Наахара эмчитэ кэпсиир

Аһыы утахтан эрэйи-муҥу көрбүт дьону “Наахара эмээхсинэ эмтиир”, “Наахара эмээхсинигэр киһибитин эмтэтэн абыранныбыт” диэн кэпсэтэллэрин Саха сирин олохтоохторо үгүстүк истибит буолуохтаахтар. Мин эмиэ кини туһунан мэлдьи истэбин эрээри, “оннук улахан киһи сөбүлэһэн, кэпсэтиэ биллибэт” диэн санаа өр кэмҥэ дууһабар уйаланан сылдьыбыта.

Оттон бу соторутааҕыта куоракка кэлбит сураҕын истэммин, эрдэттэн кэпсэтии ыыттаран, түһүүлэммит сиригэр ааттаан-суоллаан көрсөн, атах тэпсэн олорон кэпсэтэр чиэскэ тигистим.

Билсис: Мэҥэ Хаҥалас улууһун Наахара нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, СӨ “Кыһыл көмүс” кинигэтигэр киирбит мэссэнээт, норуот мэдиссиинэтин магистра, норуот эмчитэ Александра Петровна ЕГОРОВА-Тупсууна. РФ уонна СӨ норуодунай артыыһа Марфа Колесова-Расторгуева бииргэ төрөөбүт улахан эдьиийэ.

Тылбынан үлэлиирим – мин айылгым

– Норуот эйигин “Наахара эмээхсининэн” ытыктаан ааттыыр, билэр. Дьоҥҥор-сэргэҕэр бэйэҕин билиһиннэриэҥ дуу...

– Александра Петровна Егорова диэммин. Кыыс эрдэҕинээҕи араспаанньам – Колесова. 1948 сыллаахха 2-с Наахара нэһилиэгэр элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ 6-с оҕонон күн сирин көрбүтүм. Дойдубар орто оскуоланы 1965 сыллаахха үөрэнэн бүтэрэн, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумугар үөрэнэ киирбитим. 1969 сыллаахха буҕаалтыр идэтин баһылаан, Чурапчы оройуонун Болтоҥо нэһилиэгэр Субуруускай аатынан сопхуоска буҕаалтырынан ананан үлэлии барбытым. 10-тан тахса сыл үлэлээн баран, дьонум ыарытыйар уонна балтыларым үөрэнэ сылдьар буоланнар, дьоммуттан чугас буолаары, кэргэмминиин сүбэлэһэн баран, 1980 сыллаахха Наахараҕа көһөн кэлбиппит. Көһөн кэлэн, Наахара учаскыабай балыыһатыгар завхоһунан үлэлээбитим. Оҕонньорум оскуолаҕа трактоведениеҕа инструктордаабыта.

– Айылгыгынан хаһааҥ­ҥыт­тан аһыллыбык­кыный?

– 90-с сыллар саҕаланыыларыгар “эниэргийэлээхпин, биотоктаахпын” диир дьон баар буолбуттара. Бары даҕаны оннуктары истэрбит таһынан, тэлэбиисэргэ Кашпировскайы, Чумагы көрөр этибит. Тус бэйэм Кашпировскайга дириҥник киирэн, тартаран көрөрүм, этим-сааһым барыта аһылларга дылы буолара, дьикти турукка киирэн хааларым. Бэйэм дьоммор мэһэйдиир быһыылаах этим. Ол иһин бииргэ төрөөбүт эдьиийим Мария Петровналаахха биэрии көстөр кэмигэр тиийэн, дьоммун тутан-хабан көрөрүм, илбийэрим, чэпчээбиккэ дылы буоларым.

Бэйэм эйгэбэр аһыллыым төрдүбүттэн-ууспуттан буолуо дии саныыбын. Төрдүлэрбэр: ийэбинэн – Курууппа, аҕабынан Мохсоҕол ойууннар бааллар эбит. Олор сыдьааннара, биһиги тэнийэн-ууһаан олордохпут. Бииргэ төрөөбүттэрим – бары ырыаһыттар, идэлээх дьон. Мин ырыаһыта суохпун эрээри, тылбынан үлэлиибин. Тылбынан үлэлиирим – мин айылгым. Ону төрүттэрим-уустарым биэрбиттэр эбит диэн өйдүүбүн.

