Хаһан эрэ сэдэх идэлээх дьон туһунан матырыйаал оҥороору, дьоруойдарбын сонордоһон барбытым. Ол эрээри кэккэ биричиинэнэн ол матырыйаал силигин сиппэтэҕэ, бэчээккэ бэриллибэтэҕэ. Ол сыалбын ситиһэн, бүгүн ылбычча киһи мээнэ санаммат соругун толорор, сэдэх үлэлээх Сергей диэн киһилиин (толору аатын, хаартыскатын биллэр биричиинэнэн биэриэн баҕарбата) кэпсэтиибитин ааҕыҥ. Сергей Маҕанныыр кылабыыһаҕа үлэлиир. Кини кэпсэтиэхпит иннинэ “ритуальнай биисинэһи таарыйымыахха, мин онно орооспоппун” диэн усулуобуйа туруорбута. Бүгүн “киибэс” (могильщик) күннээҕи түбүгүн, бу идэни иһиттэн билсиэҕиҥ.
Аатым Сергей, кулун тутарга 58 сааспын туолбутум. Киибэһинэн үлэлээбитим 6-с сыла. Онтум – идэ буолбатах, олох майгыта диэххэ сөп. Официальнайдык идэм “сотрудник ритуальных услуг” диэн ааттанар, үлэм киниискэтигэр итинник киирэ сылдьар. Судургутук эттэххэ, өлбүт киһини иинин булларар үлэни ыытабын – хонтуораттан кылабыыһа хайа муннугар, ханан киһи кистэнэрин эттэхтэринэ, ону улгумнук булан, биригээдэни үлэлэппитинэн барабын: иин хаһабыт, бокуонньугу буоругар кистиибит.
Миигиттэн билбэт дьонум “Эн туох үлэлээх киһигиний?” диэтэхтэринэ, “үрдүк педагогическай үөрэхтээх могильщикпын” диибин. Педагог дьупулуомнаахпын, психолог дьоҕурдаахпын диэн күлээччибин. Миэхэ киһи аймах бэлиэ күнүн итэҕэйэллэр – Орто дойду олоҕуттан арахсан, өбүгэлэрин сиригэр аттанар сирдээҕи олох тиһэх тэрээһинин.
***
Бэйэм сиргэмсэх соҕус киһибин ээ, гороскуобум – Игирэлэр. Ол эрээри үлэлиир буолбутум кэннэ, онтум олох ааһан хаалбыта.
Миигиттэн мэлдьи: “Кылабыыһаҕа үлэлииргиттэн куттаммаккын дуо? Бокуонньуктан этиҥ тардыбат дуо?” – эҥин диэн ыйыталлар. Мин да тэбэр сүрэхтээх, уһуктаҕас уйулҕалаах киһи буоллаҕым дии. Аан бастаан үлэлиирбэр ыарахан этэ. Биһиги идэбит – эт-хаан үлэтэ. Онон, биллэн турар, мээнэ киһи ылсыбат. Оттон ордук ыарахана – эмоция, уйулҕа, өй-санаа баттыга. Тиһэх суолга атаарыы, биллэн турар, киһи үөрэр тэрээһинэ буолбатах. Бокуонньук дьоно ытыы-соҥуу туралларын көрөр сүрдээх ыарахан. Ити кэмҥэ бэрт ыарахан салгын ыйанар, сүр баттатаҕын. Бастаан үлэлии кэлэрбэр икки ый курдук олох ыараханнык аһарыммытым, онтон кэлин үөрэнэҕин. Дьиҥэр, “оптимиспын” дэнэбин. Ол эбэтэр, хайа баҕарар түгэнтэн туох эмэ үчүгэйи була сатыыбын. “Пессимистээн” бардахха, олоҕуҥ отой табыллыбат, этэргэ дылы, “пессимистэр” ииҥҥэ быдан түргэнник киирэллэр.
