2020 сыллаахха Кытай Ухань куоратын лабаратыарыйатыттан тарҕаммыт хамсык аан дойдуну баһылаан, киһи аймах олоҕун социологтар “хамсык иннинэ” уонна “хамсык кэнниттэн” диэн араарар буоллулар. Туох уларыйыы киирбитин бэлиэтииллэр уонна ону кытта сөбүлэһиэххэ сөп дуо дииллэр.
Сыыппара, IT, саҥа технологиялар
Уруккуну тутуһан үлэлээн олорбут тэрилтэлэр, хампаанньалар, биирдиилээн үлэһиттэр уларыйа охсубакка, моҥкуруут бардылар, сорохтор барыстарын улахан өттүн сүтэрдилэр диэн үгүстүк суруйдулар. Ол кырдьык. Тыыннаах хаалбыт тэрилтэлэр үксүгэр “саҥа технологиялары туһанан атын таһымҥа көһөн биэрбиппит суотугар билигин үлэлии-хамныы сылдьабыт” дииллэр. Бэл, судургу ас астаан тиэрдии курдук өҥө, саҥа технологиялары туһанан, барыһы киллэрэр хайысха буола “үүннэ”.
НАФИ киин чинчийбитинэн, Арассыыйа олохтоохторун 67%-на хамсык кэмигэр дьиэҕэ хаайтаран олорон, бородуукталарын онлайн-маҕаһыыннарга сакаастаан ылар буолла. 2019 сылтан ити көрдөрүү, холобур, 2020 сылга 3,2% улааппыт, салгыы да улаатан испитэ бигэргэнэр. Оттон ити барыта IT-эйгэҕэ, электроннай технологияларга, үстүрүмүөннэргэ болҕомтону тардар, ол эйгэ наадыйыытын улаатыннарар – биир биири тардан таһаарар. Онон, ити хампаанньалар, провайдердар онтон эмиэ сүүйэллэр эрэ.
Мэдиссиинэ “удаленкатын” кыаҕа
Уруккуттан да тэлэмэдиссиинэ эҥин диэн баара да, соччо туттуллубат этэ. Дьэ, билигин, “ыраахтан эмтэнии” ньымата хото туттуллар буолла. Ол аата, теле-мэдиссиинэ, теле-консултаассыйа көмөтүнэн диэн.
Бу эйгэҕэ араас хайысханан модернизация күүскэ барда, элбэх хампаанньа уруккута “приоритет” дэммэтэх саҥа технологияларга болҕомто уурда.
Холобур, 2020 сылга эмчиттэр мобильнай сыһыарыы нөҥүө консултаассыйа биэриилэрэ 2019 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 177% үрдээбит (!). Онуоха харда курдук, мэдиссииинэҕэ анаммыт араас “алгоритмнар”, анал “сервистээх” сыһыарыылар хото оҥоһуллан барбыттар. Холобур, теле-консултаассыйаҕа тута анаалыс түмүгүн “ааҕан” биэрэр, ыарыыны чинчийии синиимэгин “көрөн” диагноз туруорар эгэлгэ сыһыарыылар. Ити барыта салгыы сайдар, тупсар кэскиллээх.
Ас-үөл эйгэтигэр
Дьон-сэргэ аска-үөлгэ ураты болҕомто уурар буолла. Сорохтор “вирус сүөһүгэ эмиэ бэриллэр” диэн куттанан, дьаарханан, сүөһү этин сиэбэт буолбуттар. Холобур, ХНТ биллэрэринэн, 2020 сылга эти сиэһин 3% намтаабыт. Ол ордук Дьобуруопаҕа көстүбүт. ФРГ-га, холобур, нэһилиэнньэ 26%-на эрэ күн аайы эт сиир. Оттон Эмиэрикэҕэ тыа хаһаайыстыбатын бэлиитикэтин института чинчийбитинэн, эти аска туттуу биллэ намтыыр чинчилээх үһү.
Арассыыйаҕа оннук буолар кыаҕа суох. Тымныы-тыйыс усулуобуйаҕа олорорбутунан, кыһыммыт уһунунан. Дьон төрүт аска, бэйэ үүннэрбит оҕуруотун аһыгар, экология өттүнэн ыраас аска ордук охтор. Манна ырыынакка да сылдьан, ордук “олохтоох ас” сыаналаах, дьон ону талар. Олохтоохтор уруккуттан да оҕуруот олордуунан үлүһүйэллэр, оттон хамсык онно ураты болҕомтону хатаата диэххэ сөп.
