П.Л. Казарян диэн учуонай тыыннааҕар “суругунан бигэргэммэтэх – барыта сымыйа” диэн сахалар төрүттэрбитигэр тиийэ киэн туттарбытын барытын сотон таһааран, дьону кыынньаан, улахан айдааны тоҕо тардара. Онон, бу Хаҥалас улууһун “Ытык Маалтааны” уопсастыбаннай тэрилтэтэ Эргис Ойуун чахчы олоро сылдьыбытын, оччолорго биллиилээх киһитин дакаастыыр устуоруйа ыспыраапкатын СӨ Гуманитарнай чинчийиилэргэ уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын институтун кытта дуогабардаhан, устуоруйа билимин дуоктара, ГЧИ билимҥэ кылаабынай үлэһитэ Андриан Афанасьевич Борисов Арассыыйа архыыптарын чинчийэн устуоруйа ыспыраапкатын оҥорбута улахан махталлаах дьыала.
Владимир Степанов.
Билим чахчыларыгар олоҕуран
Хаҥалас улууһун Эргис нэһилиэгэ Эргис Ойуунтан төрүттээх диэн ааҕыллар. Кини туһунан үһүйээннэртэн, номохтортон туох биллэрий?
Эргис Үрүҥ ойуун быһыы-тынан ыһыахтарга эппит алгыстара аптаах күүстээх буолаллар эбит. Кини тоҕус сырдык Айыыга туһаайан алгыһын ыытара. Көрдөстөҕүнэ, Дьөһөгөй Тойон үүт маҥан атыыр сылгы буолан, кистии-кистии үрүҥ былыттан устан тахсар эбит. Онтон сүппүтүн кэннэ, маҥан хаар түһэрэ үүнүүлээх сайын иһэрин билгэлиирэ.
Эргис удьуордара нэһилиэк чаччыыналара, улуус кулубалара буолаллара. Эргис нэһилиэгин сахалара былыргы номохторго олоҕуран, улуу Ойуунтан төрүттээхтэрин көрдөрөр төрүччүлээхтэрэ. Арай баччааҥҥа диэри Эргис олоҕун бигэргэтэр чуолкай устуоруйа докумуоннара суоҕа. Генеалогия чахчылара бутуурдаахтар. Хаҥаластар төрүччүлэринэн биллэр 1865 с. “Исторические предания и рассказы якутов” диэн хомуурунньукка кини Марҕа уола Киирикэ Быырчыктан төрөөбүт диэн кэпсэнэр.
Киирикэ Быырчык Тыгын Тойон төрөппүт уолунан ааҕыллар. Ол эрээри ити дьонтон хайалара да XVII ү. (үйэтээҕи) нуучча докумуоннарыгар ахтыллыбаттар. Марҕа уола баара диэн суруйуу 1736 с. ахтыллар. Оччотугар Эргис Ойуун XVIII үйэҕэ төрөөбүт уонна олорбут, аныгы соҕус киһи курдук буолан тахсар. Салгыы көрдөхпүтүнэ, итинник сибидиэнньэлэр устуоруйа чахчыларын кытта утарсаллар. 1924 с. суруллубут Савва Слепцов төрүччүтүгэр 9-с нүөмэринэн турар Киирикэ Быырчык Марҕа уола диэн ыйыллар. Оттон кини анныгар 10-с турар Эргис ойуун кинини кытта тугунан аймахтыыта ыйыллыбатах.
Эргис, чахчы, олоро сылдьыбыт удьуордарыттан Чохооной Ньикииппэр кинээс-Гермогенов (1781–1850) уонна кини аҕата Бытыктаах Хабырылла (Гаврил) биллэллэр.
«Родословия Кангаласского улуса от 10 марта1896 г.» диэн төрүччүгэ Эргис уола диэн суруллар Аҥыр Бөппөлөөх эбэтэр Бөппөлөҥ устуоруйа докумуоннарыгар ахтыллыбат. Ити Эргис төрдүн үөрэтэр чахчылар мөлтөхтүк үөрэтиллибиттэрин көрдөрөр.
