Биһиги, билиҥҥи сахалар, үгэһи тилиннэрэн, үгэскэ олоҕуран олохпут оннун булларар кыахтаахпыт. Онуоха ийэ итэҕэлбит, ийэ дойдубут тыына, ийэ тылбыт – бу Үс – тирэх буолаллар. Күҥҥэ сүгүрүйэр, бэйэбитин “Айылҕа оҕолорунабыт” диэн билинэр, “Орто дойдуга атын тыынар тыыннаахтары кытта, Айыы хаан аймахтарын кытта тэҥҥэ айыллан Үөһэттэн түспүппүт” диэн билэр буоламмыт – Күн эргиирин тутуһабыт.
Сылы ааҕыыбыт Күн куйаарга 12 сыллаах эргииринэн салаллар. 12 сылы “1 Мөһүлгэ” диэн ааттыыбыт. 1990-с сылларга чөлүгэр түһэриллибит ааҕыынан, быйылгы хаар бардаҕына Айыыһыт сыла түмүктэнэн, Иэйэхсит сыла үүнүөҕэ.
Онон бүгүн «Кыым» хаһыат ааҕааччыларыгар Л.А. Афанасьев-Тэрис «63 өйдөбүл» диэн үлэтиттэн Иэйэхсит туһунан суруйуутун туһаайабыт.
Өйдөбүллэр арыллан иһиэхтээхтэр. Оччоҕо киһи өйдөбүллэри киэлитигэр ылар. Ол аайы киэли аһаҕаһа улаатан иһэр. Киһи киэлитин нөҥүө сүрү ылар. Оттон аһыллыбатах ойбон киэлитин аһаҕаһа кыччаан иһэр. Сүрү туһанара кыччыыр.
Ойбон диэн – өйдөбүл. Өйдөбүлгэ биир ыал сөп түбэһэр. Оттон киэли диэн биир халлааҥҥа сөп түбэһэр сүрү киллэрэр миэстэ. Киһи тоҕус киэлилээх. Бу өйдөбүл Индияҕа “чакра” диэн өйдөбүлгэ маарынныыр.
Сэргэлэри үөрэтээччи Вильям Яковлев Мэҥэ сириттэн тоҕус хайаҕастаах сэргэни булбута. Маны өрөбөлүүссүйэ иннинэ туруорбуттар быһыылаах. Бу сэргэ киһи курдук моһуоннаах. Хайаҕастар сэргэ устатынан биир туруоруну батыһа үөһэттэн аллара бааллар. Бу сэргэ киэлилэр баалларын толору көрдөрөр.
Киһиэхэ 63 туочука баар курдук. Ити туочукаларга сабыдыал оҥорон киһи туругун наадалаах өттүгэр уларытыллар. Кытайдар ол туочукалары туһаайан иннэнэн анньар буоллахтарына, Саха онуоха туһаайыылаах туому толорор, алгыстары этэр.
Өксөкүлээх Өлөксөй Иэйэхсити быһаарыыта
“Айыыһыт уонна Иэйэхсит – киһи олоҕор быһаччы оруоллаах-суолталаах, ол иһин киһи олоҕор мэлдьи ураты суолталаах Айыылар. Бу Айыылар суолталара мэлдьи бииргэ ахтыллар буолан, аһара булкуспуттар, бутуллубуттар. Ол эрээри, саха номохторун сиһилии үөрэттэххэ, кинилэр оруоллара уонна суолталара кэккэ уратылаахтар...
Айыыһыт уонна Иэйэхсит халлаан аллараа сиксигэр олороллор уонна Сиргэ сырдык чаҕыл уот аргыстаах, баай таҥастаах саха дьахталлара буолан көстөллөр.
Эдьэн (Эрдэн) Иэйэхсит эбэтэр Нэлбэй Иэйэхсит, дэҥҥэ Хаан Иэйэхсит, Эдьэн Айыы диэн аатынан биллэр. Бу Айыы бэйэтин үлэтинэн-хамнаһынан, суолтатынан христианнар “ангел-хранитель” диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр.
Иэйэхсит – киһи олоҕун устата харысталлаах буолуутун хааччыйар Айыы.
