Нам улууһун Никольскай бөһүөлэгэр олорор эмчит Александр Саввич ЭВЕРСТОВ-Тумса Хааннаах Суор Ойуун – туһунан 3 сыллааҕыта хаһыаппытыгар суруйан турабыт. Соторутааҕыта бу эмчиккэ эмиэ тахса сылдьан, эмтииригэр кэнники үлэтин-хамнаһын көрдүм-иһиттим, кэпсэттим.
– Өлөксөөндүр Саабыс, туох сонун-нуомас баар? Көрсөн кэпсэппэтэхпит балачча кэм буолла.
– Кэнникинэн дьону хаартысканан эмтиир буолан эрэбин. Ол көрдөрүүтэ үчүгэй түмүктээх буолан эрэриттэн үөрэбин. Хаампат дьон хаамар буоллулар. Онон мантан ыла туруктара ыарахан, кыайан кэлбэт дьону хаартыскаларын ыыттаран эмтиир буолуом.
Саҥа эмтиирбэр Илин Эҥээр биир улууһун дэриэбинэтигэр 52 сыл ороҥҥо сыппыт, төрөтөллөрүгэр оһоллообут ыарыһахтарын хаартысканан эмтээн хаамтарбытым. Онтон ыла хаартысканан дьону эмтииргэ ылыстым. Соторутааҕыта сиһэ тостубут кыыс эмтэннэ. Билигин туран хааман эрэр. Илиилэрэ, өттүктэрин тааһа алдьаммыт дьон үчүгэй буолаллар. Олору хаартысканан эмтиибин уонна маас биэрэбин.
Аҕыйах сыллааҕыта Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлүтүгэр эр киһи от үрдүттэн түһэн, сиһин эчэппитин эмтээбитим. Билигин үчүгэй буолан, тугу барытын гынар. Нам Салбаҥар эмиэ биир киһи кыһын сыарҕалаах от үрдүттэн чигдигэ охтон түһэн сиһин эчэппитэ. Эмтэнэн, билигин этэҥҥэ сылдьар.
– Хайдах эмтэтэлээтиҥ?
– Бэйэбэр кэлэн эмтэммиттэрэ. Мааспынан сотон алгыыбын, илбийэбин, эниэргийэбинэн эмтиибин. Алгыыр, арчылыыр кэммэр тыас-уус суох, уу чуумпу буолуохтаах. Бэйэлэрэ кэлэн эмтэнэллэригэр уонна хаартысканан да уу-чуумпуга эмтиибин. Алгыыр, эмтиир кэмҥэ туохха даҕаны аралдьыйыа суохтааххын.
Түүлбүнэн алгыс оҥоробун. Дьиҥинэн, алгыска үөрэммэтэх киһибин. Түһээн алгыс оҥорор күүстээх буоларын эппинэн-хааммынан билэбин.
– Оччотугар киһи тыла күүстээх эбит буоллаҕа.
– “Киһи тыла – ох” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Ох саа оноҕоһо бардаҕына, төнүннэрбэккин дии, син биир ол кэриэтэ. Ол курдук, “Тыл барда – бас барда”.
– Хаартысканан эмтээбитиҥ төһө өр буолла?
– Аҕыйах. Кыайан хаампат 3 оҕолоох эдэр ийэни атаҕар туруордум. Быраастар “кыайан эмтэммэт удьуорунан бэриллибит ыарыы” диэбиттэр этэ. Ону “кыайан кэлбэппин” диэбитин иһин, хаартыскатын ыыттараммын эмтээтим. Кыайан саҥарбата, төлөпүөҥҥэ саҥатын киһи кыайан истибэт этэ. Билигин чуолкайдык саҥарар буолла. Төлөпүөнүнэн кэпсэтэн “элбэхтик ыллаа, саҥаҥ тупсуоҕа” диэбитим. Ол курдук, интэриниэт ситиминэн ырыа холбоон ыллаатахтарына, саҥалара тупсар. Ону бэйэм холобурбар көрдүм. Уонна от мааһынан эмиэ эмтэммитэ.
– Ханнааҕы олохтооҕуй?
– Майа. 38 саастаах, кэргэнэ өлбүт огдообо дьахтар. Устудьуоннуу сылдьан оҕоломмут уонна эмискэ хаампат буолбут. Быраастарга көрдөрбүтүн “мэйиитэ хатар” диэбиттэр. Ону хаартысканан эмтээтим. Үчүгэй түмүгү көрдөрдө. Маннык ыарыылаахтар төлөпүөнүнэн эрийэллэр. Куорат диэки олорор чугас аймахтарынан маас биэрэммин, ыыттаран, онон соттон үтүө буолуохтара диэн эрэнэбин.
– Иччилээх түүлү көрөҕүн, тойоннуугун дуу?