Глобальнай сылыйыы
Ирбэт тоҥ ууллан, сир-дойду ууга барыытыгар, айылҕа катаклизмнарыгар хамсык мэһэйдээбэтэ. Син биир баһаардар буоллулар, син биир сир-дойду ууга барда. Хата, атмосфераҕа 200 мөл. туоннанан аҕыйах углекислай гаас быраҕыллыбытын бэлиэтээтилэр. Ол эрээри уһун кэмҥэ ити сыыппара туох да улахан дьайыыны оҥорбот, бэрт дуона суох. 2040 сылга диэри син биир ирбэт тоҥ сылыйыыта түргэтээн иһэр эрэ чинчилээх...
Үөрэх уонна хамсык
Үөрэх эйгэтэ хамсык киллэрбит уларытыыларын барыларынааҕар суһаллык ылына оҕуста. Хайдах курдук түргэнник бу үлүгэр ыксаллаах кэмҥэ үөрэх кыһалара, оскуолалар “удаленка” ньымаҕа көспүттэрэй! Үөрэх үлэһиттэрэ сатаан мобилизациялана охсубуттарын киһи эрэ сөҕөр! Онон, кэм киллэрбит уларыйыыларыгар барыларынааҕар даҕаны кинилэри бэлэм буолан биэрдилэр диэххэ сөп. Ити, уопсайынан, саба быраҕан этэр буоллахха, оттон систиэмэ иһигэр киирдэххэ, биллэн турар, бытаарыы-хаалыы, тэрээһин да, тиэхиньикэ да өттүнэн итэҕэс-быһаҕас баар бөҕө буоллаҕа. Төрөппүттэр оҕолоро дьиэҕэ олорон, онлайн үөрэнэллэригэр бэлэмэ суох буолан биэрдилэр, сүрүннээн, үлэлии-үлэлии, оҕолорун хонтуруоллууллара үгүс төрөппүккэ ыараханын өйдөөтүлэр.
Офиһы ахталлар
Хамсык муҥутаан тэнийбит, хааччах кэмигэр үгүс офиска үлэлиир дьон дьиэттэн үлэлиир буола сылдьыбыттара. Сорохтор оннук ньыманы бастаан үөрэ көрсүбүттэрэ. Чахчы, үлэлэрэ да ордук таһаарыылаах курдук этэ. Ол эрээри, сотору буолаат, үөрүүлэрэ сойон, таһаарыылаах үлэлэрэ уостан, көрдөрүүлэрэ намтаан барбыта. Ол төрүөтүн үлэһиттэр арааһы ааттыыллар: дьиэҕэ үлэлиир эйгэ суоҕа, “оҕолоро, аймахтара, ыаллара мэһэйдииллэрэ”, атыҥҥа аралдьыйыы элбэҕэ, кэлэктииби кытта алтыһыы тиийбэтэ, үлэни биэрээччи өттүттэн хонтуруол суоҕа (эбэтэр, төттөрүтүн, аһара кытааппыта). “Ити барыта үлэлииргэ мэһэй эрэ буолла, мотивациябытын намтатта” диэн билинэллэр офистан “тэйиччи” үлэлиир дьон. Онно сорохторго үлэлиир-үлэлээбэт боппуруостара салгыҥҥа ыйаммыта эмиэ эбиллэр. Онон, “удаленка” үчүгэй дииллэрэ сорохторго барсыбат эбит, үгүстэр офиска кэлэн үлэлииллэрин ордороллор, офиспытын ахтабыт дииллэр. Баҕар, бу маннык көстүү офистары кэлин уларытан тэрийэргэ төрүөт буолуон сөп. Атыннык.
Доруобуйа туһунан
Хамсык иннинэ “ЗОЖ” тутуһуу уонна бэйэ доруобуйатыгар кыһаллыы муода курдук эрэ этэ. Оттон хамсык ол сыһыаны эмиэ тосту уларытта. Хамсык тарҕанаатын кытта, бу сыһыан отой атын “өҥнөннө” диир сөп. Аны билигин бэйэ доруобуйатыгар кыһаллыбат, бэйэни чэбэрдик көрүммэт буолуу – бу тус бэйэ туһунан санаабат, кыһаллыбат буолуу эрэ буолбатах. Бу – атын дьоҥҥо аахайбат буолууну көрдөрөр, уопсастыбаҕа “силлээһин” курдук сыаналанар буолла. Оннук киһи туора көрүллэр буолла. Билигин кыраадыһы кэмнээһин уонна мэдиссиинэ тургутуга элбэх тэрилтэҕэ киирдэ. Быраас былааһа ордук улаатта, кэҥээтэ. Ол эрээри бу таҥнары өрүтэ эмиэ үөскээтэ. Ол курдук, мэдиссиинэ тугу эппитэ, сүбэлээбитэ – бүтүн уопсастыбаны хонтуруоллуур үстүрүмүөҥҥэ, кинини салайар ньымаҕа кубулуйда диэххэ сөп.