80-с сыллар бүтүүлэригэр 90-с сыллар саҥаларыгар сүрдээҕин эрэйдэнэр этим. Ол курдук, хайдах эрэ саҥата суох буолан хааларым, ардыгар мээнэ күлбэппин-салбаппын. Бэйэм да, төрүкү күлбэт-салбат киһи, дуоспуруннаахтык сылдьарым. Иитиим оннуга буолуо – эбэлээх, ийэм оннук иитэллэрэ. Ийэм: “Кыыс оҕо хаһан баҕарар сэмэйдик тутта-хапта сылдьыахтаах” – диир буолара.

Ити аһыллар кэммэр биир өттүнэн эмиэ сайдыбытым. “Туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куо” олоҥхоҕо Туйаарыма Куону толорбутум. Бастаан толорорбор ыарырҕаппытым. Кэлин сыстан, чэпчээн киирэн барар этим. Оччолорго Мэҥэ Хаҥалас кыра бөһүөлэгэр олоҥхо аан бастаан турбута. Мин олоҥхолоон киирэн бараары гыннахпына, ийэм тугу эрэ истэр быһыылааҕа. Онон киэһэ бэлэмнэнэн кэлэрбэр эбэтэр хантан эрэ гостуруоллаан кэллэхпитинэ, остуолга арыылаах килиэп эбэтэр алаадьы уурбут уонна наар “уоккун аһат” диир буолара. Ону толорорум. Оһох оттуллан бүппүт да буоллаҕына, аанын аһан, бэттэх ууран кэбиһэрим.

Онон аан маҥнай арыллыым Туйаарыма Куоттан уонна Кашпировскай дьайыытыттан эмиэ буолуохтаах дии саныыбын. 1992 сылтан сахалыы эмчиттэр үрдүкү оскуолаларыгар 7 сыл үөрэнэн, үрдүк үөрэхтээх норуот эмчитэ дьупулуому ылбытым.

– Онтон ыла норуот эмчитэ буолан үлэлии сырыттаҕыҥ.

– Норуот эмчитинэн үлэлээбитим 36 сыл буолла. Бастакы икки сылбар илбийэн, ууну, мааһы сэрээттээн саҥарбат, түүн ииктэрин туппат оҕолору, хондуруостаах дьону, кулгаахтара ыалдьар, тыаһыыр дьону эмтиирим. Эмчит буолан дьон махталын ылбыппыттан эмиэ үөрэбин.

Киһи тус айылгыта тиийэрэ мээнэҕэ буолбатах. Түүлбэр төрүттэрим сүрдээҕин киирэллэр этэ. “Эн эмчит буолан үрдүк таһымҥа тахсар буоллаххына, биир улахан кыһалҕаҕа киирсиэххин наада”, – дииллэрэ. “Ону туох буоллаҕай?” – дии саныырым. “Арыгыттан бүдүрүйбүт, иһэр-аһыыр дьоҥҥо күүс-көмө буолуоххун наада. Аһыы ууттан сылтаан, төһөлөөх оҕо ытаан-соҥоон, дьиэ кэргэн эрэйдэнэрэ буолуой?! Күүһүҥ кыайарынан онно көмөлөһүөххүн наада”, – диэн миигин сүрдээҕин ыкпыттара. Ону “кыайыам дуу, кыайымыам дуу?” диэн өр тиниктэспитим.

– Инньэ гынан?

– Оҕонньорбор мэлдьи этэр этим: “Бөлүүн түһээммин оннук гынным, маннык гынным”, – диэн. Ону бэйэтэ да бэркэ билэр, сэрэйэр эбит этэ. Утуйа сытан кутурар курдук үһүбүн. Ону уһугуннарбат, хайдах эрэ гынан бэйэм уһуктабын быһыылаах. “Хайа, тугу түһээтиҥ?” – диэн уһугуннахпына ыйытар буолара, барытын этэрим, кэпсиирим. “Толкуйдуоххун наада. Арыгы дьону-сэргэни улахан кыһалҕаҕа тэбэриттэн, эн суолгун ыйаллар – кыһалҕалаах дьоҥҥо көмөлөс, арыгыһыттары кытта үлэлээ диэн төрүттэриҥ-уустарыҥ анньаллар эбит”, – диирэ.