Ону таһынан Эргис кэлиҥҥи удьуордарыттан кини улахан уолун Саабырыкы («кыргыс киhитэ») удьуордарыттан Улахан Киһи, Кокуой Дьэкиим, киниттэн Куруппааскы, Кирискиин, Даҕыыска,Көстөкүүн диэн уолаттар, Саабырыкы атын уолаттара Солколоох Баһылай, Хонтос биллэллэр. Өссө Эргис улахан уолуттан кэнники ыччаттара биллэллэр. Маннык сибидиэнньэлээх төрүччү аҕыйаҕа суох.
***
Эргис Ойуун туһунан дьиҥнээх докумуоннарынан бигэргэнэр история ыспыраапката бэлэмнэнэригэр киин архыыптар пуондалара үөрэтилиннэ. Онно дьаһаах кинигэлэрэ, “роспись” диэн курдук дьаһааҕы учуоттуур атын докумуоннар туттулуннулар. Бу докумуоннарга оччотооҕу саха уопсастыбатын бары араҥата: дьадаҥылар, баайдар, ойууннар – бары киирэ сылдьаллар. Ону таһынан сахалар дьаһааҕы үҥсэр суруктара, сахалар уонна нууччалар сууттаһар дьыалалара, о.д.а. докумуоннар көрүлүннүлэр.
Көрдүүр киһибит Эргис Ойуун эбэтэр “шаман Эргис” диэн эрэ аатынан биллэр. Ону таһынан кини аатын кытта Эргис нэһилиэгэ диэн историческай топоним сибээстээх. Эргис диэн антропоним XVII–XVIII ү. докумуоннарга биллибэт.
Эргис диэн аат “эргит, эргий, кубулут” диэн төрүттээх буолуон сөп. Үрүҥ ойуун диэн ааттаммыт киһи абы-хомуһуну баһылаабыт күүһүнэн дьоҥҥо, малга-салга, айылҕаҕа дьайарынан сөхтөрбүт буолуохтаах. Туох да билбэт – баҕар, эргитэр-урбатар, сытыы-хотуу сахалыы эргиэннээх киһи диэхтэрин сөбө.
***
XVII ү. нуучча билиҥҥи курдук буукубалардаах алпаабыта суоҕа. Кириллицаны Пётр 1 ыраахтааҕы киллэрбитэ. Онон урукку нуучча суруга билиҥҥиттэн атын, дорҕоон араастаан, майгынныыр буукубаларынан атыннык ааҕыллар гына суруллуон сөбө. Холобур, XVII үйэтээҕи Орёл Кинтеев кинээс дьиҥнээх сахалыы аата Эрэл диэн буолуохтаах диэн ааҕыллар.
Онтон сиэттэрдэххэ, нуучча XVII ү. докумуоннарыгар Эргис ойуун Оргун (Архун) диэн киирбит (тэҥнээ: Орёл - Эрэл, Оргун - Эргис/Эргиэннээх киһи). Дьаһаах кинигэлэригэр кини “Оргун шаман Чегунаев сын” диэн суруллубут. Кини аҕата Чоҕунай ойуун Тыгын (Тынины Мындякова/Мулзякова) убайа.
Номоххо кэпсэнэринэн, Эргис Ойуун аҕата Уктаа Дьаарын диэн оҕонньор. Кини Өксөкүлээх Ойуун уонна Нөмүгү Тойон диэн икки бырааттаах. Эргис Ойуун Саабырыкы, Мохсоҕол, Мэник Чооҕур, Лөгүөһүйэ, Нөрүҥнээн, Көһүөл, Бүүкэс, Аҥыр Бөппөлөөх диэн 8 дуу, 9 дуу уоллаах. Атын номоххо өссө Түөкэй уонна Күөрэгэй диэн уолаттардаах дэнэр.