Сорох дьон “эр киһи Иэйэхситэ, дьахтар киһи Айыыһыта” диэн кубулуйбат тыл ситимигэр олоҕуран, Иэйэхсит – эр дьону, Айыыһыт дьахталлары харыстыырын курдук саныыллар. Ол – сыыһа. Дьиҥинэн, Иэйэхсит дьахтары эрэ буолбакка, киһини-сүөһүнү барытын араҥаччылыыр. Сорох өйдөбүлүнэн, Иэйэхсит киһиэхэ барытыгар баар буолбакка, ураты дьоллоох, туспа айдарыылаах киһиэхэ уонна сүөһүгэ баар буолар. Ол эбэтэр, Иэйэхсит араҥаччылыы-хаххалыы сылдьар дьоно, сүөһүтэ ураты дьоллоох буолаллар
Иэйэхсиккэ туһуламмыт даҕааһыннар бука барылара Кини киһини олоҕун устата батыһа сылдьан араҥаччылыырын, көмүскүүрүн кэрэһилииллэр”. (Өксөкүлээх Өлөксөй суруйуутуттан).
Онон, саха дьонун барыгытын “Иэйэхситтээх буолуҥ!” диэн алгыыбыт.
Иэйэхсит. Саха итэҕэлигэр ойууннааһыны дириҥник чинчийбит учуонай Н.А. Алексеев «Традиционные религиозные верования якутов в 19 в. – начале 20 в.» диэн кинигэлээх (Новосибирскай: Наука, 1975). Онно Айыылар табылыыссаларын оҥорбутугар, Иэйэхсит 1785 с. “Ыайахсыт” диэн аатынан суруллубута ыйыллар. Саха үгэһин үөрэппит Сэһэн Боло этэринэн, Айыылар сэттэлии Ыаллаах буолаллар. Онно көрдөххө, Иэйэхсит сэттэ ыалынан манныктар буолаллар: Иэйэхсит киһиэхэ киирэр ойбоно, Айылҕа, Кут, Күлүк, Күрүө, Былыт, Көтөҕүллүү.
Манна барыта киһи хайдах чэгиэн буоларын туһунан этиллэр. Киһи чэгиэн буолуута хаһан баҕарар бастакы суолталаах. Итиннэ олоҕуран киһи олоҕо саҕаланан салҕанар.
Иэйэхсит ойбоно киһи киинин туһунан сөп түбэһэр. Манна аналлаах сэттэ алгыс баар. Ити алгыстар бары Иэйэхсит ойбонунан киирэллэр. Иэйэхсит ойбонун сэттэ ыала барыта аһаҕас буоллаҕына – киһи толору аһаҕас, киһи толору чэгиэн. Оттон Иэйэхсит ыаллара төһө сабыллаллар да, киһи доруобуйата оччонон мөлтөх. Иэйэхсит ойбоно киһи аһыыр уорганыгар сөп түбэһэр. Бу суола уһун. Киһи айаҕыттан саҕаланар. Онтон куртахха тиийэр, салгыы оһоҕостор устун барар. Онон Иэйэхсит Кэс тыла маннык:
Айылҕа. Киһи – Айыы оҕото. Кини этэ-сиинэ икки эйгэлээх: айылҕа уонна бэйэ этэ-сиинэ. Киһи айылҕаны ханан алдьатар да, онон бэйэтин этэ-хаана ыалдьар. Былыргыттан маннык ааҕыллар: тыынар уорган ыалдьыыта – салгын иччитигэр куһаҕан сыһыантан, ис-үөс ыарыыта – уу иччитигэр куһаҕан сыһыантан, куҥ эт ыалдьара – сир иччитигэр куһаҕан сыһыантан, уҥуох-иҥиэх ыарыыта – мас иччитигэр куһаҕан сыһыантан, сүрэх ыарыыта – уот иччитигэр куһаҕан сыһыантан, өй ыарыыта – сиэри тутуспаттан. Бу ыарыылары айылҕа иччилэрин кытта сыһыаны көннөрөн эмтиэххэ сөп.
Кут. Киһи үс куттаах: ийэ кут – таҥараттан (Аҕа халлаантан) бэриллэр, салгын кут – киһи үөрэнэр кута, буор кут – киһи этэ-сиинэ. Бу куттар бииргэ сылдьыахтаахтар. Оччоҕо киһи чэгиэн, оттон ханнык эрэ кут салыйан хааллаҕына, киһи ыалдьар, кэбириир. Биһиги наар салгын куппутун сайыннара сатыыбыт. Ол тоҕото биллэр. Салгын кут анала буор куту ийэ куту кытта сибээстиир муоста курдук. Салгын кут бөҕөргөөтөҕүнэ, ийэ кут күүһэ буор кукка бэриллэр. Ол гынан баран ийэ кут күүһүн барытын ылар буолбатахпыт. Син биир төһөтө эрэ арыллымына хаалар. Ийэ кут Үөһэттэн кэлэр уонна киһи төһө сайдар да – кута оччо үөһэ көтөҕүллэн иһэр.
Былыргы өйдөбүл итинник.