***
Бу үлэҕэ кэлиэхпиттэн, соһуйуом иһин, доруобуйам тупсан барбыта. Тоҕо диэтэххэ, куруук хамсана сылдьаҕын. Будулҕан туманнаах аам-даам тымныыга тоҥ буору хаһар эбэтэр, төттөрүтүн, өҥүрүк куйааска хамсаныы күүстээх тулууру эрэйэр. Хамсаммакка хонтуо-раҕа хатанан олорбутум эбитэ буоллар, доруобуйам быдан түргэнник айгырыа этэ. Оннук да этэ. Сороҕор сарсыарда биэстэн үлэлээбитинэн барабыт. Айылҕаҕа сылдьарбын туохтааҕар да ордоробун. Оттон кылабыыһа – иһийбит айылҕа. Манна ордук сарсыарда үчүгэй: тулаҥ уу чуумпу, көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл уһуктар... Иин хаһа сырыттахха, чыычаах дуу, моҕотой дуу кэлэн киһи уҥуоҕар (мэҥэтигэр) ууруллубут кэмпиэти сиир... Айылҕа уһуктарын кэтээн көрөр олус умсугутуулаах.
Уопсайынан, маннык кытаанах үлэҕэ сылдьан, тулаҕыттан туох эрэ үчүгэйи көрө, була сатыыгын. Күннээҕи олох сүпсүлгэниттэн сылайан-элэйэн баран, кылабыыһаҕа үлэлии кэллэхпинэ, ону барытын умнан кэбиһэбин. Биирдэ кэллиэгэбэр “дьикти баҕайы, кылабыыһата суох сатаммат эбиппин” диэбиппэр, киһим “оннук буолар, мин үлэлээбитим номнуо 15 сыла, барар санаам суох” диир. Көр, оннук “тардар”, умсугутар үлэлээхпит.
***
Үлэбиттэн төрүт кыбыстыбаппын. Чиэһинэйдик уонна чиэстээхтик үлэбин толоробун, оччоҕуна дьон-сэргэ ис сүрэҕиттэн махтанар. Ону истэр олус үчүгэй. Син биир ким эрэ бу үлэни толоруохтаах буоллаҕа.
***
Хас биирдии күрдьэх, луом туох эрэ уратылаах. Ханнык буорга, хайдах күҥҥэ хаһарбытынан көрөн, тус-туспа үстүрүмүөннээхпит. Сүрүннээн, икки буолан хаһабыт. Биир ииҥҥэ ортотунан 4 чаас барар. Биллэн турар, ордук кыһын сир тоҥноҕуна, улаатар, төрдүө эҥин буолан сылдьабыт. Сири ириэрии сүрдээх эрэйдээх. Күҥҥэ 1-2, сороҕор 3 иини хаһабыт. Сүрүннээн, күҥҥэ биирдии буолар.
***
Оҕо, эдэр киһи өлбүт буоллаҕына, ордук оҕустараҕын. Саастаах, олоҕу олорон баран ол дойдуга аттаммыт киһини көмөллөрүгэр үөрэнэн хаалар эбит буоллаххына, оҕолорго, эдэрдэргэ хаһан да үөрэммэккин, олус ыарахан буолар. Урут күн аайы 50 кыраам арыгыны иһэр буоларбыт, ордук кыһын ирээри иһэр этибит. Билигин испэппит. Салалта итириккин көрдөҕүнэ, бырастыы гыммат.
***
Кылабыыһаҕа түүннэри үлэлиибит. Мин онтон куттаммаппын. Уопсайынан, бу олоххо бокуонньуктартан, абааһылартан буолбакка, тыыннаах дьонтон куттаныахха наада.
Кылабыыһа – ураты эйгэ. Манна киһи сарсыарда, күнүс дьаарбайдаҕына, балтараа миэтэрэ анныгар кистэнэ сытар чугас дьонун “көрүстэҕинэ” санаата сааһыланар. Оттон түүн кылабыыһа киһини бэйэтэ тэйитэр курдук буолар. “Олохтоохтор” сөбүлээбэттэр диэн киһи сэрэйэр.
Миигиттэн арыт “бокуонньуктар түүлгэр киирэллэр дуо?” диэн ыйытааччылар. Суох. Киирбэттэр. Ол аата, мин үлэбин үчүгэйдик толорбуппун.
***
Эдэр кыыс ийэтин тиһэх суолугар атаарар. Дьон баарыгар туттуна сылдьар. Оттон хоруобу сабан баран, ииҥҥэ түһэрэрбитигэр туттуммат, титирэстиэр диэри ытыыр-соҥуур, айманар. Ол түгэҥҥэ өлбүттээххэ сэмээр кэлэҕин уонна оргууй аҕай уоскутаҕын. Психолог буолуохха наада.