Оҕонньорум сүрдээх мындыр киһи этэ, бэйэтэ эмиэ тус көрүүлээх, ис-иһиттэн иэйэн-куойан саҥарар, этэр дьоҕурдааҕа. Онон төрүттэрим суолларыгар ыйан-кэрдэн биэрбит оҕонньорбор махтанабын.

Дьэ, ол гынан бэрт уһун­нук өһөспүтүм, саарбахтаа­бытым. Биһиги дьиэҕэ иһэр-аһыыр киһи суоҕа, аҕам, кэргэним даҕаны испэттэрэ. Бэйэм “хайдах дьон итэҕэлин ылан үлэлэһиэхпин сөбүй?” диэн элбэхтик толкуйдуурум. Онтон аны хайдах эрэ ыарытыннарыах курдук гыннылар. Ол иһин ыксаан, “олох бэринэбин, ылсабын, үлэлиибин, төһө күүһүм-санаам тиийэринэн” диэн ылсыбытым.

Арыгы – дьаат

– Онон чуолаан арыгыны эмтииргэ ылсыстыҥ?

– 34 сыл арыгыттан эмтиибин. Элбэх киһини кытта алтыстым, үгүс дьон кыһалҕатыгар көмөлөстүм. Төһөлөөх дьиэ кэргэни бэттэх аҕалбытым, ыал оҕолоругар үөрүүнү аҕалбытым буолуой! Бэйэм ону санаатахпына, хайдах эрэ долгуйабын, эмиэ даҕаны дьоҥҥо туһалыырбыттан үөрэбин.

Арыгыны иһии урукку сылларга сүрдээх элбэҕэ. Ордук 90-с сылларга. Дьон наһаа иһэрэ-аһыыра. Сыбаайбаҕа, үбүлүөйгэ наар итирик буолаллара. Киһи көрө хомойоро.

“Сухуой сокуон” киирбит сылларыгар арыгылааһын сытыырхайбыта. “Ити сокуон олоххо киириэҕиттэн биһиэхэ, сахаларга, арыгы иһиитэ күүһүрбүтэ” диэх санаам кэлэр. Ол кэмнэргэ арыгыга толуон, лимиит буола сылдьыбыта. Иһэр буол, испэт буол – син биир толуоҥҥун куоттарбакка ылаҕын. Испэт дьон толуону иһэр дьоҥҥо биэрэллэрэ. Суоппар, тырахтарыыс, сылгыһыт арыгыта суох үлэлээбэттэрэ.

Онтон сыыйа-баайа, аан маҥнай Мэҥэ Хаҥалас Нуораҕанатыгар чөл олох иһин охсуһар хампаанньа үлэтин саҕалаабыта. Онно сэбиэт бэрэссдээтэлинэн Иннокентий Егорович Сергучев үлэлиир этэ. Кини Орто дойдуттан барбытын кэнниттэн тохтоон хаалбыта.

– Бэйэҥ дой­дугар бэрт интэриэһинэй бырайыагы, түмсүүнү тэрийэн үлэлэтэр эбиккин.

– 2023 сыллаахха Наахараҕа чөл олоҕу көҕүлүүр “Алгыстаах айан” эспэдииссийэни тэрийбиппит 15 сылын бэлиэтээбиппит. Түмсүүгэ 10-ча киһи баар. Дьахталлар, эдэр ыччат, ордук уолаттар бааллара үөрүүлээх. Бу кэм устата элбэх нэһилиэккэ, улууска сылдьан, арыгы, норкуотук буортутун туһунан элбэҕи кэпсээтибит, эспэдииссийэ чилиэннэрэ бэйэлэрэ дакылаат оҥороллоро, ону нэһилиэнньэни кытта ырытарбыт. Тэрээһин бүтэһигэр “Мичил” диэн ньурбалар оҥорбут киинэлэрин көрдөрөн, киинэ кэнниттэн нэһилиэнньэни кытта диспут ыытарбыт, санаа атастаһарбыт уонна кэнсиэринэн түмүктүүрбүт. “Мичил” киинэ – иһэр дьахтар туһунан. Инньэ гынан, элбэхтик үлэлээбиппит.