***
Ордук улаханнык Эргис Ойуун уҥуоҕун үстэ эргитии туһунан номох киэҥник биллэр. Баҕар, Эргис диэн антропоним ити киһи уҥуоҕун эргитии сиэрин кытта сибээстээх буолуон сөп.
С.И. Боло суруйбутунан, кини уҥуоҕун иккис эргитии 1805 с. буолбут. Иккис эргитиини Эргис ойуун араҥаһын маһа эмэҕирэн, алдьанан барбытыгар оҥорбуттар. Ити кини олох былыр олоро сылдьыбытын туоһулуур. Манна Эргис эбэтэр Эргит нэһилиэгэ официальнай докумуоннарга XIX ү. саҥатыттан ахтылларын болҕомтоҕо ылыахха. Холобур, 1761 уонна 1781 сс. ыытыллыбыт III уонна IV ревизиялар матырыйаалларыгар Эргис диэн топоним өссө суох, Хаҥалас буолаһын (Кангалайской волости) суругар ахтыллар 19 аҕатын ууһуттан 8-һа эрэ кэпсэнэр. Ахтыллыбакка хаалбыттарга кэлин Эргис нэһилиэгэ диэн биллибит аҕа ууһа баар буолуон сөп.
Г.П. Башарин дааннайынан, 1828 с. ыытыллыбыт дьаһаах иккис хамыыһыйатыгар Хаҥалас улууһун 28 нэһилиэгиттэн, 1766–1769 сс. дьаһаах бастакы хамыыһыйатыгар соҕотох Эргис нэһилиэгэр олорор дьаһаах төлөөччүлэр хастара биллибэт биричиинэнэн киирбэтэх.
Ити үөһэ ахтыллыбыт Хаҥалас нэһилиэктэрэ билиҥҥи ааттарын дьаһаах икки хамыыһыйатын икки ардын кэмигэр ылбыттар диэххэ сөп. Боло суруйарынан, 1805 с. иккис эргитиитэ ити кэми кытта сөп түбэһэр. 1698 с. дьаһааҕы төлөөһүн “Тэтэрээтигэр” Хаҥалас буолаһыгар Собур Оргуив уонна Оргун ойуун уола Анай диэн икки дьаһаах төлөөччү суруллубут.
Собур диэн аат Эргис ойуун улахан уола Саабырыкын оттон Анай Аҥыр Бөппөлөөҕү кытта майгыннаһар.
1720 с. Хаҥалас улууһун дьаһааҕын кинигэтигэр Оргун (Эргис) ойуун уолаттара буолуох: “Этири, Киригде,Текаля, Быркай, Декси, Тегус, Тонах, Угуя Оргуевы” диэн дьон киирбиттэр. Өссө Декси – Тороней, Этелегес, Тонах – Белдыя, Угуя – Кытчай Омос, Махтуку диэн уолаттардаахтара суруллубут.
Тегус эбэтэр Текаля диэн ааттар номоххо этиллэр Түөкэйи, Киригде – Күөрэгэйи, Чеху – Мэник Чооҕуру кытта майгыннаһаллар.
1648/49 сс. дьаһаах кинигэтинэн, Оргун шаман аҕата 10 кииһи төлүүр буоллаҕына, кини 16-ны – элбэҕи төлүүр эбит.
1639/40г. Оргун 3 кииһи, аҕата Чегунай уларыйбакка 10 кииһи төлөөбүт.
Эргис оччолорго эдэр эбит диэххэ сөп. Дьаһааҕы 16–18 саастарыттан төлүүллэрэ. Онно тирэҕирдэххэ Эргис Ойуун 1620-с сыллар диэки төрөөбүт. Баар сибидьиэнньэлэринэн, кини Хаҥалас сахаларыгар биир улаханнык биллэр киһи эбит. 1656–1657 сс. дьаһаах кинигэтинэн, кыахтаах буолан, 16 кииһи төлүүр эбит. Киниэхэ олорбут Тегел Эсемеев, дьадаҥы буолуо, биир кыһыл саһылы эрэ төлөөбүт.