***
Урут киһи өлөрүгэр эрдэттэн иинин ким хаһыахтааҕа эҥин биллэр буолар эбит. Өлүөхтээх киһи эрдэттэн чугас дьонугар этэн көрдөһөрө. Билигин харчы төлөөтүҥ да, “хайдах да хастыннар, иин хаһыллыбыт эрэ буоллун” диэн буолар. Оттон иини хаһыы – сүрдээх дириҥ ис хоһоонноох, бэйэтэ туспа бөлүһүөпүйэ. Сороҕор “киһини көмүү олус сыаналаах, сүүс тыһыынча буолла” диэн мөҕүттээччилэр. Тоҕо эрэ уруу киэһэтигэр мөлүйүөн аҥаарын ыһалларын туох да диэбэттэр. Итинэн мин киһини көмүү сиэрэ-туома, суолтата уларыйда диэхпин баҕарабын. Киһини көмүүнү шоуга кубулутан эрэллэр диэн хараастабын. Сороххо итирик сылдьан көмө кэлээччилэр. Киһини хайаан да арыгылаах көмүөхтээхтэр диэн буолбатах. Арыгынан дьиҥ эмоцияҕын ханыннаран кэбиһэҕин.
***
Үлэлиирим былаһыгар ол-бу дьикти түгэҥҥэ түбэспэтэҕим, оннукка түбэспэтэрбин да ханнык. Ол эрээри биирдэ манныгы кэпсээн турардаахтар. Уолаттар киһини көмөн баран, хонтуораҕа кэлбиттэр уонна “бокуонньугу сыыһа кистээтибит быһыылаах” диэн кэпсэппиттэр. Кириэһин атаҕар буолбакка, төбөтүгэр анньыбыттар этэ. “Чэ, ким да туох да диэбэтэ” диэн буолбут. Онтон сарсыныгар биир уолга бокуонньук түүлүгэр киирбит. Ол иһин уолаттары күүстэринэн кэриэтэ көрдөспүттэригэр, төннөн баран уларыппыттар этэ.
***
Мин православнай итэҕэллээхпин. Ол эрээри улахан таҥараһыт буолбатахпын. Сиэри-туому тутуһабын, таҥараны итэҕэйэбин. Сахалар православнайдар курдук көмөллөр, хаһан даҕаны уратытык кистииллэр эбит диэн бэлиэтии көрбөтөҕүм. Уратыгыт диэн, сахалар нууччалар курдук улаханнык аймаммаккыт. Таска таһааран улаханнык ытаабаккыт-соҥообоккут. Нууччалар бокуонньукка мэлдьи сылдьар эбит буоллахтарына, сахалар мээнэ кэлбэттэр. Онон сиҥнибит, сууллубут, эмэх буолбут уҥуох элбэх. Мин киһи уҥуоҕар маһы, ыарҕаны үүннэрэллэрин биһирээбэппин. Мас силиһэ киһи уҥуоҕун алдьатар эрэ.
***
Биһигини “алдьархайтан ас таһаараллар” диэн, дьон үксэ сөбүлээбэт, харчы бөҕөтүн хаһыйа сылдьар курдук саныыллар. “–50 кыраадыска тоҥ буору хаһан көрдүннэр, санаалара начаас уларыйыа” диибин.
Биһиги хоруобу, пааматынньыктары, веноктары эҥин атыылыырынан дьарыктаммаппыт. Туора сакаастары ылбаппыт. Тэрилтэбит эппитин эрэ толоробут. Биһигини көмүүнү биисинэскэ кубулуттулар диэн күтүрүүр олох сыыһа.
Аны туран, тоҕо эрэ, биһигини бары буор арыгыһыт курдук саныыллар, сэнии көрөллөр. Кырдьык, ханна да үлэлии барар кыаҕа суох, иһээччи соҕус дьон кэлэн барааччылар. Ол эрээри уһаабаттар. Биһиэхэ мээнэ киһи үлэлээбэт.
***
Крематорий тутуллан бүттэ, бу сыл бүтүөр диэри үлэҕэ киириэ дииллэр. Ким хайдах көмүллэрэ – бэйэтин көҥүлэ. Уопсайынан, киһини харайыыга ытыктабыллаах сыһыаннаах буолуохха. Бокуонньук кэриэһин толоруу – сибэтиэй дьыала.
Бокуонньук барыта крематорийга барыа дии санаабаппын. Биһиги “килиэппитин” былдьыахтара диэни ылыммаппын.
Дмитрий ИВАНОВ.