– Хаартысканан эмтиир дьоммун түүнү быһа саныыбын уонна түһүүбүн. Бүгүн (киниэхэ алтынньы ортото сылдьыбытым) Сунтаар дьахтарын олоҕун барытын түүлбүнэн кэпсээн, ытыска ууран биэрбиппэр наһаа соһуйда. “Ыал буолбутуҥ 10-ча сыл буолбут. Кыайан оҕоломмотох эбиккин. 39 сааскар оҕо иитэ ылбыккын, 40 сааскар – бастакыгын, 41-гэр иккискин оҕоломмуккун. Оҕо иитэ ылбыккытыгар Үрдүк Айыыларыҥ көрөн, ийэ куккун уһугуннарбыттар”, – диэн кэпсээтим. Онтум сөп түбэспитигэр “барытын хантан биллиҥ?” диэн соһуйда аҕай. Инньэ гынан 2 уол оҕоломмут. Дьахтарга Ийэ кут диэн баар. Ити утуйда даҕаны оҕо үөскээбэт буолар, Үрүҥ Аар Айыылар ону уһугуннараллар.
– Оччотугар кыайан оҕоломмот дьоҥҥо эмиэ көмөлөһүөххүн сөп эбит.
– Биир түгэн буолан турар. Уус Алдан тыатыттан кыайан оҕоломмот биир эдэр дьахтар кэлэ сылдьыбыта. Ыалдьар сирин (ууһуур уорганын) мааһынан “Ийэ кутуҥ уһугуннун” диэн алгыс тыллаан, мааһынан биспитим, алҕаабытым. Ол кэнниттэн оҕолонон, билигин 2 саастаах сүүрэ сылдьар уоллаах.
– Ол аата, оҕоломмот дьоҥҥо Ийэ куттарын уһугуннарыахха сөп эбит.
– Оннук. Аны куһаҕан салгын охсубут киһитин “инсуллаабыт” дииллэр. Былыр “бу киһи куһаҕан салгын ааһар сиригэр сылдьыбыт, салгын охсубут” диир буолаллара. Ону Ньыыкан оҕонньор буор хаһан, уот оттон, чоҕун ылан, хатыҥ сэбирдэҕин тэлгэтэн, онно сытыаран эмтиирэ эбитэ үһү. Ол аата, бу киһи ыарыытын Ийэ сиргэ биэрэр. Оннук эмтииргэ күлүүс тыл наада. Ыарыыга күлүүс тылы булуохха наада. Ону сатаан туттубатахха, дьону кыайан эмтээбэккин.
– Псориаз диэн тирии ыарыытын эмиэ эмтиигин дии.
– Ону эмтиибин, кыаллар. Биһиги бары испитигэр үөннээхпит (паразит), бу үөнү мин мас күлүнэн ыраастыыбын. Биэрбит күлбүн сүөгэйгэ булкуйан сииллэр (“Молочный дождик” да барсар). Мин мааспынан эмтэнэр кэмнэригэр арыгыны ончу иһиэ, ыыһаммыт аһы, араас кока-коланы, чипсыны сиэ суохтаахтар. Маастана сылдьар кэмнэригэр, эппиппин тутустахтарына, үчүгэй буолаллар. Эттэрин-сииннэрин суодалаах уунан сотторобун, оччоҕо хайыта тарбамматтар. Оһон эрэр бааһы хайыта тыытан, бэргэтэн кэбиһэллэр. Миэхэ эрийэн “таҥаспыт бүтүннүү хаан буолар” дииллэр. Аанньа буолуо дуо? Дэлби хайыта тарбаналлара...
Улахан баастаах дьоҥҥо тыалы түһэрэн, былыты аҕалан алгыыбын. Ардаҕы түһэртэрэн, төбөлөрүн оройдоруттан атахтарын уллуҥаҕар диэри сууйтаран, сайҕатан, ыарыыларын ылҕатан, Ийэ сиргэ бэрдэрэбин. “Ийэ сир иҥэриннин, ирбэт тоҥҥо түһэрэн, дөйө тоҥордун. Үйэ-саас тухары бу ыарыы тахсыбатын, таһыттан хатаа”, – диибин. Бу барыта – тыл күүһэ, күлүүс тыллар. Итини сиргэ түһэрэн баран хатаппатахпына, төттөрү тахсыан сөп. Ол иһин хататабын.
Биир дойдулааҕым атаҕа наһаа уһуннук бааһырбыта. Эрэй бөҕөтүн көрбүтэ. Ону: “Куокуй куулатыгар курулас маска көтөр кынаттаах доҕотторум – тоҥсоҕой, киргил – кэлэҥҥит, илдьэҥҥит хаайыҥ, киил маска кистээҥ. Маһы суулларан, таһаарбатыннар диэн, тойон кыыл аттыгар турар тииккэ уйа тутуннун, охтороору кэллэхтэринэ, чардыргыы-чардыргыы үрдүлэригэр түһэн кыйдаатын”, – диэн өйбүттэн тахсар тылларынан эппитим кэннэ, киһим үчүгэй буолан хаалбыта, бааһа оспута.
