанаҕа олордон чиэстээбиппит. Бу инникитин үтүө үгэскэ кубулуйуо уонна ис дууһаларыттан сыраларын биэрэн үлэлэһэр дьоммутун үйэлэргэ ааттатар олук буолуо.
Сийиэспит биир күн буолбута. Устуоруйаҕа суолталаах, омукпут устуоруйатыгар хаһан да буолбатах тэрээһин балачча уустуга, инньэ гынан, үс эрэ сүрүн сиэксийэлээҕэ, тиэмэтигэр сөп түбэһэр быыстапкалардааҕа уонна уопсай пленарнай мунньахтаах этэ. Сийиэспит судаарыстыба үбүн-аһын туһамматаҕа. Барыта норуот харчытыгар тэриллибитэ, дэлэгээттэрбит айаннарын, куоракка олорууларын ороскуотун тус бэйэлэрэ уйуммуттара. Бу норуот күүһүнэн тэриллибит сийиэс духуобунаска сүҥкэн улахан оруолун, суолтатын бэлиэтиир наада. Ону кытта сийиэс дьон-сэргэ дьиэ кэргэнин, аҕа ууһун төрүччүтүн оҥосторугар төһүү буолбута. Сийиэс резолюциятыгар төрүччүнү оҥостууну маассабай таһымҥа таһаарарга, кэлэр сийиэс киэҥ далааһыннаахтык тэриллэн, Арассыыйа таһымнаах буоларыгар олук ууруллубута.
Резолюцияҕа үрдүкү былаас уорганнарыгар туһаайан, төрүччү хайысхата судаарыстыбаннай суолталаах стратегическай хайысха буолара бэлиэтэммитэ уонна онно доҕуһуоллаан, киин куораппытыгар биир силистээх-мутуктаах норуот буоларбытын туоһулуур, өбүгэлэрбитигэр сүгүрүйэр Өбүгэ болуоссата, сирэ-уота туһунан баар буолуута, үгэс буолбут Туймаада ыһыаҕын түһүлгэтигэр Төрүччү түһүлгэтэ баар буоларыгар этиилэри киллэрбиппит. Маны таһынан биир күнү Төрүччү күнүн быһыытынан кыһыл күнүнэн халаандаарга киллэрэргэ этиибитин суруйбуппут.
Сийиэс резолюциятын чэрчитинэн бырабылыанньабыт чилиэннэрин көҕүлээн, 2019 сыллаахха тохсунньу 18-19 күннэригэр Саха сирин Култуураҕа уонна духуобунаска министиэристибэтэ өйөөн, Саха сирин төрүччүтүгэр туһааннаах икки күн устата быыстапкалаах, элбэх тиэмэлээх, ол иһигэр эдэр ыччаты ботуруйуоттуу иитиигэ уонна оскуола оҕолоругар төрүччүгэ туһунан куонкурустаах сиэксийэлэрдээх Пуорум тэриллэн ыытыллыбыта. Пуорум “Саха сирин норуоттарын төрүччүтүн оҥостуутун регламена” диэн улахан быраап-нуорма докумуонун сүрүн барылын өрөспүүбүлүкэ чулуу учуонайдара уонна кыраайы үөрэтээччилэрэ уопсастыбаннаһы кытта сүбэнэн оҥорбуттарын ылыммыта. Маны таһынан олохтоохтор ортолоругар төрүччүнү оҥостууну аныгы олох сайдыытыгар эппиэттиир көмпүүтэр технологиятын туһанан, биир систиэмэҕэ киллэриини ситиһэр сорук туоруоруллубута.
Биир улахан ситиһиинэн СӨ Национальнай бибилэтиэкэтэ уонна Национальнай архыып төрүччү хайысхатынан бииргэ үлэлэһэргэ Сөбүлэҥ түһэрсибиттэрэ буолар. Билигин олохтоохтор дьиэлэриттэн тахсыбакка эрэ, олохтоох нэһилиэктэрин бибилэтиэкэлэрин нөҥүө 1926-1928 сыллаах биэрэпистэн өбүгэлэрин, аймахтарын дьиэ кэргэттэрин булан, 4-6 көлүөнэ төрүччүлэрин оҥостор кыахтаахтар.
Билигин иккис сийиэс бэлэмэ саҕаланна. Манна биһиги дьоммутун-сэргэбитин түмэн, бастакы сийиэс уопутуттан сиэттэрэн, туох сыыһа-халты баарын ситэрэн, нэһилиэктэринэн сылдьан олохтоохторбут ортотугар өссө улахан дириҥ таһымнаахтык үлэни ыытан, былаас уонна олохтоох салайыныы уорганнарын кытары биир санааны булан, Арассыыйа таһымнаах сийиэс тэриллиэ диэн, дьоммутугар-сэргэбитигэр эрэлбит улахан.
Саха сирин Олохтоох омуктарын төрүччүтүн үөрэтэр-чинчийэр институт бырабылыанньатын
бэрэссэдээтэлэ
Афанасий Владимиров.