Хас да сыллааҕыта эйиэхэ кэлэн арыгыбын эмтэппитим уонна күн бүгүнүгэр диэри чөл олоҕу тутуһабын. Ыал буолан, 5 оҕолонон, дьиэ-уот туттан, сүөһү-ас ииттэн олорорбуттан дуоһуйабын. Бу барыта Эн көмөҕүнэн. Миигин олоххо сирдээн, арчылаан олох үчүгэй, кэрэ өттүн биллэрбиккэр уонна бүдүрүйбүт дьону көнөр суолга сирдиир үтүөкэн дьыалаҕар махтанабын. Григорий С.

 Дьахтар “иһээччибин” диэн хаһан даҕаны билиммэт

Олохпут сайдан, араас ааттаах-суоллаах арыгы элбэх. Уруккуну кытта билиҥҥини тэҥнээн көрдөххө, саха эр дьоно өйдөммүттэр, тардыммыттар курдук көрөбүн. Сыбаайбаҕа, үбүлүөйгэ сылдьан кэтээн көрөбүн. Урукку курдук буолбатах.

Дьахтар эр киһини баһыйа иһэр буолла. Дьахтар аймах олус өһүргэс, боруоктаах. Билигин иһэр дьахталлары кытта анал уйулҕа үөрэхтээхтэрэ үчүгэйдик үлэлиэхтэрин наада. Дьахтар арыгыттан эмтэнэрэ уустук. Нарколог быраастартан ыйыталастахха, олор даҕаны инньэ дииллэрэ буолуо. Мин дьахталлары кытта үлэлии сылдьыбытым эрээри – сүрдээх ыһыллаҕастык истэллэр, ыйытыкка хоруйдара эмиэ оннук. Дьахтар “мин иһэбин” диэн хаһан даҕаны билиммэт. Арай, муннукка ыктахтарына “иһэбин, көннөрүнүөм” эрэ диэн чугас дьонун уҕарыппыта буолуон сөп – олоҕор туох охсуулаах буолуоҕун өйдүү сатаабат. Дьиҥинэн, дьахтар эр киһини тутар буоллаҕа. “Ыал – ийэтинэн, дьиэ кэргэн – аҕатынан” буоларын өйдүөх тустаахпыт.

Онон “дьахталлар наһаа арыгылыыр буоллулар” диирбит мэлдьэх буолбатах. Түүҥҥү кулууптары да ылан көрдөххө, барыта – саха, орто саастаах дьон. Оннооҕор биэнсийэлээх дьахталлар кытта бааллар диэн истэбин. Ону эмиэ интэриэһиргээн көрүөхпүн баҕарабын. Онон дьахталлары кытта үлэ күүскэ барыан наада. Уопсастыбаннас, тэрилтэ салайааччылара дьиэ кэргэни, дьахтары кытта үлэлэһиэхтэрин наада. Биһиги, сахалар, арыгыттан атаҕастанабыт. Атаҕастанар атын төрүөт суох. Саха сатаабатаҕа суох, барыны-бары сатыыр, сүрдээх өйдөөх омук. Ол гынан баран хаарыан өйбүтүн барытын харах уутунан ыһан-тоҕон олоробут. Арыгы биһигини эккирэтиннэрэр, ону эккирэтэбит. Бытыылка быһыытыттан-таһаатыттан, киэлититтэн, аатыттан-суолуттан, онтон сыанатыттан эккирэтиһэбит, ол арыгыбыт биһигини ытатар-соҥотор, дьиэ кэргэни үрэйэр. Муҥур уһугар кыайбыт сирэ – хаайыы.