1661–1662 сс. дьаһаах кинигэтигэр Эргиһи кытта олорбут дьаһаах төлөөччү Теген Эсеменев диэн аатынан киирбит. Манна Эргис сиэн быраата Нюкуян Логов (номоххо кэпсэнэр уола Лөгүөһүйэ уола), Боотулу буолаһыттан киирбит. Ойууну кытта ити кэмҥэ Нөөрүктээйи сахата Сергуико Чюкыгуров олорбута суруллубут.
***
Дьаһаах кинигэтигэр ахтыллар “кимиэхэ эрэ олорбут” диэн үлэһит, чаҕар дьону эбэтэр хаһаайын кыра саастаах аймахтарын суруйаллар эбит. Ити Эргис ойуун сабыдыаллаах тойон киһи буоларын бигэргэтэр. 1642 с. Пётр Головин бойобуода биэрэпиһинэн, дьаһаах кээмэйэ киһи төһө сүөһүлээҕиттэн тутулуктаммыта. Түөрт төбө сылгы, эбэтэр ынах иһин 1 киис төлөнөрө. Ол аата, киниэхэ 64 төбө баар эбит. Онон Эргис Ойуун дьаһааҕа улаханынан сүөһүнэн баайдарга киирсэр диир сөп.
Ону таһынан Эргис Ойуун Хаҥалас улууһун биир лиидэрэ этэ. 1667 с. Хаҥалас уонна Малдьаҕар сахаларын икки ардыгар улахан иирсээн тахсыбыт, онно Эргис Ойуун (Архун) шаман баһылыыр оруолламмыт.
Ол сыл оччолорго эдэр Мазары Бозеков кинээс (1633–1703) бэйэтин дьиэ кэргэнин интэриэһин Малдьаҕар сахата Девука Ахтановтан көмүскээбит. Иирсээни тохтоторго М.И. Голенищев-Кутузов бойобуода Хаҥалас баһылыктарын бастыҥ дьонун, ол иһигэр Эргис Ойууну (Архун шаман) кэлэллэрин модьуйбут. Эргис аата үрдүгүнэн бастакы суруллубут. Кини кэнниттэн Калгей, Чапду, Ивака уонна Мазары диэн Тыгын уонна кини уолаттарын уолаттара киирбиттэр.
***
Эргис Ойуун хаһан өлбүтүн чуолкай бигэргэтэр кыаллыбат. 1698 с. дьаһаах төлүүр кинигэҕэ киирбэтэх. 1720 с. кини уолаттара ыал, бэйэлэрэ улахан уолаттардаах дьон эбиттэр. Саамай кыралара 35–40 саастаахтар.
Итинтэн сабаҕалаатахха, Эргис ойуун 1680-с сс.-га диэри тыыннаах эбит. Кини Мазары Бозеков кинээстэн 10 сыл аҕа, абаҕата буолар. Маһары барыллаан эттэххэ, 1703 с.-ха өлбүт. Ол аата, Эргис Ойуун 1680–1690 сс. диэки өлбүт буолуон сөп.
Оттон XVIII ү. иккис аҥаарыттан Эргис ойуун элбэх ахсааннаах удьуордара, тутулуктаах, чаҕар эҥин дьоно элбээн, кини өлбүтүн кэннэ сүүс сылынан бүтүн Эргис нэһилиэгин тэрийбиттэрэ биһиги сабаҕабытын бигэргэтэр. Кэлин удьуордара өссө элбээн, иккис Эргис нэһилиэгэ үөскүүр.
Оччолорго Хаҥалас улууһугар, төһө да Бүлүү диэки күргүөмүнэн көһүү баарын үрдүнэн, 10 тахса тыһ. киһи кэриҥэ баара диэн сабаҕаланар.