Күлүк. Киһи үс күлүктээх: урукку күлүк – киһи урукку олоҕо уонна өбүгэлэрин олоҕо, киһи инники күлүгэ – киһи инники олоҕо уонна ыччаттара, киһи билиҥҥи күлүгэ – киһи билигин баар этэ-сиинэ. Кэнники күлүк суох буоллаҕына, киһи сиэрэ суох киһиэхэ кубулуйар. Итинник киһи олус кутталлаах. Инники күлүк суох буоллаҕына, киһи сотору өлөр. Сорох дьон бүгүҥҥү күлүктэрин кытта сүтэрэллэр. Оннук киһини «бэйэтин сүтэрбит киһи» дииллэр. Итинник киһи өр олорбот. Үс күлүк биир кэмҥэ баар буолаллар. Күлүктэри көрөр киһи инникини, кэлэри уонна билиҥҥини билиэн сөп. Саха эмчиттэрэ киһи күлүгэр мэлдьи болҕомто уураллара. Онно күлүгү көрүү хас да ньымата баара ыйыллар.
Күрүө. Киһи үс өттүнэн күрүөлээх буолуохтаах: соҕуруу өттүттэн иирээнтэн, содуомтан харыстанар; арҕаа өттүттэн оһолтон-төрүөттэн харыстанар; хоту өттүттэн ыарыыттан харыстанар. Оттон илин өттүттэн алгыс кэлэ турар. Итиннэ күрүө суох. Биһиги билигин күрүөнү аураҕа маарыннатабыт. Киһи ыалдьыбыт буолла да күрүөтэ ханан эрэ алдьаммыт буолар. Күрүөнү оҥоруу өйүнэн-санаанан ситиһиллэр.
Былыт. Киһи өйө-санаата “былыт” дэнэр. Үрүҥ былыт – үчүгэй. Кини үөһэ тахсар. Ол аайы үчүгэй ис хоһооннонор. Айыы суолун устун тахсар. Маҥнай Айыыһыкка тиийэр. Ыал буолар туһунан санаа үөскүүр, онтон Иэйэхсиккэ тиийэр. Чэгиэнник сылдьыы туһунан санаа үөскүүр. Ити курдук үөһэ тахсан иһэр. Оттон хара былыт киһи өйүн-санаатын аллара тардан түһэрэр. Киһиэхэ куһаҕан санаа киирэр. өссө атын өйдөбүл баар. Үчүгэйдик сылдьыбыт киһи ийэ кута үөһэ Айыы Дойдутугар тиийэр. Итинник кут сырдык буолан аллара түһэр уонна үрүҥ былыты үөскэтэр. Оттон үрүҥ былыкка мустубут санаа кини урууларыгар-аймахтарыгар үтүө санаа буолан киирэр. Онон киһи бэйэтин эрэ үтүө санаата үрүҥ былыт буолбат. Кини урут олоро сылдьыбыт өбүгэлэрэ эмиэ үрүҥ былыт үөскүүрүгэр көмөлөһөллөр.
Көтөҕүллүү. Киһи өйө-санаата Айыы суолун устун сылдьыахтаах. Манна үөһэ көтөҕүллэн иһэрэ ордук суолталаах. Ону “Көтөҕүллүү” диэн ааттыыбыт. Киһи итинник эрэ сайдар. Үөһэ көтөҕүллүү тоҕус кэрдиилээх. Мантан Орто дойду киһитэ аҕыс эрэ кэрдиини тахсар кыахтаах. Ол гынан баран киһи үксэ үс кэрдии иһигэр хаалар. Оннук дьону “күннээҕи түбүгүнэн олорор киһи” диибит. Сорох дьон түбүк эйгэтиттэн тахсаллар. Итинник дьон быһа холоон 30-ча бырыһыаны ылаллар. Кинилэри “бэйэлэрин көрдөөһүн таһымыгар тиийбит дьон” диибит. Бу суолунан барбыттартан үгүстэрэ аара хаалаллар. Биир эмэ киһи ахсыс кэрдиигэ тиийэр. Холобур, ааспыт үйэҕэ ахсыс кэрдиигэ тиийбит киһинэн Өксөкүлээх Өлөксөй буолар.
Бу курдук сааһылаах билиини саха киһитэ ылыныан бэрт сөп. Онон аны саас Күөххэ үктэннэххэ үүнэр Иэйэхсит сылыгар ис турукпутун, олохпут уйгутун, удьуорбут утума төһө чөлүн көрүнэн кэскилбитин саныыр тустаахпытын өйдөөн-санаан бэлэмнэниэҕиҥ. Маннык алгыһы уоспут иһигэр ботугуруу сылдьыаҕыҥ:
Матырыйаалы бэлэмнээтим Г.С. Попова-Санаайа.