Хаайыыга сытар дьон буруйу оҥоруулара – барыта арыгыттан. Олор истэригэр бэйэлэрин кыайан көмүскэммэккэ, хара балыырга түбэспиттэр да бааллар– суох буолбатахтар. Онон “КИҺИ” диэн тыл түөрт буукубаттан тахсарын быһыытынан, биһиги маҥнай өйдүөхтээхпит – киһи хайдах буолуохтааҕын. Киһи үөрэрэ-хомойоро барыта бэйэтиттэн тахсар. Үчүгэй, мөкү өрүт барыта кыраттан саҕаланарын өйдүөхтээхпит. Кыраттан үөрэҕин, кыраттан хомойоҕун. Киһи аллара түстэҕинэ, үөһэ тахсара сүрдээх уустук. Оҕо сааскыт кэминэн да холобурдаан көрүҥ – салаасканан сыыртан түһэр наһаа үчүгэй, оттон үөһэ тахсар уустук. Онно төһөлөөх сыыҥпытын-сырааммытын соһон, салааскабытын куоттаран кэбиһэн, тахсар этибитий? Ол аата, аллараттан үөһэ тахсар сүрдээх ыарахан, оттон үөһэттэн аллара курулуур сүрдээх түргэн. Ону өйдөөҥ диэммин, холобур оҥорон кэпсиибин, өйдөтө сатыыбын.

Онон анаан-минээн этиэм этэ – дьахталлары кытта үлэни күүһүрдүөххэ! Дьахтар иһэр-аһыыр буоллаҕына, дьиэ кэргэн айманара, оҕо өйө-санаата ыһыллара биллэр.

Эйиэхэ эмтэнэн кэлиэхпиттэн балачча кэм ааста. Бу кэмҥэ бэйэбин уонна чугас дьоммун сордообут куһаҕан дьаллыкпыттан тэйэн, урукку киһилии өйбөр-санаабар түһэн, үөрүү өрөгөйүн, дьэ, биллим. Араас эмчиккэ үгүстүк эмтэммит киһибин. Ол эрээри хайдах эрэ эппэр-хааммар итэҕэтэр күүһү иҥэрбэттэриттэн эбитэ дуу – төттөрү “аһаан” киирэн барарым. Оттон эйиэхэ эмтэнэ олорон, эн эмтиир күүскэр эппинэн-хааммынан бэринэн, дьиҥнээхтик итэҕэйбитим. Эйигин Саха аймах абыраллаах киһитин, айылҕам барахсан аһыннын-харыһыйдын! Н.В.

Арыгыттан хайдах эмтэнэллэрий?

– Эйиэхэ билигин арыгыһыт киһи кэллэ, баҕа өттүнэн эмтэнээри. Ол киһини хайдах эмтээн бараҕыный?

– Бастаан үтэн-анньан көрөбүн. Муостаттан, дала­һаттан таһааран-түһэрэн хачайдааммын, бу киһи оннун булабын. Ол булларбытым кэннэ, миэхэ барыта көстөн кэлэрин барытын этэн биэрэбин. Киһини утары олорон кэпсэттэххэ, барыта бэйэтиттэн арыллан иһэр.

– Ол аата, тыл күүһүнэн эмтиир буоллаҕыҥ.

– Оннук. Дьону укуолунан, отунан-маһынан эмтээбэппин. Аҥаардас тыл күүһүнэн. Бүтэһиккэ уотунан эмтиибин, уоту-күөһү туттабын. Бэйэм испэр саҥарабын уонна хамсанан көрдөрөбүн.

– Эйиэхэ эмтэнэн баран, төттөрү иһэр түгэннэригэр туох эмэ мөкү быһыы тахсыан сөп дуу?

– Киһи баҕатынан эмтэнэр. Кинилэргэ барытын сэрэтэбин. “Сатаан сылдьыа суохпун, уһултарабын” диэтэхтэринэ, устабын. Оттон сыыһа тутуннахтарына, биллэн турар... баар бөҕө буоллаҕа. Ону улаханнык саҥарбаппын, ол иһин бэйэлэрин сэрэтэбин. Барыта көтөрүнэн көстөр. Икки көтөрүнэн – кинилэр ону барытын билэллэр.

– Ол этиллибэт көтөрдөр буоллаҕа.

– Суох. Этиллибэт.

– Эйиэхэ ордук туох араҥа дьон кэлэрий?