***
Улуус бэлитиичэскэй өттүнэн Бөдьөкө уола Маһары дьиэ кэргэнигэр бас бэринэрэ. Ол да буоллар, Эргис Ойуун аҕатын ууһа Тыгын инитэ Чегунай шамантан төрүттээх буолан, бэйэтэ туспа дьаһанар бырааптааҕа.
Кини аҕатын ууһа инникитин Эргис Ойуун үрдүк аптарытыатынан, улууска нэһилиэк тэринэр кыахтааҕа. Эргис нэһилиэгэ үөскээбит кэмэ чуолкай биллибэт. 1766–1769 сс. бастакы дьаһаах хамыыһыйатын кэмигэр Эргис нэһилиэгэ ахтыллыбат.
Эргис нэһилиэгэ үөскээһинэ Нөмүгү нэһилиэгэ үөскээһинин кытта быһаччы сибээстээх. Улуус саамай былыргы 1865 с. төрүччүтэ итини бигэргэтэр.
Ол туһунан «Геометрический план Якутской области и округи Эргитского и Немюгинского наслегов Западно-Кангаласского улуса» диэн 1892 с. докуомуон этэр. Бу икки нэһилиэктэр быысаһа сыталлар. Нөмүгү нэһилиэгэ Дьаһаах бастакы хамыыһыйатын докумуоннарыгар ахтыллар. 1761–1767 уонна 1781–1782 сс. III, IV ревизиялар докумуоннарыгар Нөмүгү 483 уонна 658 дьоннордоох диэн Хаҥалас иккис элбэх нэһилиэнньэлээх нэһилиэгэ буолар.
Биһиги үөһэ Эргис нэһилиэгэ сурукка ааттамматах аҕыс «Кангалайскай волостарга» киирэ сылдьыбыта буолуо диэн сабаҕалаабыппыт. Ол эрээри Эргис нэһилиэгэ ол кэмнэргэ Нөмүгүттэн тахса илик буолуон эмиэ сөп. Эргис нэһилиэгэ, туспа административнай-территориальнай единица быһыытынан, XIX ү. докумуоннарыгар ыйыллыбыт.
Оруобуна ити кэмҥэ Эргис Ойуун уҥуоҕун иккис эргитии оҥоһуллубута. Эргитии Эргис аатын үйэтитиини сэргэ саҥа нэһилиэк аата үөскүүрүгэр дьайбыт буолуон сөп.
***
Эргис нэһилиэгин аата номоххо киирбит Эргис ойуун аатын кытта быһаччы сибээстээх. Нэһилиэк дьоно хас эмэ үйэ устата улуу төрүттэрин туһунан чахчылары умнубакка илдьэ кэлбиттэрэ. Эргис нэһилиэгиттэн төрүттээхтэр Саха сирин уопсастыбаннай сайдыытын устуоруйатыгар улахан оруолу оонньообуттара. Кинилэртэн улуус кулубулара буолбуттара, дьыалабыай эргимтэ уонна интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ, култуура уонна ускуустуба диэйэтэллэрэ буолан, сахалар национальнай хамсааһыннарын лиидэрдэригэр киирэллэрэ.
***
Ыспыраапка тахсыытыгар үбүнэн көмөлөспүт Мытаах, Булгунньахтаах, Өктөм дьаhалталарыгар, Хаҥалас урбаанньыта С.Г. Гребневка, “Кодекс” консалтинг хампаанньатыгар, Эргис ойуун удьуордарыгар, саха устуоруйатын дьиҥ чахчыта бигэргэнэригэр кыhаллар дьоммутугар-сэргэбитигэр, Гуманитарнай институт бары үлэhиттэригэр барҕа махталбытын тиэрдэбит.
«Ытык Маалтааны» уопсастыбаннай тэрилтэттэн Т. П. Михайлова.