Үрдүк муодаттан – судургу таҥаска
Хааччахха олорон, дьон ханна да сылдьыбат. Бэл, балыыһаҕа да барбат. Биирдэ эмэ улаханнык наадыйдаҕына, чугас ханна эрэ сылдьан кэлэр этэ. Кэнсиэр, көрсүһүү, маассабай бырааһынньык бобуллан, кыргыттар, дьахталлар хаайтардылар. “Ханна да сылдьыбат буолан, биир да таҥас ылыммаппыт” дэһэллэр этэ. Кырдьык, бу кэмҥэ дьон үбүн-харчытын таҥас-сап индустриятыгар укпакка, ордук эргэ эбэтэр судургу таҥаһы атыылыыр маҕаһыыннартан интэриниэтинэн атыылаһар буолла.
Бэл, Аангылыйа эр дьоно “эргэ таҥас” ылаллара 22% элбээбит диэн ыстатыыстыка этэр.
Ол аҥаардас экологиянан буолбакка, дохуот намтааһынынан эмиэ быһаарыллыан сөп. Онон аатырар бастыҥ “бренд” дэнэр таҥаһы-сабы оҥорор тэрилтэлэр дохуоттара түһэ турарынан, урукку мадьыалларын уларытан, судургу соҕус араҥаҕа тигэр буолан эрэллэр.
Зуум-көлүөнэ ыарырҕатар
Дьиэҕэ олорууну, хааччах кэмин араас көлүөнэ дьоно эмиэ араастык ылынна. 11-25 саастаах “зумердар” дэнэр көлүөнэ ордук ыараханнык ылынна. 51%-нара “чуҥкуйабыт” дииллэр, 47% хамсаныы тиийбэтин туһунан этэллэр, оттон 41% соҕотохсуйдубут дэһэллэр. Ону кытта аһара экран иннигэр олорууттан доруобуйаларын туруга намтаабытын бэлиэтииллэр эбит. Эдэрдэр ону кытта “доруобуйабыт туһуттан долгуйабыт, ыксыыбыт” диэбиттэр.
Дэпириэссийэ күүһүрдэ
Уопсай долгуйуу, куттал дьон-сэргэ уйулҕатыгар оҕуста. Санаа түһүүтэ, ыар санааҕа ылларыы (дэпириэссийэ), онтон сылтаан араас түбэлтэ үксээтэ. “Инникитин биһигини туох күүтэрин, туох өссө буолуон билбэппит, онон бүгүҥҥүнэн олоруохха” диэн өй-санаа күүскэ тарҕанна. Бу ордук кыра-хара, дохуота тиийбэт дьон ортотугар.
Дьиэ кэргэн абырала, сыаннаһа
Киһи аймах, баҕар, дьиэ кэргэн сыһыаннаһыыларын атын хараҕынан көрүө, ол сыаннастары өйдүө, сыаналыа. Хааччахха олоруу кэмэ дьон оҕолорун кытта алтыһалларыгар, кинилэр тугу “тыына” сылдьалларын билсэллэригэр кыах биэрдэ диэххэ сөп. Төрөппүттэр оскуоланы эмиэ атыннык сыаналыыр буоллулар: оскуола оҕону хайдах курдук бэрээдэктии, тута сылдьыбытын биллилэр. Бу кэм төрөппүттэри бириэмэлэрин чуолкайдык былаанныырга, сөпкө аттарарга үөрэттэ диэн этэллэр. Тоҕо диэтэххэ, оннук эрэ буоллаҕына, хамсык кэмигэр таһарыылаахтык үлэлиэххэ-хамсыахха, холку туруктаах сылдьыахха сөп. Дьэ уонна төһө да саҥа технологиялар оруоллара үрдээбитин иһин, ханнык баҕарар IT-көлүөнэ олох дьиҥнээх сыаннастарын өйдөөтөҕө буолуо.
Инна ЕФРЕМОВА.