– Эдэрдэр кэлбэттэр. Орто саастаахтар кэлэллэр. Дьахталлары отой ылбаппын, ыла да соруммаппын. Олох өйдөөбөттөр, утары барытын бэйэҕэр анньа олороллор. Кимиэхэ эрэ кыыһыран, өһүргэнэн испит аатыраллар. Арыгы иһэллэрин хаһан да билиммэттэр. Ол иһин өссө төгүл этэбин – дьахталларга олох үчүгэй уйулҕаһыт наада.

– Дьахталлар иһэллэр диигин, ордук ханна?

– Ханна барытыгар – куоракка, дэриэбинэҕэ. Хас биирдии нэһилиэккэ иһэр дьахталлар бааллар. Суох буолбатахтар. Аны билигин анал байыаннай дьайыыттан дьоммут кэлиэхтэрэ. Онно биһиги өйбүтүнэн-санаабытынан бэлэм буолуохпутун наада. Өһүргэс, тыастан соһуйа, хаптас гына сылдьар дьон буолуохтара.

– Александра Петровна, эйиэхэ дьон баҕа өттүнэн эмтэнэ кэлиэхтээх дуу? Күһэлэҥинэн кэлбиттэри эмтиигин дуо?

– Үксүлэрэ баҕа өттүнэн кэлэллэр. Оннуктары ыла, эмтии сатыыбын. Эмтэнэр баҕата суох кэлбит киһи тута биллэр. Оттон, чахчы, ис-иһиттэн эмтэниэн баҕарбыт киһи эмиэ биллэр. Күүс өттүнэн кэлбит киһи уһаабат: иһэ үлүннэҕинэ, биир ый сылдьыаҕа уонна сатаан сылдьыбат. Сорохтор арыгыларын эмтэппиттэриттэн кыбысталлар. Тоҕо кыбыстыахтаахтарый? Олоххо тардыһар киһи “эмтэнним” диэн тылы тутта сатыахтаах.

Алдьархайдаах ас арыгы хара дьайыттан босхолуур үтүө санааҥ, үлэҥ иһин улахан махтал. Оҕолорбут, ыччаттарбыт барахсаттар өйдөөннөр, бу амырыын астан аккаастанныннар, үтүөнү өйдүүр, үчүгэйи батыһар дьон буоллаллар диэн баҕа санаам туоларыгар эрэли үөскэттиҥ. Эн эппит тылларыҥ эттэригэр-хааннарыгар иҥтин, өйдөрүгэр-санааларыгар кытаанахтык хатаннын. Сырдык эрэ диэки көрөр, батыһар дьон буоллуннар. Үтүө санааҥ, көмөҥ иһин махтанабын. Николай П.

– “Кэнники 10 сылга эдэр ыччат испэт буолла” дии санаабаккын дуо? Аныгы көлүөнэ ыччат уруккутааҕар олох атын ээ.

– Ити баҕас кырдьык. Эдэр ыччат испэт буолбута хайҕаллаах, сүрдээҕин туттуналлар. “Дьахталлар булкуйан кэбиһиэхтэрэ” диэн куттанабын.

– Эйиэхэ эмтэниэн баҕарбыт дьон хайдах кэлэллэрий?

– Эрдэттэн суруйтаран кэлэллэр. Билигин кыһынын Аллараа Бэстээххэ олоробун, сайынын Наахараҕа сайылыыбын. Сылгылаахпыт, онно оттуубут.

– Күҥҥэ төһө киһини көрөҕүнүй?

– 4–5 киһи. Урукку сылларга сүрдээҕин кэлэллэрэ. Билигин өйдөнөн, аҕыйаатылар. Урукку курдук арыгыга үлүһүйүү суох. Онтон үөрэбин. Урукку кэмнэри санаатахпына – ынырык.

Бэйэм даҕаны сааһырдым – элбэх киһини ылбаппын. Күн көтө-көтө. Аҕыйаттым.

– Күнүнэн кэлэн эмтэнэн бараллар дуо?

– Күнүнэн сылдьаллар. Бу күннэргэ Үөһээ Дьааҥыттан кэлиэхтээхтэр. Суруйтарбыттара.