– Кэлиҥҥинэн Арассыыйа сириттэн-уотуттан кэлэн бараллар эбит дии.
– От ыйыгар Самараттан кэргэнниилэр кэлэн барбыттара. Эмтэнэн, маас ылан барбыттара. Онтон атырдьах ыйын бүтэһигэр эр киһи кэлэн, маас бөҕөтүн ылан барбыта. Питертэн эмиэ кэлэ сылдьыбыттара.
– Күн аайы эмтиигин дуу кэлбит дьону?
– Билигин урукку курдук күн аайы эмтээбэппин. Сынньанабын нэдиэлэ устата. Нэдиэлэҕэ биир күн субуотаҕа эбэтэр өрөбүлгэ эрэ эмтиибин, ону даҕаны эрдэттэн суруйтарыынан. Киһи илистэр, сылайар, эниэргийэ бөҕөтө барар үлэтэ. Сынньанан, бэйэбин эмиэ көрүнүөхпүн наада.
– 3 сылын буолан баран, көрсөн олоробут. Кэнники ханнык, туох ыарыылары эмтээтиҥ, түмүк хайдаҕый?
– “Мэйиилэрэ хатар” дьону эмтэтэлээтим. Бассаапка 100-чэкэ киһилээх бөлөхтөөхтөр эбит. Онно эмтэммит дьон суруйан, санааларын үллэстэллэр.
Быйыл аһаҕас сэлликтээх, 80-ча саастаах баабысканы эмтээн үтүөртүм. Алҕаан, илбийэн эмтээбитим, маас биэрбитим. “Сии сырыт” диэн мүөт, сыа биэрбитим. Ый аҥаарынан үчүгэй буолбута.
Хатыыс хабаҕа мас килиэйэ буолан, куртах бааһырыытыгар (язва) олус туһалаах. Маны оргутан истэхтэринэ, куртахха баар бааһы бүрүйэн, эмтээн кэбиһэр. Онон аматыйаллар. Куртах бааһырыытын тигээйи мүөтүнэн, күллээн, сыалаан эмтиибин. Дьиҥнээх тигээйи мүөтүгэр 1 кыра ньуоска күл кутан булкуйан, ону сиэтэбин. Күн аайы биирдии кыра ньуосканы иһэллэр. Сэллик буолбут баабыскаҕа оннук сиэппитим уонна сибиинньэ хаһатын уулларан, күлгэ булкуйан сииригэр сүбэлээбитим. Баабыска ый аҥаара кэриҥэ эмтэнэн үчүгэй буолбута. Быраастарга бэрэбиэркэлэнэ тиийэн, анаалыстарын туттарбытыгар үчүгэй буолбутун көрөн соһуйбуттар этэ. “Хайдах, тугунан эмтэнэн түргэнник үтүөрдүҥ? Маннык ыалдьыбыт дьон 4–5 сыл устата учуокка туран, эмтэнэн үтүөрэллэр”, – диэн сөхпүттэр. Былыр дьон итинник эмтэнэн үтүөрэллэрин билэбит. Онон, быйылгы ситиһиим – итинник уонна хаартысканан эмтиир буолуум.
– Оччотугар ыраахтан кыайан кэлбэт дьону аны хаартысканан эмтиир буоллаҕыҥ.
– Эмтиэхпин сөп. Чугас дьонноох буоллахтарына, кэлэн маас ылыахтарын сөп. Хайдах соттоллорун, эмтэнэллэрин барытын быһааран, сүбэлээн биэрэбин. Архахтаах (бронхит) дьону нэдиэлэ устата мааһынан сотторобун, нэдиэлэ сынньатабын. Онно төһө элбэх сил, салахай кэлбитин ыйыталаһабын уонна утуйаары сыттахтарына, муустаах ууну иһэллэригэр сүбэлиибин. Муустаах ууну иһэн, түүн сөтөллүбэккэ утуйдулар да, архахтара ааһан хаалар. Атахтара, систэрэ ыалдьар дьон мааһынан эмтэнэр кэмнэригэр тобуктарыгар – “наколенник”, систэригэр “тёплый пояс” диэни кэтэн, сылаастык тута сылдьыахтарын наада. Оннук гымматахтарына, атахтара сүүлэ иһэн тахсыан сөп. Онон киһи эппитин, сүбэтин барытын кытаанахтык тутуһуохтарын наада.
Саргылаана БАГЫНАНОВА, Дьокуускай–Нам–Никольскай.