– Норуот эмчитин быһыытынан арыгыны таһынан өссө атыны эмтиигин дуу?

– Арыгыны эрэ эмтиибин. Атыҥҥа бириэмэм тиийбэт. Илбийэн, имэрийэн эмтиэхпин сөп эрээри, ылсыбаппын. Биир эрэ суолу тутуһабын. Сорох эмчит барытын – ыарыыны, арыгыны эмтиир, дьиэни-уоту – ыраастыыр. Мин санаабар, итинник табыллыбат.

– Сүтүккэ хайдаххыный?

– Сүтүккэ үлэлиибин. Ууга түспүттэри булан биэрэбин. Санаам, күүһүм-уоҕум тиийэринэн көмөлөһөбүн.

Былырыын Мэҥэ Хаҥаласка суол оҥороору, тыраахтарынан ууга түспүттэрэ дии. Баһылык солбуйааччыта уонна эдэр тустуук уол. Түүннэри көрдөөбүттэрэ. Мин дьиэбэр олорон, үлэлэһэ олорбутум. Көстүбүттэрэ, махтаммыттара. Билигин Анал байыаннай дьайыыга сылдьар уолаттарга көмөлөһөбүн.

– 34 сыл устата төһөлөөх киһини арыгы дьаатыттан босхолообутуҥ буолуой?

– Баһаам буоллаҕа. Бэлиэтэммэппин, аахпаппын даҕаны. Бэлиэтэнэри аньыы дииллэр.

Тыл күүстээх, иччилээх

– Ийэҥ, аҕаҥ өттүттэн улахан өбүгэлэрдээххин. Эйигин көрбүөччү диэххэ сөп дуу?

– Көрбүөччү буолбатахпын, уйулҕаһыт биитэр нарколог курдукпун.

– Киһини аҥаардас тылынан эрэ эмтиэххэ сөп эбит дии.

– Тыл күүстээх, иччилээх. Тылынан киһи киһини өйүн-санаатын булкуйуон, иирдиэн, өлөрүөн да сөп.

– Тылынан этитии Үөһэттэн кэлэр буоллаҕа.

– Оннук. Өбүгэлэрбиттэн. Билигин дьарыктаммакка олорон хаалыахпын сөп этэ. Саас да ылла, үлэлээбитим да ыраатта. Кыайан олорбот эбиппин. Мин да олорон, боруобалаан көрбүтүм. Син биир аҕыйах да киһиэхэ буоллар саҥарыаххын, тыыҥҥын таһаарыаххын наада эбит.

Наахара эмээхсининэн билэллэр

– Дьон-сэргэ эйигин хайдах билэрий?

– Үксүлэрэ “Наахара эмээхсининэн” билэллэр. Ааппын үчүгэйдик билбэт да буолуохтаахтар. Бэйэм төрөөбүт ыйбынан-күммүнэн Тупсууна диэн ааттаахпын. Онно-манна иһитиннэрээри, биллэрээри гыннахтарына эрэ, Александра Петровна Егорова - Тупсууна дииллэр. Норуокка биллэринэн – Наахара эмээхсинэбин.

– Төрөппүттэргит икки өттүттэн элбэх оҕолоох дьон холбоспуттар эбит дии.

– Аҕам сэрииттэн кэлбитин кэннэ, ийэбитин хотуна буолуохтаах эмээхсин аҕабар бэйэтэ холбообут эбит. Юрий Платонов эбэтэ. Онтон мин төрүүбүн, мин кэннибиттэн икки сыл буолан баран балтым Марфа уонна өссө икки балтым уонна быраатым төрүүллэр. Мин Юрий Платоновтан 7 сыл балыспын.

Бииргэ төрөөбүттэрин кытта

– Бииргэ төрөөбүттэртэн эн эрэ айылҕалааххын дуо?

– Мин эрэ. Атыттар ыллаан-туойан таһаарыналлар. Бэйэм, дьиҥинэн, олох ыллаабаппын. Таҥара талааны саҥанан эрэ биэрбит. “Музыкальнай слух” миэхэ суох – ыллаатахпына да, атыннык ыллыыбын. Сергей Расторгуев байаанынан ыллаттаҕына, кини төбөтүн хайдах тоҥхоторунан, туттарынан көрөн ыллыыбын.

– Кэргэниҥ хайдах киһи этэй?

– Кэргэним Дмитрий Егорович Егоров – Чурапчы Болтоҥото. Хамсыктан барбыта 3 сыл буолла. Болтоҥоҕо 1967 сылтан 1980 сылга диэри олорбуппут. Бэйэтэ туһунан айылгылаах, туохха барытыгар сыстаҕаһа – тимиргэ да, маска да уһанара. Көнө, сымнаҕас майгылааҕа. Үйэтигэр табах тардыбатах, арыгы испэтэх киһи. Хамсыкка ыалдьан, иккиэн бииргэ балыыһаҕа сыппыппыт. Кини – реанимацияҕа, мин уопсай балаатаҕа сытан уонна оннук букатыннаахтык арахсыбыппыт. 52 сыл бииргэ олорбуппут. Кини идэтинэн тиэхиньикэ мэхээнньигэ этэ. Биэнсийэҕэ тахсыар диэри Наахара орто оскуолатыгар үлэлээбитэ. Икки оҕолоохпут, сиэннэрдээхпит.

– Билигин Аллараа Бэстээххэ олохсуйан олорор буоллаҕыҥ?

– Куораттан чугас буолаары көһөн кэлбитим. Олохсуйдум. Кыстыыбын. Соҕотоҕун олоробун. Бэйэм 3–4 эрэ хонукка соҕотоҕун олоробун. Хас бээтинсэ аайы куораттан дьонум, сиэннэр бөҕө тахсаллар. Өрөбүллэргэ бары кутулла түһэллэр. Сайын бука бары Наахараҕа баран сайылыыбыт.

– Бары төрүт наахаралар буоллаххыт.

– Курууппа ойуун эрэ (ийэм ийэтинэн) Мэҥэ Хаҥалас Табаҕата.

Эбэм кини туһунан олох кэпсээбэт этэ. Онон бу диэн билбэппин.

– Ыллаабаккыттан хомойоҕун дуо?

– Отой хомойбоппун.

– Оттон иэйиигин хайдах тиэрдэҕиний?

– Иэйии киирдэҕинэ, кыралаан хоһоон суруйабын. Икки кинигэлээхпин. “Куккун куоттарыма, сүргүн сүтэримэ” диэн бастакы кинигэбин 2008 сыллаахха уонна иккис “Олоҕум аргыстаах айана” кинигэбин 2017 сыллаахха таһаартарбытым.

– 36 сыл устата норуот эмчитинэн үлэлээн кэллиҥ. Бу кэм устата биирдэ даҕаны хаһыакка, араадьыйаҕа хаһан даҕаны тахсыбатаҕыҥ дуо?

– Суох. “Кыымы” мэлдьи сурутабын, ааҕабын. Эһиги хаһыаккытыгар аан бастаан айаҕым аһылынна. Хаһан, ханна даҕаны араадьыйаҕа саҥарбатах, суруналыыстарга интервью биэрбэтэх киһибин. Ылыахтарын, суруйуохтарын баҕараллара. Ону: “Бэйэбин хайдах да сырдатынар кыаҕым суох. Норуот эмчитэбин, онон миигин норуот сырдатар”, – диэн бириинсиптээхпин.

Киэн туттабын сэмэй

ааппынан,

Кэмэ суох элбэх

доҕотторбунан,

Киэн туттабын дьылҕабынан,

Орто дойдуга төрөөбүт

аналбынан.

Ыраахтан да буолларбын

Ыарыыгытын ылҕаатарбыан,

Үтүө санаабынан

Үөрүүгүтүн

үллэһиннэрбиэн.

Үтүө тылбынан-өспүнэн

Бар дьоммор өйөбүл

буолларбыан.

– Александра Петровна, хаһыаппытын ытыктаан кэпсэтиигэ сөбүлэспиккэр улаханнык махтанабын. Этэҥҥэ буол.

Атах тэпсэн олорон сэһэргэстэ Саргылаана БАГЫНАНОВА.